Rola nauczyciela - wychowawcy w zaspokajaniu potrzeb psychicznych dziecka

Dziecko rozpoczynające naukę szkolną jest najczęściej pozytywnie do niej nastawione. Pragnie spełnienia swoich oczekiwań, zaspokojenia rozwojowych naturalnych potrzeb. Istotą działalności edukacyjnej jest, więc stymulowanie, inicjowanie oraz wspieranie potrzeb, dążeń, aspiracji poznawczych i działaniowych dzieci.
Zakładając, że potrzeby biologiczne dzieci, niezwykle ważne, w pierwszej kolejności zaspokajane są przez dom w sposób na ogół zadawalający, w wychowaniu i kształceniu szkolnym akcent musi padać na zaspokojenie i rozwijanie potrzeb psychicznych, które są związane z funkcjonowaniem psychiki oraz nawiązywanymi kontaktami społecznymi. Odgrywają one ważną rolę w procesie psychospołecznego rozwoju dziecka. Spełniają funkcję regulatorów działania, są źródłem podejmowania przez dziecko różnych form aktywności. Ich niezaspokojenie będzie przyczyną powstawania różnych zaburzeń w zachowaniu, trudności wychowawczych, nieprzystosowania społecznego.
W szkole dzieci większość swoich potrzeb zaspokajają przy pomocy i udziale wychowawcy. Stąd też jego dominująca rola, a zarazem ogromne znaczenie w kształtowaniu osobowości dziecka. Właśnie w osobie nauczyciela obiektywnego, sprawiedliwego, który zapewni oparcie w stresowych sytuacjach życia szkolnego, szukają dzieci zaspokojenia wielu podstawowych potrzeb psychicznych. Ponadto uwzględnienie specyficznych potrzeb rozwojowych dzieci jest podstawowym warunkiem uzyskiwania pozytywnych efektów wychowawczych. System dydaktyczno - wychowawczy, jeżeli ma być skuteczny, powinien opierać się na wnikliwej znajomości potrzeb psychicznych dziecka oraz na respektowaniu i zaspokajaniu w codziennych sytuacjach życia szkolnego.
Do najbardziej powszechnych potrzeb psychicznych dzieci można zaliczyć: potrzebę afiliacji (bliskiego związku), opieki i bezpieczeństwa, kontaktów społecznych, przynależności grupowej, uznania, aprobaty, akceptacji, nowych przeżyć, poznawczą i estetyczną.
Poprzez bezpośredni kontakt nauczyciela z uczniem jest zaspokajana potrzeba afiliacji (bliskiego związku). Jej brak może wywołać wystąpienie skłonności agresywnych, tendencji aspołecznych lub też skłonności do izolacji i unikania kontaktów z otoczeniem. Zaspokojenie tej potrzeby stymuluje osiągnięcia rozwojowe. Dziecko lepiej i szybciej się rozwija w zakresie sprawności umysłu, sprawności fizycznej i kontaktów społecznych. W szkole nauczyciel okazuje uczniowi życzliwość, zrozumienie, wytwarza w klasie atmosferę ciepła. Dziecko otoczone życzliwością i uprzejmością uczy się szacunku dla innych. Nauczyciel szanuje pragnienie dzieci bycia traktowanym sprawiedliwie. W ten sposób również w dzieciach powstaje przekonanie, że one też tak mają traktować innych. Sprawiedliwość to wielkie słowo i ogromny problem. Ale dzieci czują, że bierze ona początek w małych sprawach. Pomóżmy dziecku zrozumieć, że "sprawiedliwość dla wszystkich" to ideał, do którego powinniśmy razem dążyć, a praca nad jego realizacją należy do ważnych wyznań nauczyciela i ucznia. Nauczyciel radzi sobie z niecierpliwością, niechęcią czy złością. To sprawia, że dziecko nie jest otoczone wrogością i nie czuje się zagrożone.
Z potrzebą afiliacji jest ściśle związana potrzeba bezpieczeństwa, którą wychowawca zaspokaja poprzez opiekę i pomoc.
Dziecko pozbawione życzliwej pomocy i opieki będzie odczuwało brak pewności siebie i nadmierną nieświadomość oraz będzie przejawiało skłonności nerwicowe przyjmując formę nieuzasadnionych obaw i lęków.
Brak zaspokojenia tej potrzeby doprowadzi do antycypowania przez dziecko otaczającego świata w kategoriach zagrożenia, co utrudni mu rozwijanie aktywności.
