Kształcenie sprawności czytania ze zrozumieniem na zajęciach języka obcego

Nauka języków obcych to temat niezmiennie zyskujący na popularności. Wiele mówi się i pisze o nauczaniu języków, wiele uwagi poświęca się podręcznikom i pomocom dydaktycznym usprawniającym w sumie dosyć żmudny proces przyswajania języków obcych. Stale prowadzone są rozważania nad sposobami i efektywnością nauczania. Dziś można na ten temat powiedzieć sporo, gdyż zmieniły się może nie tyle metody nauczania, co materiały z jakimi pracują nauczyciele. Zmieniło się także podejście uczących się do uczenia się. Języki obce – kiedyś traktowane jako przedmiot dodatkowy, nadobowiązkowy, którego uczyć się można ale nie trzeba – dziś wykładane są w szkołach w maksymalnym wymiarze godzin. Obecnie nauka języków obcych to nauka świadoma, zazwyczaj nie z przymusu, lecz z chęci. Przymus nigdy nie przynosił pożądanych efektów, dlatego też można tu mówić o sporym postępie w nauczaniu i uczeniu języków obcych już z tego punktu widzenia chociażby. Żadna bowiem z metod nie przyniesie widocznych efektów, jeśli uczący się nie będzie miał ochoty do nauki, niezbędna jest oczywiście także i odpowiednia motywacja. Nauczanie polega więc m.in. na umiejętnym wykorzystaniu i rozwijaniu chęci uczących się, ich wiedzy, indywidualnych predyspozycji językowych oraz (co chyba najważniejsze) przygotowaniu na pewnym etapie nauki do samodzielnej pracy, tak aby nauczyciel był głównym, ale nie jedynym źródłem wiedzy.
Dlatego ucząc języka obcego, za cel główny stawiamy sobie ukształtowanie u naszych uczniów umiejętności samodzielnego zastosowania nabytej wiedzy i sprawności językowych w sytuacjach zachodzących poza klasą szkolną, a więc w prawdziwym świecie. Pragnęlibyśmy także, by uczniowie w przyszłości, już bez naszej inspiracji i interwencji, dalej pracowali nad rozwojem swej znajomości języka. W związku z tym powinniśmy zwrócić szczególną uwagę na kształcenie sprawności czytania, gdyż jest to umiejętność, którą uczeń może i powinien zdobywać bardziej samodzielnie niż inne sprawności językowe. Zanim jednak uczniowie zaczną samodzielnie czytać w domu, powinni zacząć ćwiczyć tę sprawność w klasie przy pomocy nauczyciela. I tu zaczyna się nasza ważna rola koordynatorów i organizatorów lekcji, na której czytanie tekstu ze zrozumieniem jest konieczne zarówno dla kontroli postępów, jak i dlatego, żeby utrzymało się ono pod względem staranności na właściwym poziomie.
Nauka rozpoczyna się od tekstów krótkich, łatwych, o niezbyt skomplikowanym słownictwie. W miarę wzrostu zaawansowania w nauce zwiększa się stopień trudności tekstów. Podręczniki zawierają różne gatunki tekstów obok literackich także tzw. użytkowe, które w procesie komunikacji językowej mają swoją określoną funkcję do spełnienia. Zwykle są to:
· apel
· pouczenie
· nakłonienie do wykonania określonej czynności
· komentarz
· krytyka
· informacja, itd.
Nauczyciel decydując się na tekst ma do wyboru określone gatunki tekstów takie jak:
· wiadomość
· informacja
· reportaż
· komentarz
· sprawozdanie
· list
Są to teksty bardzo różnorodne a dokonanie wyboru któregoś z nich zależy od celów dydaktycznych. Jasno sformułowane cele pracy z tekstem i potrzeba rozwijania określonych sprawności językowych pozwolą na dokonanie wyboru właściwego gatunku. To właśnie praca z tekstem pozwala na rozwijanie i doskonalenie wielu różnych sprawności językowych, chociaż ograniczyć się można nawet do jednej z nich. Do najważniejszych należą:
· poznanie nowego słownictwa wraz z kontekstem jego użycia /kontekst określa właściwe znaczenie słownictwa/,
· pierwsze czytanie – globalne rozumienie tekstu – umiejętność znalezienia najbardziej istotnych informacji,
· dokładne czytanie ze zrozumieniem – umiejętność tłumaczenia tekstu,
· głośne czytanie /do sprawności tej niesłusznie nie przywiązuje się zbyt dużej wagi, w efekcie uczący się mają niejednokrotnie problemy z czytaniem nowych tekstów, zawierających nowe słownictwo/,
· rozumienie ze słuchu /czytanie tekstu lub jego fragmentów przez nauczyciela/,
· umiejętność swobodnej wypowiedzi na określony temat – np. problem poruszony w tekście – z wykorzystaniem nowego słownictwa,
· umiejętność pisemnego podsumowania – streszczenia,
· umiejętność interpretacji i odczytania intencji autora tekstu,
Bardzo ogólnie sprawności te określić można jako: czytanie, rozumienie, mówienie, pisanie.
