Teoretyczne podstawy aktywizującego procesu nauczania

1. Potrzeba źródłem aktywności
Każdy organizm żywy stanowi część swego środowiska, część wyodrębniającą się ze względu na specyficzną organizację wewnętrzną i jej właściwości. Życie organizmu to utrzymywanie określonego stanu biochemicznej równowagi wewnątrz organizmu i równowagi pomiędzy tym organizmem a otoczeniem..
Organizm, aby żyć powinien zaspakajać swe potrzeby życiowe. W tym celu musi on aktywnie szukać w otoczeniu określonych substancji i odpowiednich warunków. „Stan potrzeby pobudza organizm do zmian aktywności”(M. Tyszkowa, 1977, s.9). Potrzeby dynamizują zachowanie jednostki. Pobudzenie potrzeby ma miejsce wtedy, gdy między oczekiwaniami jednostki, a zaistniałą sytuacją powstaje rozbieżność. Jednostka dąży do zlikwidowania tej rozbieżności, a więc do zaspokojenia potrzeby. Głodny- szuka pokarmu, samotny- przyjaciela. Dążność do zaspokojenia potrzeby wywołuje napięcie motywacyjne. Jeśli jednostka zna obiekt będący nagrodą, napięcie zostaje ukierunkowane
i staje się motywem działania. Potrzeby stanowią zatem czynnik dynamizujący aktywność człowieka.
Człowiek jest istotą biologiczną i społeczną. Jako organizm stanowi część środowiska przyrodniczego i podlega prawom biologicznym, podobnie jak inne istoty żywe. Stąd jego potrzeby biologiczne-pierwotne (potrzeba pokarmu, wody, tlenu, snu oraz potrzeba zachowania gatunku). Bez zaspokojenia tych elementarnych potrzeb niemożliwe jest życie jednostki.
Zarazem jednak jako istota społeczna człowiek zaspokaja swoje potrzeby i reguluje stosunki z otoczeniem we właściwy sobie sposób, tj. za pośrednictwem specyficznych form aktywności.
Środowisko człowieka jest też znacznie bardziej złożone i różnorodne
niż środowisko zwierząt. Środowiskiem nazywamy „względnie trwały układ elementów otoczenia człowieka, ważnych dla jego życia i zachowania się (...)” (T. Tomaszewski,
1997, s. 13) oraz rozwoju.
W skład środowiska człowieka, prócz przedmiotów i zjawisk przyrody (środowisko przyrodnicze), wchodzą też inni ludzie, grupy, instytucje i organizacje tworzące jego środowisko społeczne, a także wytwory ludzkiej działalności (materialne i duchowe), czyli środowisko kulturowe.
W związku z tym u człowieka rozwinęły się specyficzne potrzeby psychiczne (społeczne i kulturalne). Są to potrzeby takie, jak:
• Potrzeba kontaktu emocjonalnego (nazywana także potrzebą czułości i afiliacji). Pojawia się ona we wczesnym okresie życia i jest związana z potrzebą bezpieczeństwa.. Dziecko instynktownie pragnie przebywać
z matką. Brak kontaktu emocjonalnego prowadzi do choroby sierocej. Kontakt emocjonalny niezbędny jest także ludziom dorosłym. Wiele nerwic i zaburzeń w zachowaniu wiąże się z brakiem kontaktu z innymi ludźmi i samotnością.
• Ważną dla człowieka potrzebą jest potrzeba akceptacji przez grupę społeczną. Brak akceptacji wiąże się z izolacją od grupy, do której należy. Każdy człowiek pragnie być akceptowany przez otoczenie. Dla małego dziecka ważna jest akceptacja ze strony rodziców, jej brak wywołuje zagrożenie poczucia bezpieczeństwa. Dzieci uczęszczające do przedszkola, szkoły przywiązują dużą wagę do zdobycia akceptacji wychowawców. Człowiek dorosły ukierunkowuje swą aktywność na uzyskanie akceptacji ze strony rodziny, środowiska zawodowego, znajomych.
