Biblioterapia w pracy z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

Książka jako przedmiot nauki

Każdy z nas niejako instynktownie wie co to jest książka. Najpełniejszą definicję książki znajdziemy w bibliologii. Biblilogia jest nauką, która pozwala globalnie spojrzeć na książkę. Wyodrębnia się tam trzy sfery książki, czyli :
- sferę tekstową tekst (literowy, nutowy ...)
- sferę społecznego przekazu (diachroniczny, synchroniczny)
- sferę materialną (papier, druk, ilustracja, forma, okładka ...)
Książką nazywamy dokument, który zawiera graficznie utrwalony tekst i który przeznaczony i przysposobiony jest do przekazywania tego tekstu do społecznego użytkowania.

Kondycja i znaczenie książki wobec upadku „Galaktyki Gutenberga”

Istnieją trzy środki społecznej komunikacji : książka, obraz i głos. J.Dunin dowodził w swoich rozważaniach, że żyjemy w kulturze piśmiennej – cyrograficznej. Kultura ta bazuje na piśmie i książce Obraz i głos spełniają zaś funkcje drugorzędne. Nasza cywilizacja stworzona przed sześciu tysiącami lat przez ludzi niepiśmiennych, rozwija się dzięki pismu alfabetycznemu i książce. Pismo i książka stały się sposobem zdobycia informacji, utrwalenia myśli ludzkiej i zachowania tego wszystkiego co miało miejsce. Czas i przestrzeń zawsze stanowiły barierę dla głosu i obrazu. Pismo tę barierę pokonało. Pismo, a za nim i książka warunkowały pogłębienie wiedzy i rozwój myślenia operacyjnego każdego ich użytkownika. Zdolności tych nie posiedli członkowie społeczeństw oralnych – przedpiśmiennych.
Poglądy te mają dziś wielu zwolenników. Według P. Kowalczuka jesteśmy świadkami upadku Wielkiej Narracji, jaką było piśmiennictwo. Jednocześnie powstają nowe środki społecznej komunikacji – mass media, które opierają się na obrazie i głosie
We współczesnym świecie mamy do czynienia z dwoma zjawiskami: są to: upadek „kultury książki” i narodziny „epoki medialnej”. Kryzys „kultury książki” dotyczy produkcji książek. Wzrasta ilość książek tandetnie wydanych, pojawiają się także serie wydawnicze, które realizują pewien schemat „Saga o ludziach lodu”, koszty produkcji rosną - książki są drogie, przeciętnego Polaka na nie więc nie stać, najczęściej decydujemy się na zakup podręczników, słowników i bestsellerów. Niestety, bestsellery są często książkami bezwartościowymi , które zostały po prostu odpowiednio wypromowane.
Jesteśmy świadkami narodzin nowej epoki: „epoki medialnej”. Nowe środki społecznej komunikacji i elektroniczne media bazują na głosie i obrazie. Są to: telefony komórkowe, pagery, CB radia, internet, komercyjne rozgłośnie radiowe, prywatne stacje telewizyjne, telewizja satelitarna i kablowa. W komunikacji społecznej nie dominuje już pismo. Jego rolę przejął przede wszystkim obraz. „Kultura obrazu” jest elementem kultury postmodernistycznej. Według K. Olechnickiego, „kultura obrazu” wyraźnie dominuje nad „kulturą książki”. Potwierdzeniem tej tezy są dwie tendencje współczesnej kultury i nauki. Jest to: tendencja do wizualizowania tego, co ze swej natury nie jest wizualne (np. procesy wewnętrzne ciała ludzkiego) oraz tendencja do konstruowania coraz to nowych technologii obrazu, takich jak internet, czy multimedia. Autorzy opracowań teoretycznych proponują, aby „kulturę obrazu” wprowadzić do szkół. Zgodnie z tymi poglądami dzieci miałyby uczyć się krytycznego odbioru „kultury wizualnej”.
Wielu filozofów dowodzi, że pojawiające się nowe formy komunikacji nie wypierają całkowicie starych, ale koegzystują z nimi. Nowe nośniki głosu, obrazu i pisma zmieniają stare, poprzednie ale nie zabijają ich. W wielu dyscyplinach naukowych obecne jest przekonanie o tym, że żadna nawet bardzo daleko posunięta rewolucja medialna nie zlikwiduje książki i nie wyeliminuje jej z życia człowieka.
Przyjmując założenie, że książka przetrwa w epoce medialnej, należy zapytać o jej znaczenie w życiu współczesnego człowieka. Według G.Skotnickiej „książka jest tworem wielofunkcyjnym”. W życiu człowieka spełnia różnorodne funkcje, a mianowicie: poznawczą, kształcącą, wychowawczą terapeutyczną i autoteliczną. Polega ona na tym, że książka staje się źródłem odprężenia, relaksu i przeżyć estetycznych.