Ponadto funkcję zapewnienia poczucia bezpieczeństwa spełniają w szkole kontakty koleżeńskie i przyjacielskie.
Zadaniem wychowawcy jest, więc budować wzajemne zaufanie między nim a uczniem, otoczyć go zrozumieniem oraz pozwolić uczniowi liczyć na niego w potrzebie.
Dorastanie w atmosferze troskliwości tworzy podstawy do okazywania przez dziecko tolerancji. Uczeń nauczy się pokładać wiarę w siebie i w tych, którzy go otaczają, jeśli będzie żył w poczuciu bezpieczeństwa.
Dużą rolę spełnia nauczyciel w zaspokajaniu u uczniów potrzeby kontaktów społecznych, która pobudza do działań zmierzających do nawiązywania różnych stosunków społecznych. Przejawia się ona w kontaktach z rówieśnikami na terenie klasy lub w kontaktach z innymi na terenie szkoły.
Rola wychowawcy polega tu na tworzeniu takich warunków i sytuacji w klasie, które będą miały wpływ na utrzymanie pozytywnych relacji między rówieśnikami.
Nauczyciel powinien dostarczać dzieciom rozmaitych modeli społecznego współżycia, wszechstronnej wiedzy o społecznym zachowaniu, kształtowaniu wysokich zdolności i sprawności intelektualnej, współżycia w grupie. Znaczny wpływ wywierać będą bezkonfliktowe postawy nauczycieli w stosunku do dzieci
i demokratyczny styl wychowania.
Dobre kontakty sprzyjają kształtowaniu się u dziecka pozytywnego obrazu samego siebie.
Z tą potrzebą wiąże się potrzeba przynależności grupowej, która pobudza dzieci do chętnego udziału w różnych formach zorganizowanej pracy grupowej lub w organizacjach szkolnych oraz wyzwala chęć tworzenia grup nieformalnych.
Dziecko dąży do kontaktu dwustronnego, chce czuć zainteresowanie i sympatię ze strony kolegi i odwzajemniać te uczucia. Zaspokajanie tej potrzeby daje dziecku poczucie pewności, że jest niezbędnym i potrzebnym dla grupy.
Jeśli nauczyciel dobierze odpowiednie formy, dzięki którym zaspokoi tę potrzebę, to ułatwi sobie w znacznym stopniu organizację pracy wychowawczej.
Pamiętać należy też o właściwym ukierunkowaniu tej potrzeby po to, by nie stała się ona powodem tworzenia grup przestępczych lub chuligańskich.
Kolejną potrzebą, w zaspokajaniu, której też pełni rolę nauczyciel, to potrzeba uznania społecznego. Łączy się ona z potrzebą szacunku. Dziecko zaspokaja ją tylko wtedy, gdy grupa, w której przebywa, aprobuje jego sposób działania. Aprobata ta może przyjmować formę pochwały lub nagrody, jak też moralnego poparcia dla określonych poczynań. Potrzeba ta nie jest natomiast zaspokojona wtedy, gdy dziecko jest wyśmiewane lub traktowane lekceważąco oraz, gdy jego zachowanie i postępy w nauce są stale oceniane negatywnie. Pamiętajmy, że jeśli dziecko jest często krytykowane uczy się potępiać. Zaspokojenie tej potrzeby prowadzi do poczucia pewności siebie, własnej wartości, wiary we własne siły, przeświadczenia, że jest się pożytecznym i potrzebnym. Niezaspokojenie wywołuje uczucie niższości, słabości, niezaradności, co prowadzi do zachowań neurotycznych.
Wychowawca w swojej pracy na każdym niemal kroku ma okazję do wyrażania uczniom uznania i umocnienia ich optymizmu. Z drugiej jednak strony musi dbać o to, by uczniowie szanowali siebie nawzajem.
Uznanie i znaczenie można uzyskać drogą sukcesu. Wychowawca może stworzyć warunki, by uczeń przeżył sukces na terenie klasy, szkoły, czy poza nią. Doskonałą okazją będzie zachęcanie uczniów do udziału w różnych konkursach. Przy tym jest potrzebna właściwa ocena umiejętności danego ucznia i dyskretne ukierunkowanie go zgodnie z jego zainteresowaniami i zdolnościami.
W szkole zaspokajana jest również potrzeba akceptacji. Jest ważną potrzebą, a jej brak wiąże się z izolacją jednostki od grupy, do której należy.
Każdy człowiek pragnie być akceptowany. Dla małego dziecka najważniejsza jest akceptacja ze strony rodziców, jej brak wywołuje zagrożenie poczucia bezpieczeństwa. Natomiast w szkole dziecko przywiązuje dużą wagę do zdobycia akceptacji wychowawców.