• Potrzeba uznania wiąże się z akceptacją przez grupę i uznaniem jednostki za jej wartościowego członka. Łączy się ona z potrzebą szacunku. Zaspokojenie potrzeb uznania i szacunku prowadzi do poczucia pewności siebie, wartości i siły. Niezaspokojenie zaś, wywołuje uczucie niższości, słabości i niezaradności. Małe dziecko może zdobyć uznanie rówieśników na przykład dzięki atrakcyjnym zabawkom. Starsze zdobywa szacunek i uznanie dzięki wynikom sportowym, strojom, urodzie. Jednostka, która nie posiada uznania grupy, często wkłada wiele pracy w dorównanie, a nawet przewyższenie innych członków grupy, pod jakimś względem. Pragnie się wykazać
i zaimponować w danej dziedzinie aktywności.
• Uznanie i znaczenie można uzyskać drogą osiągnięcia sukcesu. Zaspokajanie potrzeby osiągnięć polega na dążeniu do osiągnięciu rezultatu, który jednostkę zadowala. Działanie motywowane chęcią osiągnięcia sukcesu może dotyczyć wielu dziedzin (np.: sukces w nauce, pracy zawodowej, sukcesy sportowe). Zależne jest to od indywidualnych możliwości i potrzeb człowieka.
• Bardzo duży wpływ na aktywność człowieka ma potrzeba nowych doświadczeń (potrzeba poznawcza). Rozwija się ona już u małego dziecka. Pierwszym jej przejawem jest odruch badawczy, związany z nastawieniem receptorów na nowy bodziec. Przez całe życie człowiek dzięki aktywności poznawczej gromadzi doświadczenia, rozwija zainteresowania i zamiłowania (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, 1982).
Do potrzeb psychicznych zaliczamy także potrzeby kulturalne. Zależą one od środowiska, w którym człowiek żyje, oraz od roli, jaka w tym środowisku pełni.
Do potrzeb tych zaliczamy:
• potrzebę posiadania dóbr materialnych (np. określonego ubrania, mebli, narzędzi lub zabawek) oraz potrzebę korzystania z wytworów kultury (książki, teatru, muzyki, wymiany myśli itp.).
• Każdy człowiek w toku swego życia zaspokaja także potrzebę sensu życia.„Potrzeba sensu życia jest taką cechą osobnika, która powoduje, że bez zaistnienia w jego działalności życiowej takich wartości, które są lub mogą zostać uznane przez niego za nadające sens życiu, nie może on prawidłowo funkcjonować, co oznacza w praktyce, że jego działalność życiowa jest za słaba w stosunku do możliwości, nieukierunkowana i oceniana przez niego negatywnie”(J. Reykowski, 1979, s. 232).
„Zaspokajanie tych wszystkich potrzeb, ważne z punktu widzenia równowagi ze środowiskiem społecznym i kulturowym, wymaga swoistej aktywności, a zarazem taką aktywność wyznacza.”(M. Tyszkowa, 1977, s. 10)
Zrealizowanie danej potrzeby jest równoznaczne z zaprzestaniem działania w określonym kierunku. Nie znaczy to jednak, aby aktywność człowieka zmniejszała się w miarę zaspokajania potrzeb. Potrzeby zmieniają się w toku życia. Zaspokajania potrzeb trzeba się uczyć. Umiejętności te trzeba pracowicie zdobywać od urodzenia właściwie
do końca życia, chociaż proces ten jest najbardziej intensywny w okresie dzieciństwa i młodości ( H. Filipczuk, 1980 ).

2. Znaczenie aktywizowania uczniów
Kształcenie w nowoczesnej szkole ma do spełnienia trzy podstawowe cele:
• Możliwie wszechstronne poznanie przez uczniów dziedzin wiedzy, w taki zakresie, by istniejącą rzeczywistość pojąć, a następnie rozumnie wpływać na nią.
• Opanowanie przez uczniów takich umiejętności praktycznych, które pozwala im oddziaływać w sposób planowy na zjawiska w świecie przyrody, techniki, kultury i sztuki.
• Wykształcenie u młodzieży właściwych przekonań i postaw pozwalających jej widzieć świat jako całość, system.
