Jak pomóc dziecku dyslektycznemu w szkole - rady teoretyczne i praktyczne

1. Dysleksja i jej symptomy:
a) podstawowe terminy,
b) typy dysleksji,
c) symptomy dysleksji.
2. Diagnoza i terapia dziecka z dysleksją:
a) kwestionariusz objawów dysleksji,
b) zachowanie mogące dotyczyć zaburzeń procesów poznawczych,
c) rola zajęć korekcyjno – kompensacyjnych w usprawnianiu zaburzonych funkcji u dzieci dyslektycznych,
d) udział rodziców w terapii dzieci dyslektycznych.
3. Dekalog dla nauczycieli uczniów dyslektycznych.

Ad.1.
Tempo rozwoju jest różne i zależy od wielu czynników, dlatego nie zawsze będziemy mieli dziecko ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się.
Dysleksja to specyficzne trudności w uczeniu się czytania i pisania związane z nieharmonijnym rozwojem funkcji poznawczych. Specyficzne, czyli mające ograniczony zakres występowania. Doznają ich dzieci, które mają rozwój intelektualny w normie.
Aby mówić o dysleksji dziecko musi wykazać się znacznymi opóźnieniami w pewnych zakresach szkolnego uczenia się: czytanie, pisanie, mowa, matematyka, problemy z koncentracją uwagi, problemy z motywacją. Jednocześnie należy wykluczyć: opóźnienie rozwoju umysłowego, zaburzenia sensoryczne, zaburzenia motoryczne, niedostatecznie stymulujące środowisko wychowawcze, częstą absencję, źle prowadzony proces dydaktyczny, zaburzenia emocjonalne.
Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się mogą być szczególnie uzdolnione, np. H. Ch. Andersen, A. Rodin, T. A. Edison, J. Tuwim, W. Churchill.
Termin dysleksja może być używany w znaczeniu szerokim jako specyficzne trudności w uczeniu się czytania i pisania ( dysleksja rozwojowa) oraz wąskim jako trudności w uczeniu się czytania.

Dysortografia – trudności z nauczeniem się pisania pod względem ortograficznym.
Dysgrafia – problemy z czytelnym pismem ( dziecko nie potrafi siebie rozczytać).
Dyskalkulia - specyficzne trudności w nauczeniu się matematyki.
Dysmuzja - specyficzne trudności w nauczeniu się muzyki.
Hiperdysleksja-specyficzne trudności z czytaniem ze zrozumieniem.
Typy dysleksji:
Dysleksja typu wzrokowego – związana z opóźnionym rozwojem funkcji wzrokowych,
dysleksja typu słuchowego - związana z opóźnionym rozwojem funkcji słuchowych,
dysleksja typu integracyjnego – rozwój funkcji percepcyjnych badanych w izolacji jest zgodny z wiekiem, a zaburzony jest proces integrowania bodźców napływających z różnych zmysłów.
Dysleksja mieszana.

Dysleksja nabyta ( u osób, które cierpią na zaburzenia neurologiczne) i wrodzona ( wynika ze specyfiki rozwoju dziecka).
Marta Bogdanowicz wprowadziła termin dziecko ryzyka dysleksji ( dziecko nie ma dysleksji, ale może ją mieć w przyszłości).
Etiologia:
koncepcja genetyczna – dysleksja przekazywana jest w genach,
koncepcja organiczna – dysleksja wynika z nieprawidłowości w budowie mózgu, CUN ( mikrouszkodzenia w mózgu),
koncepcja neurofizjologiczna – dysleksja związana jest z nieprawidłowym funkcjonowaniem CUN,
koncepcja hormonalna - nadmierna ilość testosteronu wydzielana w okresie płodowym uszkadza lewą półkulę mózgową,
koncepcja nieharmonijnego rozwoju funkcji poznawczych.
Zaburzenia dyslektyczne mogą dotyczyć sfery wzrokowej, słuchowej bądź ruchowej. Nie bez znaczenia dla procesów uczenia się są zaburzenia lateralizacji i orientacji przestrzennej. Wymienione dysfunkcje mogą występować w odniesieniu do jednej sfery lub łącznie.