Najważniejsze jest dostosowanie stopnia trudności tekstu do umiejętności uczących się. Tekst zbyt trudny pod względem treści oraz słownictwa utrudni w znacznym stopniu realizację ustalonych założeń.
Praca z tekstem niezależnie od jego rodzaju wymaga od nauczyciela opanowania określonej wiedzy na temat materiałów pisanych. Pewną część tej wiedzy nauczyciel powinien przekazać uczniom przed przystąpieniem do właściwej analizy treści. I tak bardzo pomocne okazuje się:
· podanie źródła pochodzenia tekstu, co pozwoli m.in. na określenie rodzaju/gatunku tekstu. /Teksty posiadają pewne, charakterystyczne dla danego gatunku cechy odróżniające je od pozostałych i pozwalające przyporządkować je dzięki temu określonym grupom. Znając gatunek tekstu łatwiej jest określić funkcję jaką on spełnia – odbiorca wie wtedy czego się może po nim spodziewać/,
· wizualny „kształt” tekstu /teksty w formie pisemnej odbierane są wizualnie, tzn. odbiorca postrzega tekst jako całość – zbiór powiązanych w logiczną całość zdań/,
· widoczny ze względu na wielkość i grubość czcionki tytuł, pozwalający domyślić się treści tekstu,
· podtytuły / z reguły ułatwiające interpretację zwłaszcza tekstów długich, duża zwarta ilość tekstu utrudnia czytanie/,
· zdjęcia, ryciny, szkice, które przyciągają uwagę znacznie szybciej niż sam tekst i często same w sobie są główną i najważniejszą treścią materiału pisanego,
· zwrócenie uwagi na budowę tekstu co w dużej mierze ułatwia czytanie i rozumienie treści – podział tekstu na części: wstęp, część główną i zakończenie; środki drukarskie: prosty, pochyły, wytłuszczony druk, podział zwł. dłuższych tekstów na fragmenty zaopatrzone w podtytuły.
Bardzo ważną rolę w rozumieniu tekstu odgrywa nasza dotychczasowa wiedza na konkretny temat. Pomaga nam tytuł artykułu lub tekstu. Zazwyczaj zawiera on w sobie temat w nim opisywany. O większości tematów czytający ma pewne orientacje, coś już na ten temat wie, słyszał lub czytał. Następną rzeczą, która pomaga w pracy z obcym tekstem, jest stwierdzenie co czytamy, inaczej mówiąc, czy jesteśmy w stanie określić formę czytanego tekstu; czy jest to artykuł prasowy, a może reklama, wiersz lub bajka. Za każdym razem oczekujemy czegoś innego od materiału czytanego w zależności od jego formy. Również te oczekiwania pomagają zrozumieć tekst. Ważną pomocą są też zdjęcia i obrazki dzięki którym tekst staje się dla naszych uczniów bardziej czytelny. No i wreszcie dochodzimy do pracy ze słownictwem. Niektóre słowa są napisane tłustym drukiem (te są szczególnie ważne). Niestety oprócz wielu znanych słów znajdują się też te, a jest ich na ogół bardzo dużo, których uczniowie nie rozumieją. Należy im się dobrze przyjrzeć; może są wśród nich internacjonalizmy, nazwy własne np. nazwy miast, rzek, daty, liczby itp. Z pomocą często przychodzi kontekst zdania. I dopiero na samym końcu polecamy słownik, który powinien być pomocą tylko w bardzo ”ciężkich” przypadkach. Bardzo ważne jest aby te etapy pracy z tekstem były przestrzegane, nie wolno nam zniechęcać ucznia do czytania obcojęzycznych tekstów, wręczając mu od razu słownik. Każdy z nas wie jak męcząca i nudna jest praca ze słownikiem. Praca z tekstem obcojęzycznym powinna być dla czytającego przyjemnością, dawać mu zadowolenie i poczucie odniesionego sukcesu w momencie, gdy informacje zawarte w tekście jest w stanie odnaleźć i zrozumieć.
