Praca z uczniem głęboko upośledzonym umysłowo

ANALIZA PRZYPADKU DZIECKA UPOŚLEDZONEGO UMYSŁOWO W STOPNIU GŁĘBOKIM

Rozpoczynając pracę z dzieckiem głęboko upośledzonym nie wiemy, jakie są jego indywidualne możliwości, nie znamy też skomplikowanej sytuacji rodzinnej, w którą czy chcemy, czy też nie musimy wejść i w niej funkcjonować, dyskretnie pomagać, pilnując jednocześnie, aby nie naruszać ich prywatności, nie osądzać, i nie krytykować rodziców. Dlatego bardzo ważne jest, aby wymagania podczas realizacji opracowanego programu rewalidacyjno-wychowawczego, dostosowywać każdego dnia do indywidualnych możliwości i stanów emocjonalnych ucznia, jakie wystąpią w danym momencie.

Charakterystyka ucznia

Michał indywidualnymi zajęciami rewalidacyjno- wychowawczymi został objęty trzy lata temu. Opiekunami prawnymi są rodzice. Jest pierwszym dzieckiem w rodzinie, ma młodsze rodzeństwo. Najbardziej związany jest z mamą- wynika to z tego, iż mama nie pracuje i zajmuje się czynnościami domowymi. Kontakt taty i rodzeństwa z Michałem jest bardzo dobry.
Jest to chłopiec z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim, ma mózgowe porażenie połowicze oraz niedowład prawej strony ciała. Jest osobą raczej pogodną i uśmiechniętą. Wydaje nieartykułowane dźwięki, brak ekspresji słownej. Kontakt fizyczny z drugą osobą podejmuje poprzez chwytanie tej osoby za rękę, dotyka jej twarzy, wkłada jej palce do swojej buzi. Nie sygnalizuje potrzeb fizjologicznych, jest pampersowany. Wymaga stałej opieki osoby dorosłej, gdyż nie porusza się samodzielnie i wymaga całkowitej pomocy przy czynnościach samoobsługowych.
Warunki mieszkaniowe rodziny są bardzo dobre. Michał ma swój oddzielny pokój dostosowany do jego potrzeb. Ma zgromadzony duży zestaw zabawek i pomocy, które wykorzystuję w czasie prowadzenia zajęć. Oprócz tego przywożę też dodatkowe środki dydaktyczne, aby chętniej zainteresował się nieznanymi przedmiotami. Jest wyposażony w podstawowy sprzęt rehabilitacyjny (pionizator, wałki i piłki rehabilitacyjne, materace, drabinka, sprzęt do pedałowania itp.).

METODY PRACY

W zależności od możliwości i potrzeb mojego uczenia, stosuję daną metodę w całości lub tylko wprowadzam wybrane z niej elementy:

1. Metoda Stymulacji Polisensorycznej „Poranny Krąg”
Zajęcia te można określić jako stymulację polisensoryczną, obejmującą swym zasięgiem dotyk, wzrok, słuch, węch i smak. Istotą tego spotkania jest budowanie zaufania i poczucia bezpieczeństwa. Celowi temu służy utworzenie kręgu, ciepły nastrój panujący w pomieszczeniu, zapalona świeca, znajomy zapach. Jest to spotkanie, którego reguły są dobrze znane, w którym niepewność została zredukowana do minimum. Każdy element zajęć jest dla dziecka przewidywalny, znany a więc bezpieczny. Komunikowanie się musi, wykraczać poza sferę werbalną i oddziaływać nie tylko na umysł, ale przede wszystkim na emocje i uczucia. Podstawą „porannego kręgu” jest otaczający świat przyrody, świat żywiołów, barw, zapachów, smaków, wrażeń dotykowych i termicznych. Każda pora roku ma przyporządkowany inny kolor. Do lata należy kolor czerwony (bardzo silnie pobudza i wpływa na ożywienie osób powolnych). Kolor żółty jest barwą jesieni. Kolor spadających liści i dojrzałych owoców( jest kojarzony z radością życia). Kolor biały jest odzwierciedleniem tego, co panuje za oknem zimą (biel promieniuje, uspokaja i rozjaśnia). Kolor zielony należy do wiosny, kolor budzącej się do życia przyrody (zieleń łagodzi, przynosi zadowolenie, uspokaja i odpręża).
Ciepłe migoczące światło świecy niesie ze sobą spokój i poczucie bezpieczeństwa.
Ważną rolę w zajęciach polisensorycznych grają bodźce dotykowe. Podstawową propozycją stymulacji dotykowej jest masaż dłoni wykonywany na powitanie. Masażowi temu towarzyszy piosenka witająca każdego z uczestników zajęć, a używany do tego olejek ma charakterystyczny dla danej pory roku zapach. Bodźce zapachowe występują nie tylko podczas masażu dłoni. Do każdej pory roku przyporządkowujemy inny zapach, którym napełniamy pomieszczenie przez wlanie kilku kropel olejku zapachowego do lampki zapachowej. Każdej porze roku przyporządkowany jest także instrument będący źródłem bodźców dźwiękowo - wibracyjnych. Kolejną grupą bodźców są wrażenia smakowe. I te zmieniają się cyklicznie z porami roku. Celem dostarczania tych bodźców jest zwiększenie wrażliwości warg i języka. Każdą porę roku charakteryzuje inny żywioł, który jest elementem zajęć. Żywioły, czyli ogień latem, powietrze jesienią, woda zimą i ziemia wiosną, są bodźcami cennymi, gdyż mają charakter polisensoryczny.

2. Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne.
Weronika Sherbourne w latach 60 opracowała metodę pod nazwą "Ruch Rozwijający". Celem metody jest wspomaganie prawidłowego rozwoju dziecka i korekcja jego zaburzeń. Stąd ważne miejsce w metodzie zajmuje wielozmysłowa stymulacja psychomotoryczna i społeczna, oparta o ruch, jako czynnik wspomagania. Proponowany terapeutyczny system ćwiczeń wywodzi się z okresu wczesnego dzieciństwa z tzw. baraszkowania, które zawiera w sobie element bliskości fizycznej i emocjonalnej. Jest to zdaniem W.Sherbourne naturalna potrzeba dziecka do zaspakajania tych potrzeb, poprzez kontakt z osobami dorosłymi. Powstałe podczas ćwiczeń doznania wypływające z własnego ciała i odczuwanie go w kontekście z elementami otoczenia, dają dziecku poczucie jego indywidualności. Cechą charakterystyczną metody jest rozwijanie przez ruch: świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego, świadomości przestrzeni i działania w niej oraz dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywania z nimi kontaktu. Metodę W.Sherbourne traktuje się często jako formę niewerbalnego treningu interpersonalnego. Zajęcia odbywają się indywidualnie bądź grupowo i trwają ok.30 minut. Partnerami dziecka bywają często ich rodzice. W metodzie wyróżnia się cztery grupy ćwiczeń: ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała, ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie, ćwiczenia ułatwiające nawiązanie kontaktu i współpracy z partnerami grupy, ćwiczenia twórcze. Metoda W.Sherbourne zalecana jest dzieciom o zaburzonym schemacie ciała. W proponowanych ćwiczeniach dochodzi do integracji własnego ciała i jego poznania (ważne tu jest wyczucie centralnej części ciała tj.brzucha i tułowia). Poczucie wzajemnej bliskości ćwiczących partnerów, ułatwia akceptację niedoskonałej cielesności dziecka. Ćwiczenia dają poczucie bezpieczeństwa oraz zaufania do siebie i do innych. Wykonywane w grupie, budują więzi grupowe i interpersonalne.