Aby uczeń mógł owe cele osiągnąć, niezbędne jest rozwijanie jego ogólnej sprawności umysłowej i zdolności poznawczych (umiejętność obserwowania, pamięć, wyobraźnia, myślenie); kształtowanie właściwych potrzeb motywacji do działania i zainteresowań, a także wdrożenie do samokształcenia (D. Bernacka, 2001).
Teoria kształcenia wielostronnego zakłada harmonijny rozwój podstawowych funkcji człowieka:
• Poznawanie siebie i świata (aktywność intelektualna zmierzająca do przyswajania wiedzy, bądź jej samodzielne odkrywanie),
• Przeżywanie świata i nagromadzonych w nim wartości (aktywność emocjonalna polegająca na przeżywaniu wartości i na ich wytwarzaniu),
• Zmienianie świata (aktywność praktyczna- poznanie wiedzy o świecie i zastanych sposobach jego zmieniania oraz tworzenie nowych rozwiązań)
„A więc człowiek pełny (homo concors) to istota harmonijnie rozwinięta, zgodna wewnętrznie, aktywna we wszystkich trzech sferach. Jest to zarazem człowiek twórczy (homo creator)” ( W. Okoń, 1998, s.56 ).
Aktywizowanie ucznia w toku lekcyjnym (tzw. strategia aktywizująca)
ma bardzo duże znaczenie dla jego harmonijnego wielostronnego rozwoju. W strategii tej uczeń przyjmuje rolę aktywnego poszukiwacza wiedzy i samodzielnie, w wyniku podjętych działań tak psychicznych, jak i fizycznych, konstruuje własne rozumienie świata, który go otacza. Nauczyciel zaś aktywnie kreuje warunki zdobywania przez uczniów edukacyjnych doświadczeń oraz pobudza ich do działania, utrzymuje i ukierunkowuje stan ich aktywności.
Strategia nauczania opiera się na stosowaniu określonych metod nauczania.
W. Okoń metodę nauczania określa jako „celowo i systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami umożliwiający uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce, jak również rozwijanie zdolności i zainteresowań umysłowych” (W. Okoń, 1998, s.34). Jeżeli przyjmiemy, że uczenie się jest procesem konstruującym czynności poznawcze, to średnia zdolność zapamiętywania nowych informacji i przyswajania nowych umiejętności zależy od stosowanej metody nauczania, co obrazuje piramida zapamiętywania.

Rys. 1 . Średnia zdolność zapamiętywania w zależności od stosowanej metody.
(M. Taraszkiewicz, 1996, s. 87)

Jak widać, najbardziej efektywne są metody oparte na działaniu praktycznym, na dyskusji i wymianie poglądów oraz aplikacji zdobytych informacji i umiejętności. Nauczyciel zatem powinien stosować metody, które angażowałyby uczniów w rozwiązywanie zadań, za pomocą których mogliby samodzielnie odkrywać świat, zdobywać nowe informacje i nabywać nowych umiejętności w kontekście realnego życia . Aktywizowanie ucznia gwarantuje mu atrakcyjne uczestnictwo w procesie dochodzenia do wiedzy.
„R.T. White opisuje uczenie się jako zachowanie, działanie, które zdeterminowane jest nie tylko przez nauczanie, ale także przez wiedzę ucznia, jego zdolności, umiejętności, potrzeby, postawy oraz percepcje kontekstu, w którym występuje jego uczenie się. Nie jest możliwe, aby jakiekolwiek informacje w prosty sposób zostały przyswojone przez ucznia. Nowe informacje mogą być zasymilowane tylko w wyniku podjęcia przez ucznia aktywności, która bazuje na jego osobistej wiedzy, a także przyczynia się do konstruowania nowych struktur wiedzy. Taki sposób uczenia się nazywa się uczeniem aktywnym” (R. Michalak, 2004, s. 36).