Czytanie można więc scharakteryzować jako interaktywne działanie pomiędzy sygnałami dochodzącymi do nas i wskazówkami z tekstu a naszą wiedzą na konkretny temat. Jest to proces konstruktywny, w którym nasza wiedza dotychczasowa odgrywa ważną rolę. Im właściwsze są nasze oczekiwania do czytanego tekstu, tym większe będą nasze sukcesy podczas czytania. Motywacją, która pomoże uczącemu się pracować z obcym tekstem, będzie wspólne z uczącym się opracowanie strategii jak „ugryźć” ten tekst. To co trzeba sobie uświadomić, to to, że czytać nie znaczy tłumaczyć. I zasada druga: nie trzeba rozumieć każdego słowa z czytanego tekstu, aby wiedzieć o czym on jest.
W zależności od rodzaju tekstu i celu w jakim czytamy, czytamy zupełnie inaczej. Czytając tekst z encyklopedii, czytamy go inaczej niż np. rozkład jazdy, który znów inaczej jest czytany niż sprawozdanie, zaproszenie lub przepis kulinarny. Dlatego bardzo ważne w procesie kształcenia jest to, aby każdy nauczyciel przygotował sobie listę tekstów użytkowych, które powinien zaprezentować na lekcji, pokazać jak pracować z takim tekstem i jaką obrać technikę podczas czytania. Wszystko to ważne jest również dlatego, ponieważ w toku nauki przygotowujemy ucznia do nowej matury, gdzie właśnie wykorzystywane są teksty użytkowe i krótkie teksty z gazety.

Oto proponowana przeze mnie lista takich tekstów do pracy na lekcji:

1. Teksty z gazet i czasopism
· wiadomości
· reportaże
· komentarze
· prognoza pogody
· horoskop
· krzyżówki
2. Teksty informacyjne
· broszury informacyjne
· prospekty / katalogi
· rozkład jazdy
· formularze
· programy
· plakaty
· reklama
· ogłoszenia
· karty dań
3. Opis osoby
· życiorys
4. Inne
· listy
· pocztówki
· zasady gry
· przepisy kulinarne
· telegramy
· tabele / wykresy
· komiksy

Bardzo ważną rzeczą jest, aby zwrócić uwagę uczącego się na możliwość korzystania z różnych technik podczas czytania tekstu. Możemy proces czytania ukierunkować tak, aby uczeń wiedział jak ma czytać w zależności od tego jakich w danym momencie potrzebuje informacji.

1. Czytanie globalne
- przy wykorzystaniu tej techniki uczący się powinien czytać tekst tak, aby po przeczytaniu był w stanie powiedzieć o czym jest ten tekst, jaki jest temat przewodni.
Przy tej technice mniej ważne są informacje szczegółowe.
2. Czytanie selektywne
- czytają w ten sposób należy szukać informacji, które nas interesują, na które musimy znać odpowiedź.
3. Czytanie detaliczne
- bardzo dokładne czytanie tekstu, polegające na zwracaniu uwagi na najdrobniejsze szczegóły.
Podane techniki służą temu, aby czytać tak jak wymaga od nas sytuacja, w której się znajdujemy podczas czytania tekstu oraz abyśmy mogli postępować zgodnie z poleceniem znajdującym się przy tekście.
W praktyce techniki czytania wykorzystywane są na przemian i nie są używane oddzielnie. Gdy podczas czytania globalnego natrafimy na miejsce w tekście, które nas szczególnie interesuje możemy przejść do czytania selektywnego lub detalicznego. Natomiast rozróżnianie poszczególnych technik bardzo przydatne jest do pracy na lekcji i przy wszelkiego rodzaju egzaminach.
Aby podczas pracy z tekstem uczeń mógł czytać go kilka razy i za każdym razem z innego punktu widzenia potrzebne są odpowiednie ćwiczenia. Podane przeze mnie przykłady ćwiczeń nie są odpowiednie za każdym razem; tekst z którym pracujemy narzuca nam w pewien sposób formę proponowanych ćwiczeń. Jest to tylko przykład kombinacji ćwiczeń:
- przyporządkowanie wypowiedzi do tekstu, można również wynotować słówka kluczowe, charakterystyczne dla tej wypowiedzi;
- ułożenie porozrzucanych części tekstu w całość w odpowiedniej kolejności;
- rekonstrukcja tekstu z fragmentów;
- zatytułowanie każdej części tekstu;
- ćwiczenia prawda - fałsz
- odpowiedzi na pytania do tekstu
- wypełnianie tabelki
Podczas pracy z tekstem, ważne jest aby uczeń wiedział po co go czyta, jakie korzyści odniesie z czytania i co będzie „produktem”.
Można wyróżnić 3 fazy w czytaniu:
- przed czytaniem wywoływanie skojarzeń, postawienie hipotez, wzbudzanie zainteresowania, odprężenie.
- podczas czytania czytać/rozumieć, konfrontacja z postawionymi wcześniej tezami.
- po czytaniu bodziec do rozmowy, pobudzenie wyobraźni.