3. Masaż twarzy wg Castillo-Moralesa.
Metoda ustno - twarzowej terapii regulacyjnej polega na stymulacji mięśni biorących udział w procesie mowy: mięśni oddechowych i klatki piersiowej, mięśni kontrolujących ustawianie głowy, mięśni twarzy i jamy ustnej. U noworodków niemowląt nieprawidłowe napięcie tych mięśni prowadzi do trudności w domykaniu ust, uchwyceniu piersi, ssaniu, połykaniu, później w życiu. Te same partie mięśni biorą udział w produkcji dźwięków mowy, zatem trudności ruchowe w zakresie funkcji fizjologicznych przyczyniają W latach pięćdziesiątych ostatniego stulecia rozwinęły się różne koncepcje terapeutyczne dotyczące rehabilitacji.
Ustno - twarzowa terapia regulacyjna ( Orofaziale Regulationstherapie) została rozwinięta przez prof. Castillo Moralesa jako własna koncepcja leczenia dzieci i dorosłych z zaburzeniami neurologicznymi ze szczególnym uwzględnieniem zaburzeń sensomotorycznych w okolicy twarzy i ust.
Koncepcja według prof. Castillo Moralesa złożona jest z trzech części:
- Pierwszą stanowi Neuromotoryczna terapia rozwojowa, która ma zastosowanie w leczeniu dzieci z opóźnieniem statomotorycznym, przepukliną oponowo-rdzeniową oraz niedowładem obwodowym.
- Drugą jest Ustno - twarzowa terapia regulacyjna zalecana pacjentom z zaburzeniami sensomotorycznymi w obszarze twarzy, jamy ustnej i gardła, szczególnie do leczenia zaburzeń ssania,żucia, połykania oraz mowy.
- Trzecią część stanowi leczenie ortodontyczne np. płytkami podniebiennymi, które jest uzupełnieniem Ustno- twarzowej terapii regulacyjnej.
W metodzie Castillo Moralesa oddziałuje się na mięśnie oddechowe, mięśnie które kontrolują ustawienie głowy, mięśnie jamy ustnej oraz klatki piersiowej.
Metoda polega na:
- regulacji motoryki mięśni ustno - twarzowych w celu uzyskania właściwego lub zbliżonego do normy wzorca ruchu,
- normalizacji wzmożonego bądź obniżonego napięcia mięśni całego ciała,
- regulacji nieprawidłowego ułożenia szczęki i żuchwy względem siebie,
- regulacji zaburzeń oddychania.

4. Metoda Aktywności M. Ch. Knillów
Podstawowym celem jest rozbudzenie aktywności osoby niepełnosprawnej, zachęcenie do działania i przejawiania własnej inicjatywy (chodzi o osoby niepełnosprawne). Działania terapeutyczne oparte są na tworzeniu sposobności do doświadczenia, nabywanie i organizowanie podstawowych informacji o sobie. Niezbędne do tego jest stworzenie warunków, w których dziecko (podopieczny) będzie czuło się bezpiecznie, w których możliwe będzie wywołanie i utrzymanie jego uwagi. Muzyka stanowi ważny element programu aktywności– dlatego też każdą aktywność poprzedzają i kończą specjalne dźwięki.
W życiu człowieka najwcześniej pojawiają się doznania związane z odczuwaniem dotyku, ruchu. Dlatego są one mu najlepiej znane i skutecznie zaspokajają potrzebę poczucia bezpieczeństwa. Pozwalają również na zdobywanie informacji na temat swojego ciała, wyodrębnienie go z otoczenia, a przez to ułatwiają rozwój poznawczy.
Metodą opartą o kontakt z ciałem są między innymi programy aktywności.
Zostały one stworzone przez Mariannę i Christophera Knillów i przeznaczone są do pracy z osobami niepełnosprawnymi. Podstawowym ich celem jest rozbudzenie aktywności osób niepełnosprawnych, zachęcenie jej do działania i przejawianie własnej inicjatywy.. Działania terapeuty oparte są na tworzeniu sposobności do doświadczenia, nabywania i organizowania podstawowych informacji o sobie. Temu ma służyć dążenie do tworzenia warunków, w których możliwe będzie wywołanie i utrzymanie jego uwagi. Aby to osiągnąć, tzn., aby ta osoba niepełnosprawna mogła rozpoznać sytuację, która za chwilę nastąpi- każdą aktywność poprzedzają i kończą specjalne dźwięki. Na potrzeby programu została specjalnie skomponowana muzyka, która powinna towarzyszyć wszystkim aktywnościom, ponieważ tworzy ramy czasowe pomagające w zorganizowaniu jego ruchów. Jeżeli chodzi o częstotliwość pracy według programów uzależnione jest to od indywidualnych cech dziecka. Z doświadczeń wynika, że dzieci ze znacznymi trudnościami komunikacji zwykle wymagają codziennych powtórzeń. Ważny jest wybór pory dnia i odpowiedniego miejsca, w którym program może być przeprowadzany regularnie i skutecznie. W pierwszych trzech programach wymagane jest, aby dziecko miało własną matę. Metoda obejmuje 4 programy aktywności oraz program wprowadzający i specjalny program przeznaczony dla potrzeb dzieci, które są bardzo niesprawne fizycznie lub, które potrzebują więcej czasu na wykonywanie czynności. Program taki oznaczony jest skrótem SPH.
Program Wprowadzający potrzebny jest po to, aby móc określić ramy programowe dla tych dzieci, które są hiperaktywne, bardzo małe albo mają niewystarczającą koncentrację uwagi, aby uczestniczyć w Programie 1 lub 2. Program 1 koncentruje się początkowo na górnej części ciała, a Program 2 na niższej połowie. Program 1 i 2 mogą być realizowane w różnym stopniu, w zależności od zdolności dziecka do uczestniczenia w nich. Program 3 wymaga znacznie większej świadomości społecznej dziecka, ruchliwości i koordynacji. Program 4 wymaga odpowiedniego poznania świadomości ciała, większej samokontroli, wyższego poziomu rozumienia pojęciowego, koncentracji i społecznej wrażliwości. Numer programów niekoniecznie wskazuje na porządek, w którym powinny być zastosowane.

