Zdrowotno - wychowawcze funkcje ćwiczeń śródlekcyjnych

Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy
w Cudzynowicach

Izabela Zaręba

Zdrowotno-wychowawcze funkcje
ćwiczeń śródlekcyjnych

Cudzynowice 2010

Jedną z ważniejszych potrzeb biologicznych człowieka jest ruch.
Przemożna tendencja do wyrażania się za pomocą ruchu jest szczególnie silna u dzieci w okresie wczesnoszkolnym, to jest w wieku 7 – 11 lat, gdy motoryczność młodego człowieka ma charakter totalny oraz gdy wyraźnie zaznacza się przewaga procesów pobudzania nad hamowaniem. Dążenie dziecka do zaspokojenia potrzeby ruchu jest niekiedy tak silne, że wywołuje interwencje rodziców i wychowawców. Wśród całego kompleksu przyczyn mających bezpośredni wpływ na stan fizjologiczny, samopoczucie oraz zdrowie ucznia dwa czynniki mają znaczenie zasadnicze. Są to: mikroklimat pomieszczeń szkolnych, oraz organizacja pracy umysłowej ucznia.
Do elementów składających się na mikroklimat pomieszczeń szkolnych, wpływających niekorzystnie na wydajność pracy umysłowej ucznia zaliczyć można: dużą liczebność dzieci w klasie, złe warunki do prowadzenia zajęć ruchowych, hałas, przebywanie przez dłuższy czas w zamkniętych pomieszczeniach, prace przy nieodpowiednim często oświetleniu oraz w niedostosowanych do wymiarów ciała uczniów meblach szkolnych. Również organizacja pracy w obecnie funkcjonującym systemie klasowo – lekcyjnym pozostawia wiele do życzenia. Długotrwała praca powoduje często u ucznia objawy zmęczenia i znużenia, w wyniku czego bardzo poważnie obniża się sprawność układu nerwowego i mięśniowego oraz następuje osłabienie funkcji wegetatywnych: oddech staje się płytki i powierzchowny, następują zaburzenia w krążeniu, zaleganie krwi żylnej w naczyniach krwionośnych, miednicy i kończyn dolnych. Dziecko zaczyna przybierać niedbałą i wadliwą pozycję ciała, garbi się, kręci w ławce, co sprzyja powstawaniu i utrwalaniu wad postawy. Zmęczeniu ulegają także narządy zmysłów, tj. oczy i uszy, czynnie zaangażowane w pracy lekcyjnej. Dochodzi do tego jeszcze szczególne obciążenie ręki przy czynnościach pisania, rysowania, wycinania, itp. Należy też brać pod uwagę momenty emocjonalne towarzyszące lekcji, obawy przed wywołaniem do odpowiedzi, stan napięcia na lekcji o żywej treści lub nudę na zajęciach mało interesujących. Istotną formą przeciwdziałania tym negatywnym zjawiskom jest stosowanie podczas zajęć lekcyjnych kilkuminutowych przerw przeznaczonych na przeprowadzenie ćwiczeń śródlekcyjnych.
Chwilowe skierowanie uwagi na inne tory jest czynnym wypoczynkiem dla umysłu dziecka, co znacznie ułatwia proces przyswajania wiedzy. Podstawowym warunkiem powodzenia w nauce jest pełna sprawność fizjologiczna ucznia. Te dwie, trzy, lub pięć minut przeznaczonych na ćwiczenia śródlekcyjne zrównoważą pozorną stratę czasu lekcyjnego.
Zaobserwowanie na lekcji przez nauczyciela objawów zmęczenia i znużenia, takich jak: spadek percepcji, braku skupienia uwagi, oznaki niepokoju lub apatii, są sygnałem do przerwania lekcji i rozpoczęcia ćwiczeń śródlekcyjnych. Czas pojawienia się tych niekorzystnych objawów zależy od:
- wieku uczniów – im dzieci są młodsze tym szybciej się męczą,
- stopnia wdrożenia do obowiązków szkolnych – dla dziecka w I klasie wszystko jest nowe, wszystko je bawi, ale i szybciej się męczy,
- charakteru lekcji – w jednakowym stopniu męczą ucznia lekcje monotonne, jak i lekcje wysoce aktywnej postawy,
- warunków higienicznych – mała kubatura pomieszczeń i zagęszczenie klasy,
- usytuowanie lekcji w planie dziennym – im późniejsza lekcja tym większe zmęczenie ucznia,
- pory roku – wiosną i jesienią organizm ucznia jest znacznie mniej odporny na zmęczenie.