Znaczenie książki dla rozwoju dziecka niepełnosprawnego intelektualnie

W dobie Oświecenia książka spełniała funkcję „mentora”. Jej zadaniem było uczyć i wychowywać dzieci Współcześnie książka spełnia też inne funkcje. A. Cudowska uważa , iż książka stanowi źródło :
- wiedzy,
- komunikacji ze światem i wzorów zachowań,
- rozwoju osobowości,
- rozwoju wrażliwości,
Książka stymuluje więc rozwój poznawczy, społeczny, emocjonalny i estetyczny także dziecka ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.
Zdaniem H. Borzyszkowskiej książka jest „narzędziem terapeutycznym”, które ma ogromne znaczenie dla rozwoju dziecka. Po pierwsze, książka stymuluje rozwój poznawczy, to znaczy działa na pamięć, uwagę, myślenie. Jest też źródłem wiedzy o świecie. Po drugie, książka wpływa na rozwój społeczny, ponieważ podsuwa wzorce postaw społeczno – moralnych i wzorce zachowań. Poza tym, książka oddziaływuje na osobowość i rozwój emocjonalny dziecka. Ponad to stymuluje rozwój wyobraźni i rozwój umiejętności samopoznania.
We wczesnym dzieciństwie kontakt dziecka z książką odbywa się poprzez:
- Czytanie przez osoby dorosłe
- Kontakt z książką zabawką
- Pracę z książką dydaktyczną (np. kolorowanką).
- W późniejszym wieku dziecko zaczyna czytać samodzielnie. Regularny kontakt z książką rozpoczyna się w momencie podjęcia nauki szkolnej.

Dzieci niepełnosprawne intelektualnie bardzo lubią gdy ktoś czyta na głos utwory poetyckie lub prozę. Według M. Brasławskiej dziecku sprawia ogromną przyjemność sam sposób czytania : zmiany głosu, intonacja. Dom rodzinny powinien być pierwszym miejscem, gdzie dziecku czyta się książki. To właśnie w domu dziecko powinno przeżyć” inicjację literacką” .Czytanie książek w wielu domach jest włączone w porządek dnia. Ma własną porę, zwykle gdy dziecko leży już w łóżku lub po powrocie rodziców z pracy. Wspólne czytanie książek jest dla dziecka sytuacją odświętną. Dla rodzica, babci czy dziadka jest zaś sposobem na spędzenie wolnego czasu, lub „tworzywem, z którego buduje się kontakt z dzieckiem”. Rodzice dzieci niepełnosprawnych intelektualnie często w ogóle nie czytają im książek. Dzieci przeżywają więc „inicjację literacką” dopiero w szkole. Nauczyciel zaś jest pierwszą osobą, która czyta dziecku książki. Podstawową aktywnością dziecka w tej sytuacji jest słuchanie czytanego tekstu. Słuchanie czytania osoby dorosłej ma duże znaczenie dla rozwoju dziecka: wzbogaca słownictwo, rozwija zdolność koncentrowania uwagi oraz pobudza wyobraźnię.

Biblioterapia – nowa szansa książki

Klasyczna definicja biblioterapii, skonstruowana na użytek Amerykańskiego Stowarzyszenia Bibliotekarzy w 1966r brzmi następująco: użycie wybranych materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie, psychologii, także poradnictwo w rozwiązywaniu problemów osób przez ukierunkowane czytanie. Biblioterapia jest samodzielnym oddziaływaniem terapeutycznym, którego celem ma być :
- zmiana samopoczucia,
- zmiana postaw poprzez wzorce osobowe,
- akceptacja samego siebie,
- pomoc w rozwiązywaniu osobistych problemów,
Praktyka biblioterapeutyczna towarzyszy ludzkości od wieków. Już w starożytności chorym czytano święte teksty : Koran czy Biblię, a od XIX wieku także książki. Teoria biblioterapii rozwijać zaczęła się dopiero w latach dwudziestych, gdy pierwsze badania na temat wykorzystania drukowanych i nie drukowanych materiałów wyobrażeniowych w Instytucie Bibliopsychologii w Lozannie prowadził N.A.Rubakin. Zaowocowały one koncepcją trzech rodzajów biblioterapii, takich jak :
- biblioterapia instytucjonalna-polega na stosowaniu literatury dydaktycznej w stosunku do indywidualnego pacjenta,
- biblioterapia kliniczna - literatury wyobrażeniowej w grupie pacjentów o podobnych problemach behawioralnych lub emocjonalnych celem uzyskania przez nich wglądu w siebie,
- biblioterapia rozwojowa - literatury wyobrażeniowej w grupie osób zdrowych celem stymulowania ich rozwoju, wsparcia psychicznego, pomocy w rozwiązywaniu problemów.
Polscy autorzy wyodrębniają dwa rodzaje biblioterapii:
- kliniczną – jako interwencyjne postępowanie w przypadku chorych lub niepełnosprawnych z problemami emocjonalnymi lub behawioralnymi,
- rozwojową – rozumianą jako wykorzystanie literatury, w celu rozwiązywania „zwykłych problemów zwykłych ludzi”,
Każde postępowanie biblioterapeutyczne przebiega według czteroetapowego modelu, w którym ma miejsce :
- identyfikacja (z bohaterem),
- projekcja -spostrzeżeniowa (interpretacja motywów bohatera), -poznawcza (interpretacja sensu książki),
- katharsis (ulga, odreagowanie napięć),
- wgląd w siebie (pozwala na nowe spojrzenie na problem, na trudną sytuację).

