Cenne rady dotyczące zaprowadzenia dyscypliny w klasie

Coraz częściej nauczyciel musi uczyć agresywne, nadpobudliwe dzieci i radzić sobie w sytuacjach, których wcześniej nigdy nie spotkał. Aby podołać tym wyzwaniom powinien posiąść potrzebną wiedzę oraz umiejętności w tym zakresie. Niestety żadna uczelnia pedagogiczna nie uczy postaw i zachowań potrzebnych nauczycielowi w bezpośredniej konfrontacji z klasą oraz w podejmowaniu ingerencji w zachowanie. Szkolna dyscyplina mimo wielu zmian opiera się w dużej części na autorytecie nauczyciela. Jednak w dzisiejszych czasach sam autorytet już nie wystarcza w pewnych sytuacjach. Czy dyscyplina jest konieczna? Otóż można wskazać co najmniej dwa powody uzasadniające potrzebę dyscypliny w szkole. Pierwszy, to stworzenie warunków, w których nauka będzie możliwa, a drugi, to nauczenie uczniów zachowania społecznie odpowiedzialnego. Zatem brak dyscypliny uniemożliwia realizację dwóch głównych zadań szkoły, jakimi są dydaktyka i wychowanie! Pedagogiczna rola dyscypliny wymaga, by w miarę dojrzewania uczniowie dzielili odpowiedzialność za atmosferę w klasie i w szkole. Zanim jednak udostępnimy uczniom część swego autorytetu wpierw musimy go zbudować i umocnić. Zasadnicze znaczenie mają tutaj pierwsze lekcje z klasą. Pierwsze spotkanie to bitwa, którą koniecznie musi wygrać nauczyciel.
Wiele badań wskazuje na nieproporcjonalnie wielki wpływ pierwszego wrażenia, jakie ktoś wywarł na nas, na to jak później będziemy oceniać jego kompetencje (Exline 1985). Jeżeli nauczyciel nie zdominuje uczniów, łatwo zamienią klasę w cyrk, którym nikt nie rządzi, a on sam po krótkiej chwili poczuje się wyczerpany i zniechęcony (Hargreaves).
Od pierwszego spotkania w klasie działania uczniów są nakierowane na „zbieranie informacji” oraz „wypróbowywanie” i mają dwa główne cele:
1.Chcą odkryć, jak nauczyciel wyobraża sobie panowanie nad zachowaniem uczniów; wtedy najczęściej zachowują się biernie chcąc rozpoznać z kim mają do czynienia.
2. Chcą praktycznie sprawdzić, czy nauczyciel posiadł umiejętności taktyczne i organizacyjne w dostatecznym stopniu; wtedy zwykle chłopcy wygłupiają się, żeby sprawdzić czy ujdzie im to na sucho.

Uczniowie zapytani o to, jakie cechy nauczycieli cenią sobie najbardziej niezmiennie wskazują na: umiejętność utrzymania klasy pod kontrolą (White, Brocking) atrakcyjność lekcji i sprawiedliwość. Nie lubią natomiast nauczycieli autorytarnych i konfliktowych oraz nadmiernie despotycznych, którzy łagodnie nie potrafią korzystać ze swojej władzy.
Zastanówmy się wspólnie
Jak być dobrym nauczycielem – wychowawcą?
Rodzice powierzając wychowawcy swoje dziecko, mają nadzieję, że oddają je w dobre ręce, ręce człowieka odpowiedzialnego, doświadczonego, który swoją postawą i czynami, sprawi, że dziecko zapragnie się rozwijać, i kształcić swoje umiejętności.
Sprawi, iż młody człowiek dostrzeże to co w nim piękne i dobre, możliwości jakie się w nim kryją, wyłoni je na światło dzienne, i pokieruje we właściwym kierunku.

Cechy dobrego nauczyciela – wychowawcy to:

• Fachowa wiedza
• Sprawiedliwość
• Autorytet
• Życzliwość
• Obiektywizm
• Takt pedagogiczny
• Punktualność
• Opiekuńczość

Nauczyciel może demonstrować, jak bardzo obchodzi go nauczany przedmiot poprzez żywy przykuwający uwagę sposób komunikowania, umiejętne nauczanie (utrzymywanie uwagi, narzucenie kontroli, organizowanie i dobór materiału nauczania, nadzorowanie pracy uczniów), gesty i mowę, głos (nadanie znaczenia) oraz kontakt wzrokowy. Ci, którzy tej umiejętności nie posiedli, będą pochłonięci walką o przetrwanie.