5. Metoda Shantali
Masaż wykonujemy zwykle, gdy dziecko ma różnego rodzaju zaburzenia w rozwoju psychoruchowym. Ale warto pamiętać że masaż można też stosować dla wzmocnienia więzi rodziców czy opiekunów z dzieckiem. Dla pobudzenie jego rozwoju, okazywania w ten sposób akceptacji i miłości. Nie od dziś wiadomo że dzieci częściej dotykane lepiej rosną i rozwijają się. W kulturach wschodnich dzieci są masowane niemalże od urodzenia a sama sztuka masażu przekazywana jest często z pokolenia na pokolenie. Jednym z masaży którego może się nauczyć każda mama i każdy tata jest masaż metodą Shantala. Jest to masaż który pochodzi z Indii. Jest tradycyjną sztuką masażu dzieci z opóźnieniem psychoruchowym czy porażeniem mózgowym, profilaktycznie stosowany również u dzieci prawidłowo rozwijających się. Masaż ten korzystnie działa na cały organizm dziecka pobudzając funkcjonowanie najważniejszych organów i układów:
- pozytywnie wpływa na stan skóry - między innymi zmniejsza częstość występowania alergii,
- dotlenia, polepsza krążenie w nóżkach i rączkach dziecka dzięki czemu stają się one cieplejsze,
- poprawia trawienie, oddawanie gazów (co jest szczególnie pomocne u niemowląt cierpiących na kolki)
- pobudza układ limfatyczny, odgrywający ważną rolę w kształtowaniu odporności.
- uwalnia napięcia w poszczególnych częściach ciała.
Masaż Shantala sprzyja nawiązaniu bardzo bezpośredniego, zarówno fizycznego, jak i uczuciowego, kontaktu z dzieckiem. Uspokaja maluszka, rozluźnia, zmniejszając niepokój i napięcie. Przyspiesza rozwój ruchowy, psychiczny i emocjonalny. Masowane dzieci mają większą akceptację siebie, są ufniejsze i bardziej pogodne. Masaż zmniejsza negatywne odczucia takie jak złość czy agresję - jest to więc świetna forma kontaktu z małymi nerwuskami. Jednoczenie masaż Shantala zaspokaja potrzebę bliskości i pogłębia więzy pomiędzy rodzicami a dzieckiem. Można go wykonywać już od 1 miesiąca życia.