Podstawowe objawy dysleksji:
> zaburzenia w spostrzeganiu wzrokowym ( dziecko ma m.in. problemy z wyróżnianiem części w całości i scalaniem części w całość, trudności w dostrzeganiu różnic w obiektach pozornie podobnych, z odwzorowywaniem, układaniem puzzli, zapamiętaniem kroju liter, przepisywaniem,rozmieszczeniem tekstu na kartce, przypisaniem dźwięku literze, rozumieniem tekstu, rysowaniem, odwzorowaniem figur, czytaniem mapy, wykresów),
> zaburzenia percepcji słuchowej ( m.in. opóźniony rozwój mowy, przestawianie dźwięków, trudności z nauką rymów, piosenek, wierszyków, ubogie słownictwo, problemy z zapamiętaniem złożonych poleceń, problemy z odtworzeniem rytmów, tańcem, kłopoty z zapisaniem dźwięków podobnych do siebie, dwuznaków, zmiękczeń, łączenie przyimków z rzeczownikami, opuszczanie samogłosek na końcu wyrazu, przestawianie liter w wyrazach, problemy z pisaniem ze słuchu, trudności w intonowaniu czytanego tekstu),
> zaburzenia ruchu ( m.in. niezgrabność ruchów – przewracanie się przez własne nogi, problemy z tańcem, trudności z rzucaniem do celu i chwytaniem, unikanie zajęć sportowych, problemy z naśladowaniem ruchów, wchodzeniem i schodzeniem ze schodów, samoobsługą – zapinaniem guzików, wiązaniem sznurowadeł, kokard, zapinaniem haftek, posługiwaniem się nożem i widelcem, wolne wykonywanie nawet najprostszych czynności, niska sprawność manualna, wykonywanie współruchów przy pisaniu),
> zaburzenia koncentracji uwagi ( dziecko z trudem koncentruje się na szczegółach, popełnia błędy z nieuwagi, nie potrafi dłużej skoncentrować się na zadaniu, sprawia wrażenie, jakby nie s łuchało tego, co się do niego mówi, nie kończy zaczętej pracy, polecenia wykonuje niedokładnie, ma kłopoty z organizacją pracy i innych zajęć, niechętnie podejmuje zadania, które wymagają wysiłku intelektualnego, gubi przybory szkolne, zabawki, łatwo ulega rozproszeniu nawet pod wpływem słabych bodźców, zapomina o codziennych obowiązkach i zadaniach).
Ad. 2.
Program badania diagnostycznego w kierunku dysleksji w szkole opiera się na ocenie postępów szkolnych dokonywanych przez nauczycieli, zwłaszcza języka polskiego na podstawie treści wypowiedzi ustnych i pisemnych, ich kompozycji, stylu i ortografii.
Dziecko, u którego podejrzewamy dysleksję, należy skierować na badania w Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej.
Trudności dziecka dotyczące zaburzeń rozwoju procesów poznawczych pozwala ocenić kwestionariusz przedstawiający Skalę Ryzyka Dysleksji ( Marta Bogdanowicz).
Specyficzne trudności pojawiają się na wszystkich przedmiotach. Dotyczą one m.in. pisania, czytania, czytania ze zrozumieniem, kłopotów z zapamiętaniem informacji, definicji, pomyłek w obliczeniach, mylenia znaków, pojęć, trudności z analizowaniem mapy, z orientacją przestrzenną, z zapisywaniem jednostek, wzorów, reakcji chemicznych niechęci do rysowania, braku estetyki wykonanych prac, problemów z powtarzaniem melodii, rytmów, małej precyzji ruchów utrudniających wykonanie niektórych ćwiczeń, złą koordynacją ruchów, problemów z orientacją w schemacie ciała.

Typowe trudności w nauce poszczególnych przedmiotów:
> język polski:
- mylenie liter b-p, d-t, g-k, z-s, w-f, s-sz, c-cz, i-j, m-n, o-a, u-w,
- opuszczanie liter w wyrazach,
- zmiana kolejności liter w wyrazach,
- opuszczanie drobnych elementów liter i znaków diakrytycznych, opuszczanie znaków interpunkcyjnych,
- trudności w pisaniu wyrazów ze zmiękczeniami,
- popełnianie błędów ortograficznych mimo dobrej znajomości zasad pisowni,
- trudności w stosowaniu wielkiej litery,
- łączenie w jeden wyraz przyimków z rzeczownikami,
- wolne tempo pisania i czytania,
- brak rozumienia czytanych treści,
- niekształtne, nieczytelne pismo,
- szybkie męczenie się ręki podczas pisania,
- trudności z nauką na pamięć wierszy i fragmentów tekstów,
- błędy gramatyczne,
- gubienie wątku lub poruszanie kilku wątków jednocześnie w krótkich wypowiedziach pisemnych,
- opuszczanie wyrazów, fragmentów zdań w pisaniu ze słuchu lub pamięci,
> język obcy:
- trudności z wymawianiem i zapamiętywaniem słów,
- problemy z analizą słuchową wyrazów w zdaniu,
- trudności z zapisem wyrazów, które mają obraz graficzny odrębny od wyrazu słyszalnego,
- opuszczanie liter w wyrazach,
- przestawianie kolejności liter w wyrazach,
- opuszczanie drobnych elementów liter,
- trudności w rozumieniu czytanego tekstu,
- trudności z rozumieniem tekstu odtwarzanego z nagrania magnetofonowego lub płyty CD,