Oto kilka czynników powodujących utratę przypisywanego sobie na początku autorytetu:
•Nauczycielom brakuje wiedzy i doświadczenia, a źle przeprowadzone lekcje powodują, że uczniowie nudzą się.
•Nauczyciele mogą błędnie ocenić sytuację - ich zachowanie może stać w sprzeczności z tym, jak powinien postępować ktoś, kto ma autorytet. Są nazbyt porywczy albo wykazują oznaki niepewności lub uległości.
Jeśli nauczyciel nie uzyska jednego lub drugiego straci autorytet a uczniowie narzucą mu własną wolę.

Oto kilka rad, które mogą być pomocne w pracy każdego nauczyciela:

1.Zwracaj się do uczniów po imieniu, mówienie do ucznia po nazwisku np. Kowalska może zabrzmieć jak demonstracja władzy nad uczniem
2.Nawiąż osobistą i pełną troski relację z każdym z uczniów;
3.Zawsze bądź wyrozumiały i życzliwy dla uczniów
4.Wyznaczaj granice, a potem wymagaj ich przestrzegania. Dziecko musi wiedzieć co mu wolno, a czego nie wolno, zanim zaczniemy je rozliczać za nieodpowiednie zachowanie;
5.Ustal jasne i konsekwentnie respektowane reguły Trudności z utrzymaniem dyscypliny na lekcji można minimalizować poprzez ustalenie jasnych i konsekwentnie respektowanych reguł. Jest to prewencyjna strategia umawiania się z uczniami w sprawach ważnych dla porządku w klasie i rzetelności uczenia się. PRZYKŁAD
Często doradza się nauczycielom, aby na początku byli rygorystyczni i łagodnieli w miarę czasu, znacznie trudniej bowiem narzucić wymagania, kiedy rozluźniła się już dyscyplina. Nie wolno jednak uciec się do siły fizycznej, ani niewerbalnych sygnałów zagrożenia zwanych kumulacją. Kumulacją nazywamy zespół następujących działań: nauczyciel zbliża się do niegrzecznego ucznia, patrzy na niego surowo nim wyda polecenie a nawet chwilę potem, wchodzi z nim w kontakt fizyczny (np. prowadząc za ramię) i ponawia polecenie, choćby uczeń nie miał jeszcze czasu go wykonać. Takie zachowanie szybko może się przerodzić w konfrontację z dużym ładunkiem agresji. Jeśli podczas tej akcji cały czas nie będziemy patrzeć prosto w oczy uczniowi, to skojarzy mu się ona z agresją.
6.Nigdy nie należy przekrzykiwać klasy! Wypróbuj metodę ciszy. Istnieje wśród nauczycieli nawyk wykrzykiwania polecenia, żeby nie rozmawiać lub uważać i natychmiast, nie odczekawszy aż gwar ucichnie, przekazywanie komunikatu. W tej sytuacji rozmowy będą trwać coraz dłużej, z kolei nauczyciel musi mówić coraz głośniej, co uniemożliwi z czasem wszelkie komunikowanie się. W klasie musi zapanować zupełna cisza zanim nauczyciel zacznie mówić ponownie.
7.Pracuj nad własną samodyscypliną, by stanowić przykład dla uczniów. (tu również mam na myśli przychodzenie na czas, przepraszanie za spóźnienie się, jeżeli przypominamy uczniom przed lekcją aby wyłączyli telefon to my również wyłączamy, jeżeli spóźniamy się z wyraźnego powodu to przepraszamy uczniów, jeżeli czekamy na ważny telefon to informujemy o tym uczniów przed lekcją, że czekam na ważny telefon i przepraszamy za to ze zakłóci on lekcję)
8.Wzmacniaj postawę pozytywną, zauważaj nawet najmniejsze oznaki dobrego zachowania i zachęcaj do dalszych starań. („Jest mi miło, że mnie słuchacie”, „Cieszę się, że siedzisz spokojnie”) Nauczyciele, którzy powtarzają swoje nakazy i przypominają je, bezwiednie uczą dzieci, by ich ignorowały i wyłączały się
9.Niech twoje lekcje będą ciekawe, prowadź je, stosując różnorodne metody. Najszybciej tracimy uwagę uczniów wykazując znudzenie nauczanymi treściami. To niebezpieczeństwo czyha na wszystkich nauczycieli. Możemy tego uniknąć przez ustawiczne doskonalenie warsztatu pracy, wprowadzanie nowych aktualnych treści, zmianę podręcznika, odpowiedni dobór słów, atmosferę powagi i siłę perswazji.