Wykonanie kilku prostych ćwiczeń podczas zajęć przyśpieszy funkcje wegetatywne organizmu, da wypoczynek mięśniom, narządom zmysłów oraz rozładuje stan napięcia emocjonalnego, towarzyszący wielu zajęciom. To celowe skierowanie uwagi dziecka na inne tory jest czynnikiem dającym wypoczynek umysłowi i ułatwiającym proces przyswajania materiału nauczania.
Do funkcji ćwiczeń śródlekcyjnych zalicza się: odprężenie nerwowo – psychiczne, ożywienie funkcji wegetatywnych, a przede wszystkim pobudzenie czynności układu krążenia i oddychania, odciążenie analizatora wzrokowo słuchowego poprzez zmianę akomodacji oka ustawionego stale na jedną odległość, kształtowanie trwałego nawyku do aktywnego wypoczynku i regeneracji sił w czasie pracy umysłowej w szkole i w domu oraz korygowanie postawy ciała, (między innymi poprzez rozciągnięcie przykurczonych w czasie siedzenia w ławce mięśni klatki piersiowej i zmuszenie do pracy rozciągniętych mięśni grzbietu), które jest ważnym elementem profilaktyki wad postawy.
Głównym celem ćwiczeń śródlekcyjnych jest osiągnięcie przez ucznia stanu psychicznego i fizycznego odprężenia a nie rozwijanie sprawności motorycznej. Zatem ćwiczenia te powinny spełniać następujące funkcje:
Pierwsza z nich to funkcja relaksacyjna, polegająca na przeciwdziałaniu negatywnym skutkom znużenia i zmęczenia gromadzonego w ciągu dnia pracy, poprzez odwrócenie uwagi uczniów od zagadnień związanych z lekcją następuje odprężenie nerwowo – psychiczne organizmu dziecka. W czasie ćwiczeń relaksacyjnych następuje wspomniane odprężenie i uspokojenie organizmu. Przyswojenie sobie umiejętności relaksowania pozwala na jasny, obiektywny wgląd w samego siebie. Taki stan likwiduje niepokój, lęk, a wyzwala poczucie spokoju i pewności. W dalszej konsekwencji budzi to aktywność i chęć zdobywania osiągnięć oraz daje poczucie satysfakcji z życia i z twórczego działania. Do ćwiczeń relaksacyjnych często przygotowuje się muzykę, która pomaga pozbyć się stanów lękowych, obciążeń stresowych, z jakimi uczniowie przybywają na lekcje wychowania fizycznego. Bardzo ważne jest odizolowanie się od bodźców zewnętrznych i „wyciszenie organizmu”. Trafnie dobrana muzyka, słuchana wielokrotnie, ma działanie uspokajające.
Druga to funkcja stymulacyjna, której istota polega na ożywieniu czynności wegetatywnych organizmu, pobudzeniu czynności układów oddychania i krążenia, analizatorów wzroku i słuchu. Ruch pobudza rozwój organizmu. Jest głównym czynnikiem biologicznym stymulującym rozwój człowieka. Z ruchem nierozerwalnie jest związany rozwój życia psychicznego. Ruch rozwija samodzielność, zabawy i ćwiczenia w grupie uczą dzieci podporządkowania się obowiązującym normom i zasadom.
Kolejną funkcję wymienia się funkcję korekcyjną, która polega na korygowaniu postawy ciała poprzez przyjmowanie prawidłowej sylwetki wymuszanej działalnością ruchową, szczególnie angażującą przykurczone mięśnie klatki piersiowej i rozciągającą mięśnie grzbietu.
Ostatnią znaczącą funkcją jest funkcja dydaktyczna, której istotą jest wyrabianie u dzieci i młodzieży nawyku stosowania aktywnego wypoczynku w czasie pracy umysłowej, poprzez wykonywanie kilku ćwiczeń na lekcji, a także podczas pracy domowej. Aspekt ten jest bardzo ważny, ponieważ pozwala na utrzymanie zdrowia przez całe życie.
Przy wprowadzaniu ćwiczeń śródlekcyjnych zaleca się uwzględniać następujące wskazania organizacyjno – metodyczne:

