Dzieci z trudnościami w rozwoju emocjalno - społecznym - referat

Referat opracowany na podstawie literatury

Dzieci z trudnościami w rozwoju emocjonalno – społecznym.

( Podstawy psychologii. W. Pilecka, G. Rudkowska, L. Wrona. Kraków 1998, WSP.)

Trudności w rozwoju emocjonalno - społecznym mają złożoną etiologię. Są efektem właściwości biologiczno - psychicznych dziecka oraz oddziaływań środowiskowych, zwykle działających w interakcji, przez co patomechanizm zaburzeń staje się coraz bardziej złożony.
Już brak uwzględnienia przez otoczenie wielu właściwości indywidualnych dziecka (ale mieszczących się w granicach normy), np. cech temperamentalnych, może przyczynić się do obniżenia efektywności jego działania, a w konsekwencji doprowadzić do poczucia mniejszej wartości, wycofywania się z kontaktów społecznych itp. Dziecko z zakłóceniami w funkcjonowaniu systemu nerwowego, np. dziecko nadpobudliwe, będzie w porównaniu z innymi dziećmi - bardziej narażone na niewłaściwe oddziaływania wychowawcze, które spowodują nasilenie objawów nadpobudliwości. Nieprawidłowości rozwoju emocjonalno-społecznego mogą powstać dopiero w szkole, a może też na jej terenie dojść do wzmocnienia nieprawidłowości już istniejących a wynikających z przyczyn biologicznych lub związanych z sytuacją rodzinną dziecka. Niezależnie od tego, czy podstawowe uwarunkowania zaburzeń tkwią w dziecku czy w jego środowisku domowym lub szkolnym, zawsze mamy do czynienia z dynamicznym układem jednostka-środowisko.
Objawy trudności w rozwoju emocjonalno-społecznym są, różne, a w dodatku ulegają, nieustannym zmianom. Zwykle trudności dotyczą obu sfer, tj. sfery emocjonalnej i sfery społecznej, dlatego często ujmuje się je łącznie. Jednak mogą być też traktowane oddzielnie, zwłaszcza u starszych dzieci i młodzieży, z uwagi na różnice jakościowe objawów i różną internalizację norm społeczno-moralnych. W rozwoju ontogenetycznym zaburzenia sfery emocjonalnej mogą, wystąpić bardzo wcześnie, bo już w wieku przedszkolnym, natomiast o zaburzeniach sfery społecznej, rozumianych głównie jako nieprawidłowa socjalizacja, mówimy w odniesieniu do dorastających i dorosłych.
Specjalną, grupę stanowią zaburzenia dynamiki procesów nerwowych, które ujawniają się już we wczesnych fazach ontogenezy I rzutują na wiele sfer rozwoju dziecka. Mają one wyraźne podłoże fizjologiczne, choć oczywiście oddziaływania środowiska mogą osłabić lub wzmocnić ich objawy. Zaburzenia te mogą, stać się jednym z czynników dalszej patologizacji rozwoju sfery emocjonalnej
i społecznej, przejawiającej się np. w procesie nerwicowania się lub socjopatyzacji.

Złożoność uwarunkowań oraz wielość i zmienność objawów trudności w rozwoju emocjonalno-społecznym powodują rozbieżności między poszczególnymi autorami dotyczące opisu i klasyfikacji tych trudności, a nawet używanie różnych kategorii pojęciowych.
Analizując trudności w rozwoju emocjonalno-społecznym musimy pamiętać, że w każdym przypadku ważne jest nasilenie, częstotliwość i czas trwania określonych objawów.

Zaburzenia dynamiki procesów nerwowych

Podstawowe procesy nerwowe, czyli pobudzanie i hamowanie, cechują, się trzema właściwościami: siłą, ruchliwością i równowagą, które wpływają, na indywidualne zróżnicowanie funkcjonowania systemu nerwowego. Niekiedy jednak występują tak znaczne odchylenia od ich optymalnego działania, że przekraczają, ramy różnic indywidualnych. Mówimy wtedy o zaburzeniach dynamiki procesów nerwowych, określanych też jako zaburzenia neurodynamiczne (por. Spionek 1985; Nartowska 1980; Bogdanowicz 1991).

Zaburzenia dynamiki procesów nerwowych mogą, mieć różną, postać. Najczęściej charakteryzują, się zaburzeniem równowagi między procesami pobudzania i hamowania w związku ze zróżnicowaną, siłą tych procesów oraz nadmierną, lub osłabioną ruchliwością, między nimi. Zaburzenia te mają, różne natężenie, a ich objawy mogą ujawniać się w większym lub mniejszym stopniu w sferze motorycznej, poznawczej i emocjonalnej. I w tym przypadku istotne jest działanie czynników środowiskowych, które mogą osłabić lub spotęgować tego typu trudności rozwojowe. Szczególnie niekorzystne są konflikty w domu, wybuchowość i agresywność rodziców, nadmiernie surowe kary oraz niekonsekwentne postępowanie. Podstawowe rodzaje zaburzeń neurodynamicznych to nadpobudliwość psychoruchowa i zahamowanie psychoruchowe.