10.Bardzo ważną rolę w utrzymaniu dyscypliny ma odpowiednie odpytywanie uczniów. Jeśli dobrze stawiamy pytania, to rosną efekty dydaktyczne i poprawia się zachowanie uczniów. Do głównych funkcji pytań należy zaliczyć: ujawnianie pozycji nauczyciela, wywołanie zainteresowania, motywowanie i pogłębianie rozumienia, podtrzymywanie uwagi uczniów i ich udziału w lekcji oraz dostarczanie informacji nauczycielowi i uczniowi (krótkie pytania pomagają uczniom uważać i świadomie uczestniczyć w lekcji).
11.Nie narzucaj zbyt dużego tempa. Nauczyciele dobrze radzący sobie z problemami dyscypliny, starają się nie dopuścić do tego, by wskutek zbyt szybkiego tempa lekcji, część uczniów nie nadążała za tokiem wydarzeń. Uczniowie nie nadążający za nauczycielem i kolegami tracą zainteresowanie tym, co się dzieje w klasie, wyłączają się i podejmują działania niewiele mające z nią wspólnego. Czyli tempo lekcji nie powinno być zbyt szybkie, ale nie może być zbyt wolne. Także struktura lekcji powinna być jasna i przejrzysta - jest ona wyrazem uporządkowanej i planowanej pracy.
12.Bądź czujny w trakcie lekcji.Oznacza to, że uczniowie nabierają przekonania, iż nauczyciel ciągle towarzyszy ich poczynaniom, że jest z nimi nie tylko fizycznie, ale również emocjonalnie i intelektualnie. Zyskuje w ten sposób potwierdzenie, że to co oni robią, jest dla niego ważne. Nauczyciel może swoją czujność manifestować na różne sposoby. Jednym z nich jest utrzymanie wzrokowego kontaktu z uczniami - wzrokowe kontrolowanie klasy. Bywa, że w trakcie lekcji jakiemuś uczniowi trzeba coś cicho wyjaśnić. Błędem jest wówczas całkowite zajęcie się tym uczniem, pochylenie się nad nim w dłuższej rozmowie i w konsekwencji utrata wzrokowej kontroli nad całą klasą. Tłumacząc coś uczniowi nie kierujemy przez dłuższy czas na niego wzroku, lecz obserwujemy klasę, gestami, gdy to konieczne, reagując na wydarzenia. Np. czyjeś zakłócające ład rozmowy można w takiej sytuacji uciszyć podniesionym do góry palcem. Na czyjąś prośbę o pomoc warto natychmiast zasygnalizować: za chwilę podejdę do ciebie. Niech wszyscy uczniowie wiedzą, że nauczyciel zajmie się nimi nawet wówczas, gdy prowadzi cichą, indywidualną rozmowę.
Nauczyciel zauważywszy, iż w klasie uczniowie wymykają mu się spod kontroli i nie poddają się jego restrykcyjnym działaniom, może zdecydować się na inny sposób pracy na lekcji, np. na pracę w grupach.
13.Wypróbuj pozasłowne metody korygowania złego zachowania, takie jak znaczące spojrzenie
14.Używaj minimum słów, ale niech się one liczą. (uczeń słucha aktywnie przez ok. 17 min, jeśli wypowiadamy ok. 200 słów na minutę, to uczeń z tego pamięta ok. 100 słów)
15.Planuj dokładnie co chcesz zrealizować podczas lekcji, ale nie trzymaj się tego planu kurczowo (jeśli uczniowie rozwiązując zadania w ćwiczeniach przez dłuższą część lekcji zaczynają rozmawiać to może znaczyć, że lekcja ich nudzi. Wtedy dobrze jest zmienić )
16.Jeżeli idziesz uczyć do klasy, która znana jest z tego, że jest trudna... Może się to wiązać z dużym źródłem napięcia. Niepokój trzeba ukryć, a im szybciej stworzymy wrażenie spokoju i zaangażowania, tym pewniej klasa weźmie udział w lekcji. Komunikowanie będzie skuteczniejsze, jeśli natychmiast nawiążemy z uczniami kontakt wzrokowy. Unikanie kontaktu wzrokowego, przyjmowanie napiętej postawy, tkwienie w bezruchu, trzymanie się mebli, manipulowanie przedmiotami, schodzenie z pierwszego planu, odwracanie się tyłem do uczniów, wskazują, że nauczyciel jest zaniepokojony i nie radzi sobie. Żeby zmniejszyć lęk trzeba zrobić wszystko, aby lekcja potoczyła się gładko. Niewystarczające przygotowanie lekcji może wywołać napięcie i niepewność. Niepewność nauczyciela budzi niepokój, który zdradzają i głos i inne zachowania niewerbalne, czyni go bezradnym, zmniejsza zaangażowanie uczniów w lekcję, unaocznia brak wiary we własne możliwości przyciągnięcia uwagi uczniów i uporania się z trudnościami.