Rys. 2. Model aktywnego uczenia się (R. Michalak, 2004, s.37)

J. Piaget podkreśla, że działanie- aktywność jest niezbędne do tego, aby nastąpił rozwój poznawczy uczniów. Nie chodzi tylko o ruchy ciała, ale o zachowania, które stymulują aparat poznawczy dziecka i mogą być obserwowalne lub nie. Każdy rodzaj wiedzy konstruowanej przez dziecko wymaga od niego działania. Wiedzę fizyczną zdobywa dziecko wszystkimi zmysłami, manipulując przedmiotami. Wiedzę logiczno- matematyczną konstruuje na podstawie myślenia o doświadczeniach z przedmiotami i zdarzeniami oraz na podstawie czynności podejmowanych na przedmiotach. Wiedzę społeczną buduje dziecko w wyniku interakcji i współdziałania z innymi ludźmi
(B. J. Wadsworth, 1998 ).
Aktywne uczenie się jest sterowane wewnętrzną ciekawością, chęcią poznania czegoś nowego, dążeniem do samodzielnego pokonywania problemów trudności, pragnieniem odkrywania i wyjaśniania otaczającego świata. Stąd aktywność ucznia na lekcji odgrywa tak istotną rolę.
Aktywny uczeń inicjuje własne działanie i bierze odpowiedzialność za własne uczenie się. Podejmuje decyzje i rozwiązuje problemy. Przenosi własne umiejętności i wiedzę, a także uczenie się z jednego kontekstu, do drugiego. Potrafi w różny sposób okazywać zainteresowanie zrozumienie i własne kompetencje. Angażuje się w ewaluację i autoewaluację. Dobrze czuje się w roli aktywnego poszukiwacza wiedzy.

3. Dlaczego organizować pracę w grupach?
Stosowanie aktywizującej strategii nauczania wymaga od nauczyciela organizowania uczenia się kooperatywnego. Konstruktywiści stoją na stanowisku, że efektywne uczenie zdarza się wówczas, gdy uczniowie mają możliwość współpracy. Praca w grupach rówieśniczych pozwala uczniom samodzielnie kierować własnym procesem uczenia się, kreatywnie rozwiązywać problemy, włączać się w organizację zajęć lekcyjnych.
Prowadzone w świecie liczne badania nad efektywnością nauczania rywalizacyjnego i opartego na kooperacji pozwoliły na wyciągnięcie następujących wniosków i ustaleń:
1. Związki wzajemnej zależności, kiedy nagradzana jest współpraca, bardzo podnoszą motywację ukończenia wspólnego działania;
2. Praca grupowa wytwarza mocne stosunki przyjaźni między członkami grupy;
3. W warunkach współpracy procesy komunikowania stają się ogromnie efektywne, co z kolei wpływa nader korzystnie na wytwarzanie pomysłów i wywieranie wzajemnego wpływu intelektualnego;
4. Podczas postępowania kooperacyjnego i współpracy dochodzi do szeroko rozumianej integracji między uczniami niepełnosprawnymi i zdrowymi, a także upośledzonymi w stopniu lekkim nie wykluczającym nauki w szkole masowej, a tymi o prawidłowym rozwoju intelektualnym (D. Bernacka, 2001)
W modelu pracy grupowej jednostka otrzyma nagrodę, jeśli powiedzie się całej grupie, w której uczeń wraz z innymi koordynuje wysiłki nad wykonaniem wspólnego zadania. Taki zespół na ogół jest zespołem mieszanym, gdzie znajdują się uczniowie dobrzy, przeciętni i słabi; chłopcy i dziewczynki.
W grupie uczniów o różnym pochodzeniu i różnych możliwościach, nawet uczniów poważnie upośledzonych, wszyscy uczą się z wzajemną korzyścią. Mówi się wprost, że współpraca i współdziałanie z innymi rozwija naszą inteligencję i jest podstawa rozwoju jednostki.
Uczenie we współpracy poprawia osiągnięcia uczniów w nauce, wpływa także korzystnie na zmianę postaw wobec własnych osiągnięć szkolnych i swoich kolegów. Uczniowie nie cenią kolegów, którzy dobrze się uczą, podczas gdy cenią kolegów celujących w sporcie. Sukcesy sportowe przynoszą korzyść grupom (drużynie, szkole, miastu), a sukcesy w nauce- tylko jednostce. Uczenie się w grupie zmienia te normy, gdyż przynosi pożytek wspólnie pracującym nad materiałem nauczania, zarówno dobrym uczniom, jak i słabym. Uczniowie dobrzy pomagają słabszym, którzy otrzymują w ten sposób dodatkowa indywidualną porcję nauczania, a dobrzy też zyskują, bo uczenie innych jest najlepszą formą uczenie siebie (patrz „Piramida zapamiętywania” s. 9 ).