6. Muzykoterapia
Muzyka jest jednym z najstarszych sposobów uzewnętrzniania ludzkich przeżyć i emocji. Stwarza możliwość oddziaływania nie tylko na wybrane sfery funkcjonowania, ale i na człowieka jako na jedność ciała, umysłu i ducha.
Muzykoterapia obejmuje dwie grupy oddziaływań:
- muzykoterapię receptywną - polega na wykorzystywaniu wpływu muzyki na psychofizyczny rozwój człowieka;
- muzykoterapię aktywną - łączy dobierane bodźce dźwiękowe z aktywnością ruchową.
Zatem muzyka łączy oddziaływania na:
- sferę ruchową;
- procesy poznawcze jednostki;
- procesy emocjonalne;
- sferę społeczną.
Muzyka uwrażliwia na odbiór bodźców z otoczenia, wpływa na rozwój świadomości własnego ciała, koncentracji uwagi, pamięć, wyobraźnię. Pobudza ciało w zakresie ruchów dowolnych. Kształtuje rozwój gracji ruchów, poczucia sprawstwa, umiejętność współdziałania w grupie. Może mieć także wpływ na kształtowanie się dyspozycji twórczych.
Muzyka jest jednym z niewerbalnych sposobów wyrażania siebie, daje możliwość odbioru miłych i przyjemnych doznań. Może być źródłem odprężenia, pomaga przezwyciężać monotonię, nawiązać kontakt z drugim człowiekiem. Te cechy czynią ją szczególnie atrakcyjną dla ludzi upośledzonych umysłowo. W trakcie zajęć muzykoterapeutycznych mają oni możliwość przeżycia i doświadczenia czterech podstawowych sytuacji terapeutycznych:
- odreagowania;
- rytmizacji;
- relaksacji;
- aktywizacji.
Jest to metoda, przy pomocy której można tworzyć sytuacje dostarczające sposobności, do zaspokajania potrzeb psychicznych osób głębiej upośledzonych umysłowo.

7. Plastkoterapia
W terapii tej wykorzystuje się techniki plastyczne - rysunek, malarstwo, rzeźba, grafika, collage; forma artystyczna jest równie ważna jak i stworzone dzieło, stąd też wybranie samej techniki plastycznej jest już pierwszą wskazówką w rozwikłaniu problemu pacjenta - malowanie farbami lub delikatne użycie miękkiego ołówka pozwala na pewne wnioski dotyczące jego sfery emocjonalnej i samooceny; stopniowo pozwala na coraz pełniejsze i swobodniejsze wyrażanie siebie. Plastykoterapia jest szczególnie polecana dla ludzi, którzy czują się ograniczeni i przytłoczeni przez innych, ponieważ dostarcza im przestrzeni, pozwalając na swobodną twórczość. Jest idealną metodą dla ludzi skrytych, nieśmiałych i wycofujących się z kontaktów społecznych.

8. Bibloterapia
Biblioterapia jest formą psychicznego wsparcia. Jest rodzajem oparcia w procesie osiągania przez osobę wspieraną poczucia bezpieczeństwa, ułatwia osobie chorej, niepełnosprawnej akceptację siebie i odnalezienie się w nowej często bardzo trudnej życiowej sytuacji. Uczy umiejętności przetrwania krytycznych momentów i długotrwałych okresów leczenia.
Polega ona na dobrym doborze książki do celów terapeutycznych lub ogólnorozwojowych, umiejętnym prowadzeniu jej percepcji i dyskusji nad problemami w niej zawartymi. Wymaga to od prowadzącego intuicji, umiejętności wczuwania się w przeżycia pacjenta, rozumienia jego problemów. Jest to sztuka, którą powinien posiadać każdy dobry wychowawca.
Pracę z książką prowadzi się między innymi wśród osób upośledzonych umysłowo. Osoby te w większości są bezradne wobec sytuacji społecznych i socjalnych. Program rehabilitacji osób upośledzonych umysłowo zależy od stopnia ich upośledzenia. Im wyższy poziom frustracji, tym większa możliwość zachwiania równowagi psychosomatycznej i zaburzeń psychicznych. Im lepsze zaspokojenie potrzeb, tym lepsze funkcjonowanie jednostki. Dlatego właśnie w szkołach specjalnych tak dużą uwagę przywiązuje się do książki jako środka terapeutycznego.
Praca biblioterapeutyczna polega na czytaniu, słuchaniu lub oglądaniu odpowiednio dobranych książek, fragmentów utworów, oglądaniu i słuchaniu adaptacji utworów literackich. Pozwala to na identyfikowanie się z bohaterami literackimi, uaktywnienie lub wyciszenie osoby objętej terapią, prowadzi do zmian zachowań i akceptacji siebie oraz otoczenia. Zajęcia prowadzone z dziećmi upośledzonymi powinny być krótkie i bardziej urozmaicone. Dziecko upośledzone nie potrafi się skoncentrować, zbyt szybko się rozprasza. Wskazane jest aby zajęcia kończyły się rysunkiem, zabawą ruchową i śpiewem. Należy też zachęcać dzieci do dzielenia się wrażeniami z przeczytanej lektury.
Znaczenie tej metody w pedagogice specjalnej jest ogromne. Jako najważniejsze należy wymienić: kształtowanie właściwych postaw u osób niepełnosprawnych, pomoc w akceptacji swojej osoby, eliminowanie postawy roszczeniowej wobec otoczenia, eliminowanie zachowań agresywnych, odkrycie siebie i obdarowywanie otoczenia własnymi bardzo często wielkimi wartościami, oddziaływanie na postawy społeczne względem osób niepełnosprawnych. Ponadto biblioterapia rozwija osobowość twórczą poprzez prezentowanie literackich wzorców osobowych godnych naśladowania. Wzbogaca wiedzę, język, zdolność rozumienia pojęć moralnych i rozwój uczuć.