17.Nie faworyzuj wybranych uczniów i bądź sprawiedliwy
18.Pamiętaj, że każdy uczeń ma inny styl uczenia się oraz specyficzne dla siebie mocne i słabe strony.
19.Powierzaj jakąś odpowiedzialność uczniom sprawującym kłopoty. (ucznia, który rozmawia można zapytać)
20.Bądź dla uczniów wzorem. Buduj swój autorytet
21.Zasady należy wpajać za pomocą słów i poprzeć je czynem. Warto także zwrócić uwagę na to, w jaki sposób dzieci uczą się zasad. Otóż, badania intelektualne dzieci prowadzone przez Jana Piageta dowodzą, że dzieci uczą się na konkretnych przykładach. Odkrycia te odnoszą się bezpośrednio do tego jak wpajamy im nasze zasady. W tym celu wykorzystujemy dwie podstawowe metody: słowa i czyny. Obie przekazują nasz komunikat lecz jedynie czyny są konkretne. To działanie, a nie słowa określają nasze zasady! Kiedy słowa i czyny nauczycieli są zgodne, dzieci zaczynają traktować same słowa poważnie i uczą się zasad, które za sobą pociągają. Jeżeli jednak słowa nie odpowiadają czynom, dzieci uczą się ignorować je i opierać swoje poglądy na tym, czego doświadczają. W efekcie nauczyciele uczą dzieci dwóch różnych postaw: teoretycznej i praktycznej. Ten podstawowy błąd w komunikacji jest najczęstszym źródłem porażek w procesie uczenia i wychowania. Nie zdając sobie nawet z tego sprawy nadal wpajamy zasady za pomocą słów, podczas gdy dzieci uczą się ich z naszych działań!
22.Nie okazuj gniewu.
23.Nie reaguj przesadnie, robiąc wielki problem z mało ważnych incydentów. Dowodem pedagogicznego taktu są niewerbalne sygnały ze strony prowadzącego zajęcia na niewłaściwe zachowanie jakiegoś ucznia. W ten sposób nauczyciel unika publicznego zwracania mu uwagi. Takie rozwiązanie ma kilka zalet. Pozwala uniknąć zamieszania w klasie, nie odrywa pozostałych uczniów od pracy, nie dezorganizuje jej rytmu, nauczyciel oszczędza uczniowi zażenowania
24.Stwarzaj warunki, w których uczniowie mogliby porozmawiać również ze sobą, a nie tylko z Tobą (praca w grupach)
25.Niepożądane zachowanie traktuj zawsze indywidualnie, nie obarczaj nim całej grupy. (nie karać wszystkich np. kartkówką jeśli jeden uczeń nas zdenerwuje)
26.Jasno wyrażaj o co Ci chodzi i rób dokładnie to co mówisz (jest bowiem różnica między „zrób to jeśli będziesz mieć czas a musisz to zrobić”),
27.Stosuj zasadę trzech kroków asertywnych:
•To co robisz przeszkadza mi w skupieniu uwagi (określenie problemu)
•Jest mi trudno, nie radzę sobie z tym, zaczynam się denerwować i czuję, że za chwilę wybuchnę (określenie uczuć)
•Gdybyś spróbował powstrzymać się i skupić uwagę na lekcji dało by nam to nawzajem wiele korzyści (określenie oczekiwań)
28.Bądź konsekwentna/y w swoim działaniu, rób to co obiecałaś/eś,
29.Nie obawiaj się okazywać poczucia humoru. Dowcipna forma poleceń wydaje się niewłaściwa tylko podczas pierwszych spotkań z klasą, bowiem stosunki nauczyciela z uczniami nie ukształtowały się jeszcze i może wydawać się uczniom, że nauczyciel zabiega o ich względy. Swobodny sposób mówienia przez którąkolwiek stronę może okazać się przedwczesny i wystawia nauczyciela na ryzyko osłabienia autorytetu. Na kolejnych lekcjach okazywanie poczucia humoru jest jak najbardziej pozytywne
30.Miej odwagę przyznać się do błędu.
31.Utrzymuj kontakty z uczniami również poza szkołą.
32.Wysyłaj do domu nie tylko złe wiadomości, ale również pochwały
33.Nie bagatelizuj problemów ucznia, Bądź po stronie ucznia mającego kłopoty.
34.Spróbuj zapytać przeszkadzającego ucznia, w czym możesz mu pomóc.
35.Bądź cierpliwy. Rozmawiaj często z uczniami indywidualnie.
36.Zjednaj sobie rodziców jako sprzymierzeńców.
37.Dobra dyscyplina rozwija się na fundamencie długotrwałej, pełnej troski relacji.