> historia:
- trudności z zapamiętaniem dat i chronologii,
- problemy z analizowaniem i czytaniem map i wykresów,
- trudności ze zrozumieniem dłuższego tekstu,
- utrudnione czytanie tekstów źródłowych, szczególnie napisanych nietypową czcionką,
- nieumiejętność robienia zwięzłych notatek,

> matematyka:
- problemy z rozwiązywaniem zadań tekstowych z powodu słabego rozumienia czytanych treści,
- trudności z liczeniem w pamięci,
- trudności w podaniu wyniku bez zobaczenia działania,
- pomyłki w obliczeniach,
- niemożność opanowania tabliczki mnożenia,
- trudności z zapamiętywaniem definicji matematycznych,
- mylenie znaków, pojęć,
- trudności w nauce geometrii,
- problemy z rysowaniem wykresów, rzutów figur,
- trudności w obliczaniu dłuższych równań i układów równań, pomyłki w zapisie obliczeń, pomijanie części działania, mylenie linijek, opuszczanie danego składnika,
- lustrzane zapisywanie cyfr i liter,
- problemy z zapisem liczb dziesiętnych – lokalizacja przecinka,
- błędy w zapisie liczb wielocyfrowych i liczb z wieloma zerami,
- trudności z uproszczonym zapisem równania i przekształcaniem go w pamięci,
- błędy w przepisywaniu,
- chaotyczny zapis działań matematycznych,
- mylenie indeksów dolnych i górnych,
- trudności w posługiwaniu się schematami, wykresami, diagramami,
- problemy z porównywaniem wzorów, wykresów, rysunków,

> geografia:
- trudności z posługiwaniem się mapą i skalą,
- kłopoty z orientacją na mapie i orientowaniem się w nieznanym terenie,
- trudności w określaniu kierunków geograficznych, mylenie kierunków, problemy z posługiwaniem się kompasem i busolą,
- mylenie pojęć i nazw geograficznych, zwłaszcza podobnie brzmiących,
- trudności w obliczaniu współrzędnych geograficznych,
- problemy z zapisywaniem jednostek,

> fizyka:
- trudności z zapamiętywaniem definicji,
- trudności z zapamiętywaniem wzorów i ich przekształcaniem,
- kłopoty z rozwiązywaniem zadań z treścią,
- problemy z zapisywaniem jednostek, np. Kw. – KWG,
- problemy z zapisywaniem indeksów,

> chemia:
- mylenie pojęć,
- trudności z zapamiętywaniem symboli, wzorów, reakcji chemicznych,
- kłopoty w rozwiązywaniu zadań,
- niewłaściwe stosowanie wielkich i małych liter,
- problemy w zapisywaniu jednostek,
- mylenie indeksów dolnych i górnych,
- trudności z rysowaniem wzorów strukturalnych,

> sztuka:
- niechęć do rysowania i wycinania,
- trudności z opanowaniem pisma technicznego i wykonywaniem rysunków technicznych,
- problemy a wykonaniem modeli brył,
- brak estetyki wykonywanych prac,
- słabsza percepcja słuchowa utrudniająca zapamiętanie i powtórzenie melodii, odtwarzanie struktur rytmicznych, różnicowanie dźwięków gamy, melodii odtwarzanej z nagrania magnetofonowego lub płyty CD,

> wychowanie fizyczne:
- mała precyzja ruchów utrudniająca wykonanie niektórych ćwiczeń,
- zła koordynacja ruchów utrudniająca rzucanie i łapanie piłki, „kozłowanie” piłki, jazdę na rowerze,
- problem z orientacją w schemacie ciała, trudności ze zwrotami w tył przez prawe lub lewe ramię,
- trudności w grach zespołowych,
- trudności w opanowaniu układów gimnastycznych i tanecznych,
- problem z utrzymaniem równowagi na deskorolce, snowboardzie.