1. Ćwiczenia śródlekcyjne powinno się organizować na każdej lekcji w momencie, kiedy nauczyciel zauważy pierwsze objawy zmęczenia i znużenia uczniów.
2. Czas trwania przerwy przeznaczonej na przeprowadzenie ćwiczeń wynosi 2 – 3 minuty w klasach wyższych, w klasach niższych można go przedłużyć nawet do 5 minut.
3. Ćwiczenia śródlekcyjne przeprowadza się zawsze przy otwartych oknach, a w pomieszczeniach o zanieczyszczonej podłodze należy unikać biegów, skoków oraz innego rodzaju ćwiczeń, które sprzyjałyby powstawaniu kurzu i wdychaniu go przez uczniów w czasie i po ćwiczeniach.
4. Niewielka ilość wolnego miejsca w klasie w znacznym stopniu ogranicza rozmach i dynamikę ruchów ucznia, dlatego zestawy ćwiczeń powinny być proste i łatwe do wykonania nawet na niewielkiej przestrzeni.
5. Biorąc pod uwagę relaksacyjną funkcję przerw śródlekcyjnych należy dobierać ćwiczenia atrakcyjne, proste i znane uczniom, aby nie obciążać nadmiernie układu nerwowego na lekcji. Dążyć w czasie wykonywania ćwiczeń do wytworzenia atmosfery radości, pogody i swobody ruchu.
6. Przy opracowywaniu zestawów ćwiczeń śródlekcyjnych, oprócz uwzględniania specyficznych warunków pomieszczenia klasowego, należy brać pod uwagę wiek uczniów oraz treści programowe dla danej klasy.
7. Wśród ćwiczeń śródlekcyjnych powinny znaleźć się takie ćwiczenia, których wykonanie powoduje pracę mięśni szczególnie odpowiedzialnych za przyjmowanie prawidłowej postawy ciała podczas stania czy siedzenia.
8. Dla dzieci w wieku wczesnoszkolnym ćwiczenia śródlekcyjne prowadzi się głównie za pomocą metody zabawowej, naśladowczej, zadaniowej, w klasach starszych wprowadza się metodę ścisłą łącząc ją w dalszym ciągu ze wspólną zabawą, która dostarczy wiele emocji i uśmiechu na twarzy uczniów.
9. Muzyka jako element wyjątkowo atrakcyjny i odprężający psychicznie powinna być wprowadzana w czasie ćwiczeń śródlekcyjnych w każdej formie, wzbogaca ona przerwę śródlekcyjną, poprzez wytworzenie odpowiedniego nastroju oraz rozładowuje napięcia emocjonalne.
10. Ćwiczenia śródlekcyjne, a także międzylekcyjne i inne formy działań prowadzących do podnoszenia zdrowia i sprawności fizycznej powinny być realizowane w szkole przy pełnym zaangażowaniu dyrekcji, całej rady pedagogicznej, ze względu na ich wyjątkową wartość dla zdrowia, dla wydajniejszej pracy umysłowej i dla psychomotorycznego rozwoju ucznia.
11. Ćwiczenia śródlekcyjne są usankcjonowane prawnie przez Ministra Edukacji Narodowej.

Prowadzenie ćwiczeń śródlekcyjnych oparte jest na następującym toku:
- ćwiczenia szyi,
- ćwiczenia ramion,
- ćwiczenia tułowia,
- ćwiczenia nóg,
- ćwiczenia oddechowe lub śpiew.

Przyjęcie takiej kolejności ćwiczeń jest słuszne ze względu na potrzebę przećwiczenia poszczególnych grup mięśniowych i stawów, szczególnie tych elementów narządu ruchu, które na skutek monotonnej i często niewłaściwej pozycji ucznia podczas pracy szkolnej są narażone na wszelkiego rodzaju deformacje (przykurcze, osłabienia, nadmierne rozciągnięcia itp.), co jest przyczyną powstawania i utrwalania się nieprawidłowej postawy ciała.