Dzieci, które czują się pewne tego, że są kochane i akceptowane mają wewnętrzną siłę w dążeniu do celu i potrafią żyć dla innych. Otoczone ciepłem i troską, akceptacją i miłością, uczą się kochać siebie samych. Dzieci potrzebują atmosfery pewności, że zawsze będą akceptowane, bez względu na ich niedoskonałości.
Od wychowawczej pracy nauczyciela zależy wytwarzanie się potrzeby estetycznej i poznawczej. Wyraża się ona u dzieci aktywnością w zakresie poznania i działania oraz szukaniem kontaktów z wytworami kultury. Powstałe na ich podłożu zainteresowania pobudzają do lektury oraz udziału w różnych formach działalności kulturalnej.
Poznawanie świata związane z aktywnością poznawczą pozwala na gromadzenie doświadczenia indywidualnego i rozwijanie zainteresowań oraz zamiłowań. Stopień zaspokojenia tej potrzeby w dużym zakresie zależy od środowiska, w którym dziecko żyje oraz roli, jaką w tym środowisku pełni. Dla uczniów takim środowiskiem jest szkoła, a więc to właśnie ta instytucja powinna dominować w zaspokajaniu potrzeby poznawczej.
U dzieci w wieku szkolnym występuje też potrzeba samodzielności, która przejawia się w chęci decydowania o różnych sprawach. Bardzo ważne jest dawanie dziecku rozumnej swobody i nie ograniczania jego samodzielnych poczynań. Przy ograniczeniu dziecko staje się bierne, niesamodzielne i opóźnione w rozwoju społecznym. Wychowawca spełni swoją rolę wtedy, gdy umiejętnie pokieruje samodzielnym działaniem ucznia i zmniejszy stosowanie ograniczeń na rzecz samodzielnych poczynań.
W szkole, gdy nauczyciel organizuje ciekawe i interesujące zajęcia, uczniowie doznają potrzeby nowych przeżyć.
Potrzeby ucznia nie zawsze mogą być zaspokojone. Stan niezaspokojenia, czyli blokady określonej potrzeby, jest źródłem powstania frustracji. Towarzyszą jej emocje niezadowolenia, zdenerwowania, przygnębienia, poczucia krzywdy lub zawodu. Frustracja wywiera wpływ na zachowanie dziecka, wywołując różny sposób reagowania. Negatywne reakcje frustracyjne sprzyjają powstaniu rozmaitych trudności wychowawczych.
Dla nauczycieli pragnących zrozumieć zachowanie uczniów oraz świadomie nimi kierować niezbędna jest wiedza dotycząca ich głównych potrzeb, źródeł powstawania frustracji oraz sposobów przeciwdziałania ich szkodliwym następstwom. Przyczynia się to do zapewnienia prawidłowego rozwoju psychospołecznego uczniów oraz stworzenia sprzyjających warunków ich funkcjonowania w szkole.
Kształtowanie i rozbudowanie potrzeb w procesie wychowania polega na rozwijaniu, przekształcaniu, a także wzbudzaniu nowych potrzeb. Ważnym zadaniem wychowawcy jest przekształcanie potrzeb, w tych wszystkich sytuacjach, w których ze względów obiektywnych potrzeba nie może być zaspokojona albo też jednostka poświęca zbyt dużą uwagę zaspokajaniu jakiejś potrzeby. Wzbudzanie nowych potrzeb podporządkowane jest na ogół realizacji planów wychowawczych, w myśl, których rozbudza się potrzeby zgodne z ideałami wychowania.
Nauczyciel, umiejący wykorzystać stosowne techniki i narzędzia badawcze, ma możliwość uzyskania od dzieci informacji o ich potrzebach. Rozpoznane potrzeby psychiczne dzieci i stopień ich nasilenia mogą zainspirować nauczyciela do poszukiwania sposobów ich zaspokajania poprzez modyfikację form pracy z uczniem na lekcjach i innych zajęciach, a więc poprzez tworzenie warunków zaspokajania psychicznych potrzeb uczniów w procesie kształcenia.
W zreformowanej szkole system nauczania zintegrowanego bardzo sprzyja zaspokajaniu u uczniów potrzeb psychicznych, a ich skuteczność zależy od postawy, wychowawcy, jego osobowości i jego zdolności twórczych.
Komfort psychiczny mają zapewniony też ci uczniowie, którzy uczęszczają do szkoły o małej liczebności.