Jak przeprowadzić skuteczną rozmowę interwencyjną z uczniem (Rogers B., Trudna klasa, Warszawa 2006)

•Wspólnie z wszystkimi nauczycielami w szkole zastanówmy się, dlaczego warto z uczniami po lekcjach rozmawiać i co przez to chcemy przekazać;
•Interwencyjne rozmowy po lekcjach stosujemy tylko w kwestiach istotnych;
•Pokrótce komunikujemy uczniowi, ze zdajemy sobie sprawę z tego, jak może się czuć;
•Koncentrujemy się na zachowaniu – na tym, co konkretnie uczeń zrobił podczas lekcji;
•Warto, aby uczeń miał możliwość wyjaśnienia swojego zachowania;
•Rozmowę kończymy przypomnieniem, czego oczekujemy od ucznia podczas następnych lekcji oraz przyjaźnie się z nim rozstajemy;
•Warto, abyśmy przyglądali się uczniom również po przeprowadzeniu z nimi rozmów.

Warte zapamiętania i zastosowania umiejętności interpersonalne, które należy wykorzystać w sytuacji rozmowy interwencyjnej, niezależnie od czasu jej trwania:
- podczas rozmowy drzwi sali zostawiamy otwarte,
- zanim zaczniemy uspokajać ucznia, uspokajamy się sami,
- nie napieramy na ucznia – ani psychologicznie, ani fizycznie,
- unikamy przyspieszania toku rozmowy,
- koncentrujemy się na kwestiach głównych – zachowaniu ucznia, odwołujemy się do zasad lub prawa wewnątrzszkolnego i unikamy kłótni.

Podsumowanie:
- Autorytet to nie to samo, co władza;
- Łatwiej sięgać po atrybuty władzy, niż budować autorytet;
- Najpierw buduj dyscyplinę, potem autorytet – odwrotnie się nie da;
- Pamiętaj, że pierwsze kontakty z uczniami to swoista „próba sił”, badanie, na ile sobie pozwolisz;
- Budowanie autorytetu to długotrwały i nigdy niekończący się proces;
- Nie tylko formułuj wymagania, ale ich konsekwentnie przestrzegaj;
- Współdziałaj z innymi nauczycielami w budowaniu autorytetu;
- Autorytet jest wypadkową wielu czynników – nie zależy wyłącznie od Ciebie;
- Bądź refleksyjny – analizuj swoje zachowania i wyciągaj z nich konstruktywne wnioski;
- Nie działaj emocjonalnie, lecz racjonalnie;
- Im mniej musisz mówić, żeby skupić uwagę uczniów, tym lepiej;
- Nigdy nie przekrzykuj wrzawy – to sprawą uczniów jest słuchać;
- Sposób, w jaki uczniowie wstają z ławek, postawa, jaką przyjmują, kiedy wchodzisz, wskazują, jakie stosunki panują między Tobą a klasą;
- Gwałtowne i niespodziewane wtargnięcie w przestrzeń osobista ucznia, może być dla niego stresujące.

Literatura:

1. Berry S. R., 100 wypróbowanych sposobów - dyscyplina w klasie.
2. Mieszalski S., O przymusie i dyscyplinie szkolnej, Warszawa 1997.
3. Bińczycka J., Między swobodą a przemocą w wychowaniu, Kraków 1997.
4. Popieralska A., Dlaczego nasze dzieci sprawiają trudności wychowawcze, Warszawa 1978.
5. Kargulowa A., Dlaczego dzieci nie lubią szkoły, Warszawa 1991.
6. Brejniak W., Kocham i wychowuję, Warszawa 1993.
7. Krzywosz Rynkiewicz B., Dyscyplina w szkole, Warszawa 1996.
8. Konarzewski K., Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych, Warszawa 1982.
9. Gordon T., Wychowanie bez porażek w szkole, Warszawa 2000.
10. John Robertson „Jak zapewnić dyscyplinę, ład i uwagę w klasie”, WSiP 1998.
11. Robert MacKenzie „Kiedy pozwolić, kiedy zabronić”, GWP 2002.
12.Serge Moscovici „Psychologia społeczna w relacji ja-inni”, WSiP 1998.