Nadpobudliwość psychoruchowa charakteryzuje się przewagą procesów pobudzania nad procesami hamowania. Jednak z uwagi na różną, siłę tych procesów u poszczególnych dzieci, mogą u nich wystąpić zróżnicowane objawy tego zaburzenia.

Zahamowanie psychoruchowe cechuje się przewagą, procesów hamowania nad procesami pobudzania. Objawy tego zaburzenia są, zróżnicowane z uwagi na różną, siłę procesów nerwowych, w dodatku hamowanie często obejmuje tylko niektóre typy reakcji.

W sferze ruchowej zahamowanie może manifestować się ograniczeniem zakresu ruchów lub ogólnym spowolnieniem ruchowym. W pierwszym przypadku dzieci nie wykazują spontanicznej aktywności ruchowej zgodnej ze swoim wiekiem, a poruszają się głównie na polecenie. Gdy wykonują już określone działanie, zwykle czynią to sprawnie. Czasami można zaobserwować u nich znaczne napięcie mięśniowe (Chłopkiewicz 1987). W drugim przypadku powolność działania jest cechą w miarę stałą.

W sferze poznawczej zahamowanie psychoruchowe może objawiać się ogólnym spowolnieniem przebiegu procesów poznawczych lub spowolnieniem występującym głównie w sytuacjach trudnych. W obu przypadkach dzieci nie zgłaszają, się do odpowiedzi, mają trudności - mimo wystarczającego przygotowania - w zadaniach klasowych wymagających szybkiego wykonania. Dzieci z pierwszej grupy mają często kłopoty z nadążeniem za tokiem lekcji i wykonaniem poleceń nauczyciela, natomiast dzieci z drugiej grupy prawidłowo odbieraj przekazywane wiadomości, a stają się bezradne przy nagłym wywołaniu do odpowiedzi (Spionek 1985). Są też dzieci, których najbardziej charakterystyczną cechą jest rezygnacja z samodzielnego wykonania zadania, przy pojawieniu się jakiejkolwiek trudności (Chłopkiewicz 1987).

W sferze emocjonalnej zahamowanie charakteryzuje się słabą ekspresją uczuciową, choć podłoże tego zjawiska może być różne. U jednych dzieci występuje słabsza wrażliwość na bodźce emocjonalne, inne natomiast cechują się tzw. obojętnością pozorną (Spionek 1985). Oznacza ona silne przeżywanie emocji połączone z ograniczeniem ich manifestowania. Zahamowane są głównie wyraźne reakcje mimiczne i werbalne, głośny śmiech, krzyk oraz złość, pojawiają się natomiast reakcje wegetatywne, np. blednięcie, czerwienienie się, pocenie, zaburzenia oddychania, a nawet nudności. Niekiedy zewnętrzne reakcje emocjonalne tych dzieci są odroczone - okazją, one smutek lub radość dopiero po pewnym czasie.

Zaburzenia dynamiki procesów nerwowych ujawniają się już we wczesnym dzieciństwie. Zależnie od nasilenia objawów w poszczególnych sferach i od określonych oddziaływań środowiskowych mogą powodować dalsze trudności w rozwoju emocjonalnym i społecznym. Zwróćmy też uwagę, że niektóre objawy zaburzeń neurodynamicznych są, od strony behawioralnej podobne do objawów nerwicowych (np. reakcje wegetatywne, nawyki ruchowe, impulsywność) lub objawów nieprawidłowej socjalizacji (agresja).

Trudności w rozwoju społecznym.

U młodszych dzieci zwykle trudności w rozwoju emocjonalnym i społecznym traktuje się łącznie (Nartowska 1980; Kozłowska 1984; Spionek 1985). Jednak u starszych dzieci oraz u młodzieży wyodrębnia się zaburzenia emocjonalne, głównie o charakterze nerwicowym, od zaburzeń procesu socjalizacji, określanych też jako zaburzenia społecznego zachowania. Trudności w rozwoju społecznym można podzielić na tendencje do zachowań wycofujących i zachowań antysocjalnych.

Zachowanie wycofujące określane też jako zahamowanie społeczne lub bierność społeczna polegają na unikaniu kontaktów społecznych. Ich podłożem jest zahamowanie psychoruchowe lub zaburzenia nerwicowe, zwłaszcza związane z lękiem i poczuciem mniejszej wartości. Zatem zachowania te są głównie konsekwencją procesu nerwicowego jednostki. Niekiedy mogą też być skutkiem przewlekłych chorób somatycznych. Jednostki zahamowane społecznie są nieśmiałe i lękliwe, czasem podejrzliwe i nieufne, mogą mieć skłonności do marzycielstwa, unikają, zarówno współzawodnictwa, jak i współpracy (Gurycka 1970; Skorny 1987; Komender 1987).