Dla każdej wymienionej grupy ćwiczeń wpływającej na poszczególne funkcje organizmu charakterystyczne są pewne formy ruchu zaprezentowane w tabeli.

(Tabela - dop. red.)

Lp.
Grupa ćwiczeń
Formy ruchu
Oddziaływanie na organizm

1. Ćwiczenia szyi Skłony głowy w przód, w tył i w bok, skręty i krążenia głowy. -Właściwe kształtowanie naturalnych krzywizn kręgosłupa.

2. Ćwiczenia ramion Skurcze poziome i pionowe ramion. Wymachy, rzuty, wyprosty, wznosy, krążenia jedno i oburącz. -Ożywianie funkcji wegetatywnych.
-Korekcja postawy ciała.

3. Ćwiczenia tułowia Płaszczyzna strzałkowa – skłony tułowia w przód i w tył.
Płaszczyzna czołowa – skłony tułowia w bok.
Płaszczyzna poprzeczna – skręty tułowia.
Płaszczyzna kombinowana – skręty i krążenia tułowia. -Ożywianie funkcji wegetatywnych.
-Korekcja postawy ciała.
-Zwiększenie gibkości kręgosłupa.

4. Ćwiczenia nóg
Chód, biegi, podskoki jednonóż i obunóż. Wymachy nóg, zeskoki, przechodzenie nad przeszkodami. Elementy tańców i specjalne ćwiczenia przeciw płaskostopiu. -Ożywienie funkcji wegetatywnych.
-Rozruszanie stawów kończyn dolnych.

5. Ćwiczenia oddechowe Ćwiczenia z głębokimi wdechami i wydechami, wdech nosem i wydech ustami. Marsz ze śpiewem. -Zwiększenie pojemności życiowej i wentylacji płuc.
-Nauka poprawnego oddychania.


Na koniec przedstawię kilka przykładów ćwiczeń śródlekcyjnych akcentując tylko niektóre dla klas młodszych, a skupiając się głównie na ćwiczeniach rozluźniających dla klas starszych, o których nauczyciele często zapominają.

PRZYKŁADOWY ZESTAW ĆWICZEŃ ŚRÓDLEKCYJNYCH DLA KLAS MŁODSZYCH

Ćwiczenie 1 „Piłka skacze” – dzieci w postawie stojąc podskakują w miejscu.

Ćwiczenie 2 „Rozwieszanie bielizny” – dzieci stojąc w rozkroku unoszą ramiona w górę.

Ćwiczenie 3 „Chodzenie po schodach” – podnoszenie i opuszczanie kolan w postawie stojąc.

Ćwiczenie 4 „Drzewa na wietrze” – skłony tułowia z ramionami trzymanymi w górze w płaszczyźnie czołowej (w bok).

Ćwiczenie 5 „Wróbelki pijące wodę” – skłony tułowia w przód w pozycji siedzącej.

Ćwiczenie 6 „Latające ptaszki” – ruchy ramion naśladujące wzbijającego się ptaka.

Ćwiczenie 7 „Rozwijający się kwiatek” – dzieci naśladują cykl wzrostu roślinki przechodząc od pozycji siedzącej do pozycji stojącej z wyciągniętymi ramionami w górze.

Ćwiczenie 8 Ćwiczenia oddechowe z piórkiem lub watką – dzieci starają się jak najdłużej utrzymać piórko w powietrzu dmuchając w nie od dołu.