Mam nadzieje, że przedstawione przeze mnie zagadnienie wzbudzi zainteresowanie nauczycieli, którzy chcą aby ich lekcje były atrakcyjne dla ucznia, pomagały mu się rozwijać i lepiej poznawać język obcy, którego się uczy.
Często bywa tak, że uczenie się języka obcego sprawia trudności wielu uczniom. Nowe metody i techniki nauczania wprowadzane przez nauczycieli języków obcych nie zawsze są łatwe dla uczniów. Oczekuje się od nich, że będą uczyć się nowego języka przez ćwiczenia zbliżone do sytuacji „z życia wziętych”. Do takich, trudnych dla uczniów ćwiczeń, należy zaliczyć czytanie materiałów oryginalnych. Rolą nauczyciela w takim przypadku jest zachęcenie uczniów do czytania i udowodnienie, że ci, którzy czytają teksty oryginalne, zaczynają szybciej rozumieć i porozumiewać się w nowym języku oraz wykazanie, że im więcej czytamy, tym większą znajdujemy przyjemność w obcowaniu z poznawanym językiem.
Czytanie materiałów w oryginale powinno pomóc naszym uczniom:
· w ćwiczeniu słownictwa – przez czytanie tekstów ze słownictwem znanym i częściowo znanym.
· w ćwiczeniu zarówno znanych, jak i nowych struktur językowych.
· we wzmacnianiu ich motywacji do nauki – zrozumienie tekstu czytanego w oryginale daje naszym uczniom wiarę we własne siły.
Uczniowie coraz częściej interesują się autentycznymi tekstami, np. piosenek, artykułów lub reklam. Fakt, iż tekst jest dla nich zrozumiały, podnosi ich motywację do nauki i daje poczucie satysfakcji. Natomiast nauczyciele mogą w pełni kształtować umiejętności receptywne ucznia, np. zdolność przewidywania znaczeń słów i wyrażeń, wyciąganie wniosków z kontekstu, interpretacja tekstu poprzez wykraczanie poza jego ramy. Przeczytanie materiałów autentycznych zwykle ma praktyczny i określony cel. Przeglądając program telewizyjny w oryginale lub czytając ogłoszenia uczeń wyszukuje interesujące go informacje. Istotny bywa element osobistego zaangażowania.
Poza tym, należy zdawać sobie sprawę, że każdy uczeń języka obcego wkrótce może stać się odbiorcą wyłącznie tekstów autentycznych jako turysta, stypendysta lub fachowiec, czerpiący informacje zawodowe z profesjonalnych opracowań w języku obcym.
Materiały autentyczne:
1) można wprowadzić do procesu nauczania dość wcześnie;
2) są wykorzystywane na zajęciach z pozytywnym skutkiem;
3) pozwalają na rozwijanie zintegrowanych umiejętności językowych;
4) uczą płynności w czytaniu i oswajają z tekstem autentycznym.
Chociażby dla tych powodów warto wprowadzać czytanie tekstów w oryginale.
Jedyną trudnością jest wybranie tekstu dopasowanego do poziomu klasy, co może okazać się czasochłonne, jednakże przy dużej dostępności literatury pięknej, naukowej, gazet, broszur itp., nie stanowi to dużej przeszkody. Nauczyciel powinien dobrać poziom lingwistyczny tekstu do stopnia zaawansowania językowego klasy, tak aby trudność odczytywania tekstu nie stłumiła radości płynącej z możliwości radzenia sobie samemu; trzeba wnikliwie przemyśleć i przygotować zadania dla uczniów. Niektórzy zalecają, aby w wybranym tekście nowy wyraz pojawiał się nie częściej niż co pięćdziesiąty.
Niedawno ukazały się przepisy dotyczące nauczania w szkołach ponad gimnazjalnych zarówno dla poziomu podstawowego jak i rozszerzonego dla przedmiotu „Języki obce nowożytne”. W osiągnięciach w zakresie czytania napisano: „Ogólne rozumienie autentycznych przekazów tekstowych (prasa, opracowania popularnonaukowe, wybrane przekazy internetowe. (poziom rozszerzony)”. „Rozumienie powszechnie spotykanych dokumentów i tekstów autentycznych takich jak: rozkład jazdy, ogłoszenia, reklamy, jadłospis, listy, instrukcje.” Potwierdza to moim zdaniem słuszność zainteresowania się poruszanym tu tematem.
Podsumowując, chciałabym podkreślić, że czytanie w języku obcym jest niezmiernie ważnym elementem w procesie nauki. Zaspokaja ciekawość, rozwija wyobraźnię i odwołuje się do wrażeń estetycznych oraz emocji. Dlatego powinniśmy o tym szczególnie pamiętać w procesie nauczania.