Dzieci z dysleksją powinny być objęte terapią pedagogiczną, którą będzie prowadził nauczyciel – specjalista ( po ukończeniu studiów z zakresu terapii pedagogicznej) na zajęciach korekcyjno – kompensacyjnych. Zajęcia te muszą być ukierunkowane na usprawnianie zaburzonych funkcji ( korekcja) oraz na wspomaganie funkcji dobrze rozwijających się ( kompensacja), które mogą być wsparciem dla tych zaburzonych lub w razie potrzeby zastąpić je. Aby zajęcia te były skuteczne, powinna istnieć współpraca między rodzicami a terapeutą. Rodzice powinni wspomagać dziecko, ale jednocześnie zachować umiar w udzielaniu pomocy przy odrabianiu lekcji. To dziecko musi być odpowiedzialne za swoją naukę.

Ad. 3.
Każdy nauczyciel pracujący z dzieckiem dyslektycznym powinien wiedzieć, jakie trudności ma uczeń oraz w jaki sposób można mu pomóc, nie zniechęcając do szkoły i nauki.
Dekalog dla nauczycieli uczniów dyslektycznych jest zbiorem wskazówek ułatwiających pracę z uczniami mającymi specyficzne trudności w nauce.

Dekalog dla nauczycieli uczniów dyslektycznych:

NIE
1. Nie traktuj ucznia jak chorego, kalekiego, niezdolnego, złego lub leniwego.
2. Nie karz, nie wyśmiewaj ucznia w nadziei, że zmobilizujesz do pracy.
3. Nie łudź się, że uczeń „ sam z tego wyrośnie”, „ weźmie się w garść”.
4. Nie spodziewaj się, że kłopoty ucznia pozbawionego specjalistycznej pomocy ograniczą się do czytania i pisania oraz znikną same w młodszych klasach szkoły podstawowej.
5. Nie ograniczaj uczniowi zajęć pozalekcyjnych, aby miał więcej czasu na naukę, ale i nie zwalniaj go z systematycznych ćwiczeń i pracy nad sobą.

TAK
6. Staraj się zrozumieć swojego ucznia, jego potrzeby, możliwości i ograniczenia. Zapobiegnie to pogłębianiu się jego trudności szkolnych i wystąpieniu wtórnych zaburzeń nerwicowych.
7. Spróbuj jak najwcześniej zaobserwować trudności ucznia: na czym polegają i co jest ich przyczyną. Skonsultuj problemy ucznia ze specjalistą ( psychologiem, logopedą, pedagogiem, a w razie potrzeby lekarzem).
8. Aby jak najwcześniej pomóc uczniowi:
> Bądź w kontakcie z poradnią i nauczycielem terapeutą, wykorzystuj wyniki badań i zalecenia specjalistów, uwzględnij je w swojej pracy,
> Ustal kontrakt zawierający reguły współpracy między tobą, innymi nauczycielami, rodzicami i uczniem, który uczyni ucznia odpowiedzialnym za pracę nad sobą, rodziców za pomaganie dziecku, a nauczyciela za bycie doradcą,
> Zaobserwuj podczas lekcji, co najskuteczniej pomaga uczniowi.

9. Opracuj indywidualny program terapeutyczny wymagań wobec ucznia, dostosowany do jego możliwości, a zatem:
> oceniaj go na podstawie odpowiedzi ustnych i treści prac pisemnych,
> nie każ mu czytać głośno przy całej klasie,
> pozwól mu korzystać ze słownika i daj więcej czasu na zadanie pisemne,
dyktanda i prace pisemne oceniaj jakościowo ( opisowa ocena błędów) pod warunkiem systematycznej pracy, znajomości reguł ortografii i korekty błędów w zeszytach,
> nagradzaj za wysiłek i pracę, a nie za jej efekty.

10. Bądź życzliwym, cierpliwym przewodnikiem ucznia.
Literatura:
Wiadomości zdobyte podczas Studiów Podyplomowych Terapii Pedagogicznej.
M. Bogdanowicz, A. Adryjanek, Uczeń z dysleksją w szkole. Poradnik nie tylko dla polonistów, Gdynia 2004.