Plany aktywności w rozwijaniu samodzielności osób z autyzmem

Plany aktywności spełniają bardzo istotną rolę w rozwoju samodzielności dziecka (lub osoby dorosłej), gdyż umożliwiają uniezależnienie się od opiekunów i samodzielne funkcjonowanie w ciągu dnia.

Plan aktywności może występować w różnych formach:

Forma obrazkowa
Początkowo może to być segregator formatu A 4 ze zdjęciami, obrazkami czy symbolami na każdej stronie, które są dla dziecka wskazówką do wykonywania zadań, aktywności lub wyboru nagród. Symbolami na planie mogą być też pojedyncze litery lub sylaby. Dziecko widzi obrazek/symbol na planie, a następnie poszukuje jego odpowiednika na półce, na której znajdują się pojemniki z materiałami do pracy. Każdy pojemnik ma swoje oznakowanie, identyczne jak na planie aktywności.

Forma pisemna
Plan aktywności może też przyjąć formę pisemną jeżeli dziecko zostało wcześniej nauczone globalnego odczytywania napisów w planie. Pisemny plan aktywności jest rodzajem „listy rzeczy do zrobienia”, przypominającej dziecku ( czy dorosłemu) o zadaniach jakie ma ono wykonać, bez poleceń wydawanych przez inne osoby. Umiejętności związane z czytaniem zwiększają samodzielność i możliwość dokonywania wyboru, ponieważ słowa lepiej reprezentują czynności niż zdjęcia.
Pierwszy plan powinien być krótki. Najlepiej, aby zawierał około 5,6 zadań, związanych z zabawą i pracą. Najpierw powinny się tam znaleźć aktywności, które dziecko lubi i które potrafi wykonywać. W miarę jak dziecko nabywa nowe kompetencje rozszerzamy listę czynności. Aktywności które dziecko lubi przeplatamy z zadaniami trudniejszymi. Dziecko wie, że po zadaniu trudnym, wystąpi ulubiona aktywność. I w ten sposób budujemy system motywacji do pracy nad zadaniami trudnymi. Musimy też pamiętać o zamianie kolejności aktywności zawartych w planie. Początkowo powinno się wybierać czynności o czytelnym zakończeniu, aby dziecko wiedziało kiedy zadanie się kończy (puzzle są ułożone gdy wszystkie kawałki są na swoich miejscach). Na końcu pierwszego planu powinien znajdować się ulubiony przysmak dziecka lub zabawa, która sprawia mu przyjemność. Ważne jest odpowiednie zorganizowanie otoczenia dziecka, w którym będzie ono pracowało. Musimy pamiętać aby materiały były w zasięgu możliwości dziecka, były poukładane przejrzyście i aby wszędzie panował ład.

Rodzaje aktywności w planie

1. Aktywności zabawowe. Mogą to być np. klocki, puzzle do układania, składana kolejka, zabawa piłką, książeczka do przeglądania i wszystkie inne czynności, które dziecko traktuje jako zabawę i lubi wykonywać.
2. Aktywności edukacyjne takie jak np.: kolorowanie prostych kształtów, sortowanie obrazków, rysowania szlaczków, cyfr, liter czy posługiwanie się prostymi albumami na dopasowywanie liter, cyfr, wyrazów, albumy na czytanie, liczenie itp.
3. Aktywności związane z interakcjami społecznymi. Są to zadania służące rozwijaniu mowy, konwersacji, umiejętności zabawowych, czy też zadania służące nawiązaniu fizycznego kontaktu z drugą osobą, przybierającego formę łaskotek, podrzucania itp. Przykłady: przedmioty z przyklejonymi kartami L.M. na których nagrane są ich nazwy, książeczki z obrazkami służące do nawiązania dialogu z drugą osobą, zdania -komentarze np. „skończyłem”, „popatrz”, „lubię dodawać”, gry planszowe, i inne.
4. Czynności związane z samoobsługą i funkcjonowaniem w domu. Bardzo przydatne są tu fotograficzne plany związane z np. przygotowywaniem sobie posiłku, myciem rąk, zębów, sprzątaniem, ubieraniem się itp. Zawierają one sekwencje czynności w postaci fotografii, czy napisów (w przypadku dzieci wyżej funkcjonujących). W planie głównym umieszcza się symbol (nazwę) danej czynności, a w przypadku trudności w jej wykonywaniu wykonuje się fotograficzne plany szczegółowe.

Samonagradzanie

Bardzo ważnym zagadnieniem w kwestii osiągania niezależności przez dziecko jest samonagradzanie. W trakcie podążania za planem aktywności uczymy dziecko wybierania, a także dostarczania sobie nagród. W tym celu umieszczamy zdjęcia lub napisy nagród na specjalnej tablicy lub w albumie, z którego dziecko odkleja wybraną przez siebie nagrodę. Jeżeli są to nagrody w postaci aktywności, które nie mają określonego końca, uczymy dziecko posługiwania się urządzeniem zwanym Timerem. Jest to rodzaj prostego w obsłudze minutnika, który dziecko ustawia na określony czas i w ten sposób wie, kiedy zakończyć daną czynność, bez polecenia wydanego przez osobę dorosłą.
Dokonywanie przez dziecko wyborów jest ważnym przejawem samodzielności. Istotne jest więc stwarzanie okazji do ich dokonywania. Poza wyborem nagród dziecko może też ustalać kolejność czynności, jakie będą wchodziły w skład jego planu aktywności. Może także decydować jakiego rodzaju aktywności będzie wykonywało w danym dniu.

Uczenie czynności samoobsługowych

Czynności samoobsługowych możemy uczyć za pomocą wspomnianych wyżej fotograficznych planów aktywności lub poprzez podpowiedzi manualne, które stopniowo wycofujemy. Rozpisujemy złożoną czynność na proste etapy składowe, których uczymy po kolei, najlepiej łącząc etapy „od końca”. Przy uczeniu czynności samoobsługowych staramy się jak najmniej mówić i nie wydawać żadnych poleceń. Ponieważ dziecko łatwo może uzależnić się od naszych podpowiedzi manualnych, musimy umiejętnie je stosować i wycofywać. Wielu czynności samoobsługowych możemy uczyć poprzez naśladowanie.

Opracowała: Beata Łotarewicz

Bibliografia
1. Dr. Lynn E. McClannahan, Dr. Patricia J.Krantz „Plany aktywności dla dzieci z autyzmem”
2. Janet Carr „Pomoc dziecku upośledzonemu”.
3. Izabella Łajs, Jolanta Sobczak
Ośrodek Dla Dzieci i Młodzieży Niepełnosprawnej
Oddział Dla Dzieci z Autyzmem w Poznaniu