Powyższe ćwiczenia to tylko nieliczne przykłady, które mają zachęcić nauczycieli do własnej inwencji twórczej.
Przejdę teraz do ćwiczeń rozluźniających dla uczniów starszych. Wydaje nam się, że uczniowie klas starszych są przystosowani do ciągłego przebywania w ławkach, że są zdolni do przyswajania nauki przez ciągłe 45 minut. Owszem, ich możliwości percepcyjne, zdyscyplinowanie i umiejętność skoncentrowania się pozwalają nauczycielowi przeprowadzić lekcję bez jakiejkolwiek „mikropauzy”. Tylko trzeba się zastanowić, czy zdołaliśmy zrealizować tak naprawdę cel lekcji? Czy uczniowie zmuszając się do ciągłej koncentracji nie są znużeni? Ponadto trzeba sobie uświadomić, że uczniowie starsi, szczególnie w wieku dojrzewania są również narażeni na pojawienie się lub pogłębienie istniejących już wad kręgosłupa. Trzeba pamiętać, że ćwiczenia śródlekcyjne nie są przeznaczone wyłącznie dla klas najmłodszych, ale też dla uczniów starszych, młodzieży oraz osób dorosłych pracujących często w pozycji siedzącej.
Przedstawię teraz kilka przykładów ćwiczeń, które rozluźniają nasz kręgosłup w czasie długiej pracy w pozycji siedzącej. Warto przećwiczyć je samemu, zapoznać z nimi swoich uczniów i włączyć je na stałe do programu swoich lekcji, by rozluźnić podopiecznych fizycznie i psychicznie.

PRZYKŁADOWY ZESTAW ĆWICZEŃ ŚRÓDLEKCYJNYCH DLA KLAS STARSZYCH

Ćwiczenie 1 „Oddychanie”.
Należy usiąść wygodnie, oprzeć się i zamknąć oczy. Położyć obie ręce na brzuchu tak, aby końce palców obu dłoni stykały się. Oddychamy głęboko, równomiernie i na 1-2 minuty świadomie wprowadzamy się w stan rozluźnienia. Należy spróbować wydech przez brzuch aż z dna miednicy.

Ćwiczenie 2 „Rozluźnienie ramion”.
Dłonie zwijamy w pięści i naciskamy nimi na uda. Utrzymujemy napięcie przez około 6 sekund, pamiętając o równomiernym oddechu. Potem rozluźniamy się próbując poczuć, co się dzieje z rękami i ramionami (ok. 30 sekund). Należy świadomie odczuć różnicę między stanem napięcia a rozluźnienia.
Ćwiczenie 3 „Rozluźnienie twarzy”.
Napiąć wszystkie mięśnie twarzy przez zaciśnięcie zębów, ściśnięcie policzków, zmrużenie oczu i zmarszczenie czoła. Napięcie utrzymujemy przez około 6 sekund, następnie rozluźniamy się i przez następne 40 sekund „chłoniemy” rozluźnienie.

Ćwiczenie 4 „Rozluźnienie karku”.
Przyciągamy trochę podbródek do piersi i naciskamy lekko głowę na oparcie krzesła. Utrzymujemy napięcie przez około 6 sekund, następnie rozluźniamy się i staramy się poczuć, co dzieje się z mięśniami karku.

Ćwiczenie 5 „Rozluźnienie barków i tułowia”.
Ściągamy razem łopatki, napinamy mięśnie brzucha i pośladki. Utrzymujemy napięcie przez 6 sekund, a następnie rozluźniamy się.

Ćwiczenie 6 „Rozluźnienie nóg”.
Opieramy się obiema stopami o podłoże i napinamy wszystkie mięśnie nóg. Utrzymujemy napięcie przez 6 sekund, rozluźniamy się, staramy się świadomie poczuć różnicę między stanem napięcia i rozluźnienia.

Ćwiczenie 7 „Podróż przez ciało”.
Prześledzimy w myśli drogę rozluźnienia kolejnych partii ciała, które przeszliśmy i staramy się poczuć, jakie są poszczególne części ciała lekkie czy ciężkie? Czy czujemy różnicę w porównaniu ze stanem przed ćwiczeniami?

Oprócz powyższego zestawu ćwiczeń proponuję także kilka ćwiczeń oddechowych, które pozwolą nam dotlenić komórki naszego ciała.
Nim jednak zaczniemy świadomie oddychać, warto zapoznać się z kilkoma zasadami:
- zawsze ćwiczymy z możliwie małą, a nie możliwie dużą ilością powietrza;
- powietrze wciągamy do płuc tak wolno jak tylko potrafimy;
- wydech powinien odbywać się bez jakiegokolwiek nacisku (po prostu wypuszczamy powietrze nie wyciskając go);
- nie robimy przerwy po wdechu;
- po wydechu czekamy z wdechem na naturalny impuls, który winien przyjść „sam z siebie”(przerwa oddechowa).