9. Metoda Relaksacji
Relaksacja jest to zmniejszanie się naprężeń w ciele, rozluźnianie napięcia, wiotczenie tkanek. Stan ten osiąga się przy udziale świadomości, albowiem podstawą aktywnego rozluźnienia napiętych mięśni jest rozwijanie czucia proprioceptywnego i kinestetycznego oraz dążenie do opanowania przestrzennego schematu ciała i biologicznego rytmu, w którym ruch i wysiłek fizyczny stymulują następczą fazę odprężenia i wypoczynku. Trudno wpływać na dzieci upośledzone umysłowo w stopniu głębokim tego typu terapią, która wymaga udziału świadomości i kontaktu werbalnego. Można jednak oddziaływać przez relaks na dzieci ze wspomnianej grupy, stosując pewne elementy masażu klasycznego. Masaż klasyczny to takie zastosowanie klasycznych technik masażu, których celem jest uzyskanie efektu terapeutycznego z uwzględnieniem istniejących warunków anatomiczno-fizjologicznych pacjenta, dziecka. W tym przypadku, celem jest doprowadzenie dziecka do osiągnięcia przez nie stanu wyciszenia emocjonalnego. Należy pamiętać o indywidualnych preferencjach i możliwościach każdego dziecka, by działanie terapeutyczne nie spowodowało odwrotnego skutku jak np. rozdrażnienie. Spośród sześciu technik masażu klasycznego do pracy z dziećmi głęboko upośledzonymi poleca się głaskanie, rozcieranie, ugniatanie. Głaskanie jest techniką o działaniu rozluźniająco- przeciwbólowym i należy do najłagodniejszych. Wykonujemy po ciele dziecka ruch posuwisty stroną dłoniową lub grzbietową ręki. Rozcieranie wykonuje się głównie w okolicach stawów. Polega ono na wykonywaniu ruchów posuwisto - kulistych. Ugniatanie polega na wykonywaniu przez masażystę ruchów unoszenia, uciskania i wyciskania tkanki masowanej. Technikę ugniatania wykonuje się wyłącznie na następujących częściach ciała dziecka: kończyna górna- przedramiona, ręce; kończyna dolna- podudzie, stopy; twarz - okolice czoła, policzków i brody. Podczas masażu, poprzez sprzężone działanie bodźców słuchowych, dotykowych wpływamy na stymulowanie poczucia własnego ciała dziecka, wspomagamy rozluźnienie odpowiedniej jego części. Masując stopę wyciszonym głosem możemy informować, jaka część ciała jest poddana zabiegowi i odpoczywa. Dodatkowo masaż sprzyja nawiązaniu kontaktu wzrokowego z osobą prowadzącą, oliwka lub krem wspomaga stymulację zmysłu węchu a muzyka słuchu.

ZASADY PRACY

Na każdym etapie pracy z moim uczeniem kieruję się zasadami obowiązującymi w ortodydaktyce i oligofrenopedagogice:
1. Zasada gruntownej znajomości dziecka i przychodzenia mu z racjonalną, specjalistyczną pomocą.
2. Zasada dostosowania poczynań pedagogicznych do możliwości i potrzeb ucznia oraz warunków środowiskowych.
3. Zasada indywidualizacji wymagań, metod, doboru środków dydaktycznych oraz organizacji i tempa pracy.
4. Zasada stopniowania trudności.
5. Zasada aktywnego udziału dziecka w procesie dydaktycznym.
6. Zasada zintegrowanego oddziaływania i współdziałania specjalistów.
7. Zasada systematyczności.
8. Zasada trwałości zdobytych umiejętności.
9. Zasada współpracy z rodziną.