Zachowania antysocjalne charakteryzują się agresją prowokacyjnym przeciwstawianiem się innym lub manipulowaniem nimi. Utrwalenie tych zachowań w połączeniu ze słabą internalizacją norm społeczno-moralnych i brakiem pozytywnych uczuć wobec innych ludzi prowadzi do rozwoju osobowości nieprawidłowej, określanej też jako socjopatyczna (Weiner 1977; Komender 1987). Niektórzy autorzy zaburzenia procesu socjalizacji odnoszą przede wszystkim do zachowań antysocjalnych (Spionek 1985; Chłopkiewicz 1987).

( Wprowadzenie do psychologii. Z. Włodarski, A. Matczak. Warszawa 1987, WSiP.)

Rzadziej spotykanym u dzieci zaburzeniem dynamiki procesów nerwowych jest z a h a m o w a n i e. Zachowania charakterystyczne dla tego zaburzenia, a takie trudności, które z nim współwystępują, są zupełnie odmienne od tych, jakie znamionują dzieci nadpobudliwe. Podobnie jak w przypadku nadpobudliwości psychoruchowej, zaburzenie może ujawniać się w jednej sferze funkcjonalnej bądź w wielu. Zazwyczaj jednak jest ono wielo objawowe i wtedy - poza siłą - różnice mogą się wyrażać w odmiennych dominantach.
W szkole trudności wiążą się z powolnością działania, niełatwym kontaktem. Dzieci zahamowane nierzadko znajdują się jakby w półśnie. Sprawiają wrażenie, że niektóre bodźce nie docierają do nich z zewnątrz, często nie ujawniają obserwowalnych reakcji na to, co dzieje się wokół nich. Zdają się nie interesować niczym, jak gdyby wszystko było im obojętne. Przypuszczenia te okazują się mylne, brak jest tylko zewnętrznych przejawów nieobojętności i zainteresowania. W związku z powolnością dzieci te często nie nadążają za biegiem lekcji, co powoduje, że nie są w stanie uczestniczyć w niej aktywnie. Czasem jednak nawet wówczas, gdy wszystko odbierają prawidłowo i śledzą tok wywodu nauczyciela, wywołane przezeń do odpowiedzi zachowują, się bezradnie, ponieważ nagła zmiana sytuacji wprawia je w stan tak silnego zahamowania, że nie mogą ujawnić posiadanych informacji. Sprawiają wówczas wrażenie zakłopotanych, nie mających nic do powiedzenia, bądź nawet nie rozumiejących, czego oczekuje od nich nauczyciel. To z kolei wywołuje zniecierpliwienie nauczyciela i jeśli w zdenerwowaniu powtarza on wówczas pytanie, dając wyraz swemu niezadowoleniu, u dziecka z reguły występuje pogłębienie zahamowania. Tego rodzaju niepowodzenia sprawiają, że kolejne wypowiedzi na lekcji stają się coraz trudniejsze. Chociaż dziecko odrabia lekcje i w domu wykazuje zadawalające opanowanie materiału, w szkole zachowuje się bezradnie wobec pytań nauczyciela. W szkole dzieci zahamowane mają przeważnie opinię niezdolnych. Jeśli zdają sobie sprawę, że tak są spostrzegane, może to pogłębiać ich zahamowanie, zaburzenie ulega nasileniu, a trudności się zwiększają.

NIEŚMIAŁOŚĆ I ZAHAMOWANIE.

(Psychologia wychowawcza, społeczna i kliniczna. M. Przetacznikowa, G. Makiełło – Jarża. WSiP.)

Dziecko lękliwe, niepewne swych sił, ośmieszane i tyranizowane może usuwać się w cień, bać się kontaktów z rówieśnikami, nieśmiałość może powodować zupełną izolację dziecka od grupy rówieśniczej, co na zasadzie błędnego koła pogłębia jego nieprzystosowanie się do środowiska.
Dziecko nieśmiałe bywa na ogół zahamowane. Czynnikami warunkującymi wycofywanie się z aktywności w obecności innych osób w obawie przed ich dezaprobatą są zarówno wadliwe oddziaływania wychowawcze rodziny, jak i stosunki panujące w grupie rówieśniczej.
Zahamowanie wyraża się ogólnym spowolnieniem, obniżoną, aktywnością, a w sytuacjach zahamowania lękowego silnym osłabieniem napięcia mięśni wyrażającym się martwą mimiką, trudnościami w zapamiętywaniu i kojarzeniu oraz uczuciem pustki w głowie.
Zahamowanie może takie wyrażać się nadmiernym napięciem i ustawicznym niepokojem psychoruchowym. Objawy te wzmacniają się wtedy, gdy dziecko czuje się oceniane przez otoczenie. Napięcie mięśni powoduje ich usztywnienie i staje się, np. przyczyną niemożności pisania. Zjawisku temu towarzyszą silne objawy wegetatywne - pocenie się, blednięcie, czerwienienie, zanik głosu.