Na początek trzeba nauczyć się naprzemiennego oddechu nosem. Przemienne oddychanie wywodzi się z pradawnych technik jogi, które nie tylko pobudzają oddychanie nosem, ale wpływają na czynności całego mózgu.
Palec wskazujący przykładamy do nasady nosa pomiędzy brwiami. Kciukiem bądź palcem wskazującym prawej dłoni na przemian zamykamy prawe, następnie lewe nozdrze. Najpierw następują trzy oddechy przez prawe nozdrze, następnie trzy przez lewe. Druga część ćwiczenia polega na wdychaniu powietrza jednym nozdrzem, a wydychaniu drugim. Odbywa się to przemiennie, czyli prawe nozdrze wdech, lewe nozdrze wydech.
Powyższa technika oddychania doskonale relaksuje i odpręża, dotleniając zarazem wnętrze naszego organizmu. Warto wykorzystywać powyższy oddech podczas ćwiczeń śródlekcyjnych.
Inny rodzaj ćwiczenia oddechowego, który warto wykorzystywać w lekcji, to oddychanie brzuszno-przeponowe.
Najistotniejszym elementem jest wyprostowanie kręgosłupa i pionowe trzymanie głowy. Siedząc na krześle, dłonie swobodnie trzymamy na udach, a stopy równolegle, w niewielkiej odległości od siebie, całymi podeszwami spoczywają na podłodze. Najpierw wykonujemy wydech i czekamy na organiczny impuls do wykonania wdechu. Wdech jest miękki, nieprzesadny, swobodny i pozbawiony wszelkiego pośpiechu. Stosunek wdechu do wydechu powinien wynosić 1:2.
Już po 5-10 oddechach, (jeśli to możliwe przy otwartym oknie) uczeń będzie czuł się odświeżony, „naładowany” nową energią, co spowoduje, że łatwiej będzie mógł się skupić na lekcji.
Ćwiczenia śródlekcyjne w klasach młodszych wiążą się najczęściej z tematyką dziennych zajęć. Są chętnie wykonywane przez dzieci, które się świetnie przy nich bawią. Dzieci starsze trudniej zachęcić do ćwiczeń śródlekcyjnych, zwłaszcza, gdy są rzadkością na zajęciach lub całkowicie zaniechano ich stosowania. Dominuje pogląd, że ćwiczenia takie są odpowiednie tylko dla maluchów, oczywiście nic bardziej błędnego.
Zadaniem nauczyciela dbającego o dobro dziecka a tym samym o jego zdrowie jest uświadamianie mu, jaki pożytek niesie ruch dla jego organizmu. Pamiętajmy, że uczniowie niechętni do działania, to uczniowie najczęściej nieświadomi istoty i sensu tego działania.
Wierzę, że korzystanie z tych ćwiczeń przyczyni się do tego, że lekcje staną się dla każdego nauczyciela, jak i ucznia mile spędzonym czasem w szkole, w której jest miejsce na naukę, ale też na wspólną zabawę i relaks.


Bibliografia:

Literatura:

1. Kutzner-Kozińska M., Korekcja wad postawy, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1981.
2. Właźnik K., Ćwiczenia śródlekcyjne i międzylekcyjne w klasach początkowych, WSiP, Warszawa 1987
3. Stanisławska A., Przykładowe zestawy ćwiczeń śródlekcyjnych. Lider, nr 11, 1993 r.

Strony internetowe:

www.pcen.rzeszow.pl - Zdrowotne funkcje ćwiczeń śródlekcyjnych oraz przykładowe zestawy tych ćwiczeń

www.edukacja.edux.pl – Ćwiczenia śródlekcyjne – ważnym elementem profilaktyki wad postawy

www.eduforum.pl – Ćwiczenia śródlekcyjne w nauczaniu zintegrowanym

www.cdniku.pl - Ćwiczenia śródlekcyjne i międzylekcyjne ważnym elementem walki
ze zmęczeniem szkolnym