Uczniowie pracujący w małych grupach uczą się pełnienia różnych ról społecznych. Do takich typowych ról w grupach np. czteroosobowych należą:
• Lider (przewodniczący),który koordynuje pracę swoją i kolegów, czuwa nad rzetelnym wypełnieniem zadania, dba o właściwą atmosferę sprzyjająca efektywnej pracy i o to, by wszyscy angażowali się w jej wykonanie;
• Sekretarz, który spisuje propozycje członków grupy (odpowiada za czytelność pisma i precyzję wypowiedzi). Niekiedy wszyscy członkowie zespołu robią notatki, gwarantuje to bowiem włączenie wszystkich do aktywnego uczenia się i przygotowania do prezentacji;
• Prezenter, który ustnie, publicznie przedstawia wypracowane przez grupę „dzieło”
• Obserwator, który omawia, podsumowuje pracę kolegów, szuka przyczyn ewentualnych niepowodzeń, czy konfliktów.
Ważne jest, aby uczniowie wymieniali się rolami. Najlepiej byłoby,
aby członkowie grupy zadaniowej sami rozdzielili między siebie zadania (D. Bernacka, 2001).
Uczniowie pracujący w małych grupach mają więcej możliwości ćwiczenia podstawowych umiejętności: czytania, pisania, mówienia i słuchania. Łatwiej jest słuchać uważnie, będąc członkiem małej grupy, niż trzydziestoosobowej klasy. Praca w małych grupach daje możliwość częstszego reagowania na to, co mówią inni i zabierania głosu oraz stwarza lepsze warunki do rozumienia omawianego problemu. Sądzi się, że pracując w grupach, uczeń lepiej wykorzystuje czas przeznaczony na naukę, a także demonstruje więcej różnorodnych pomysłów niż gdyby pracował indywidualnie czy z całą klasą. Istotne dla takiej formy pracy jest również to, że uczniowie mają okazje przekonać się,
iż ich własne doświadczenia i wiedza mają wartość i mogą przydać się innym. Rozwijają w ten sposób wiarę we własne możliwości. Mogą uczyć się jeden od drugiego i uczyć jeden drugiego wyjaśniając, pytając, przypominając, dyskutując. Bardzo ważne jest także to, że podczas pracy grupowej nawet najbardziej nieśmiali uczniowie w końcu zaczynają zabierać głos. Pracując w takim modelu, nauczą się szybciej rozumieć audytorium (słuchaczy) oraz odpowiednio posługiwać się w rożnych celach, zarówno językiem mówionym, jak i pisanym.
Dzięki pracy grupowej, uczniowie zamiast rozmawiać z nauczycielem lub
go wysłuchiwać, mogą ze sobą porozmawiać, wymienić myśli lub doświadczenia, uczą się tolerancji, odpowiedzialności za los innych, podnoszą własną samoocenę. Nauczyciel natomiast ma więcej czasu na obserwację pracy uczniów i ich poznawanie oraz pomoc potrzebującym. Z głównego aktora staje się reżyserem pracy w małych grupach.

Bibliografia
1. Bernacka D. Od słowa do działania. Wydawnictwo Akademickie „Żak”,Warszawa 2001
2. Filipczuk H. Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży. Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1980
3. Okoń W. Słownik pedagogiczny PWN, Warszawa 1984
4. Okoń W. Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. ŻAK, Warszawa 1998
5. Przetacznik- Gierowska M.., Makiełło- Jarża G. Podstawy psychologii ogólnej. WSiP,Warszawa1982 6.Tomaszewski T. Człowiek i otoczenie. [w] Psychologia. Tomaszewski T.(red) WSiP, Warszawa 1997
7. Tyszkowa M. Aktywność działalność dzieci i młodzieży. WSiP, Warszawa 1977
8. Wadsworth B. J. Teoria Piageta. Poznawczy i emocjonalny rozwój dziecka. WSiP, Warszawa 1998