Dla pedagogiki specjalnej kluczowe znaczenie ma biblioterapia rozwojowa (wychowawczo – humanistyczna). Maria Niedźwiecka wskazuje, że jest ona działaniem, które ma doprowadzić do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych lub rozwojowych. Nie jest ona typowym leczeniem lecz rewalidacją, realizującą zasadnicze zadania i funkcje pedagogiki specjalnej i jako taka zaspakaja swoiste potrzeby uczestników biblioterapii – dzieci niepełnosprawnych.

Biblioterapeuta.
Biblioterapeuta powinien posiadać przygotowanie pedagogiczne, psychoterapeutyczne, socjoterapeutyczne i dużą znajomość literatury. Równie istotne są: zdolność syntonii; empatii; bogaty, eklektyczny warsztat terapeutyczny; umiejętność przeprowadzania komunikacji wewnątrzgrupowej
Uczestnicy.
W praktyce zajęcia biblioterapeutyczne będą najczęściej zajęciami grupowymi. Ewa Tomasik zaleca, aby była to grupa 6 – 12 osobowa obejmująca dzieci o podobnych lub zróżnicowanych problemach czy niepełnosprawnościach, a więc grupa homo lub heterogenna.
Literatura, materiał czytelniczy.
Wyodrębnia się trzy grupy materiałów biblioterapeutycznych:
- sedativa (uspokajające),
- stimulativa (pobudzające),
- problemativa (refleksyjne).
Materiały biblioterapeutyczne muszą być dostosowane do potrzeb, możliwości percepcyjnych i doświadczeń dziecka, ale też atrakcyjne i zgodne z nadrzędnym celem terapeutycznym. Powodzenie biblioterapii zależy od:
- atmosfery terapeutycznej, jako rezultat więzi emocjonalnej między terapeutą, a dzieckiem,
- sytuacji terapeutycznej, czyli aktualny stan – kondycja dziecka,
- diagnozy.
Diagnoza jest pierwszym etapem postępowania terapeutycznego, który jest postawą budowania programu i doboru literatury. Następnie literatura jest czytana przez lidera – biblioterapeutę i staje się materiałem do identyfikacji, projekcji, katharsis i zmian w postawach. Można też wzmacniać działanie książki odpowiednio dobraną muzyką, inscenizacją, fragmentami filmów czy obrazów Według wyżej scharakteryzowanych zasad, praktycy budują modele postępowania terapeutycznego dla dzieci niewidomych, niesłyszących, niepełnosprawnych ruchowo, przewlekle chorych. Wiele takich przykładów zawierają opracowania I.Boreckiej (1991, 1998), E.Tomasik (1994), W.Szulc (1993) a także artykuły ukazujące się na łamach „Szkoły Specjalnej”, „Poradnika Bibliotekarza” czy „Biblioteki w Szkole”.

Bibliografia:

1. Baranowicz K. , Biblioterapia. Edukacja i Dialog 1999, nr 2.
2. Bieńkowska B., Chomerska H. , Tysiąc lat książki i bibliotek w Polsce. Wrocław, Warszawa, Kraków 2004.
3. Borecka I., Metodyka pracy z czytelnikiem chorym i niepełnosprawnym. Olsztyn 2003.
4. Borecka I., Ippoldt L. , Co czytać, aby łatwiej radzić sobie w życiu czyli wprowadzenie do biblioterapii. Wrocław 1998
5. Brasławska – Haque M., Czytelnictwo uczniów lekko upośledzonych umysłowo z klas starszych. Szkoła Specjalna 2000, nr 1.
6. Chmielewska-Gorczyca E., Cechy środków zapisu i przekazu informacji. [w:] Mlekicka M. (red.), Bibliologia dyscypliną integrującą. Warszawa 2003
7. Cudowska A., Postmodernistyczne konteksty pedagogiki. Edukacja i Dialog 1998, nr 8.
8. Duda K., Zastosowanie bibliterapii w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi. [w:] Nowicki J. , Szyszko M. (red.), Dziecko niepełnosprawne w bibliotece. Warszawa 2000.
9. Dunin J., Pismo zmienia świat. Warszawa – Łódź 1998.
10. Jazowska – Gumulska M., Książka dziecięca we współczesnej kulturze literackiej. Biblioteka w Szkole 2001, nr 1.
11. Jewuła B. , Kształcenie multimedialne – duża skuteczność. Biblioteka w Szkole 2000, nr 9.
12. Kowalczuk P. Dinozaury z Galaktyki Gutenberga w służbie pedagogiki mass mediów. [w:] Mendel M. (red.), Człowiek Szkoła Wspólnota. Toruń 2000.
13. Niedźwiecka M., Biblioterapia jako jedna z metod kształtowania osobowości dziecka. Szkoła Specjalna 2000, nr 4
14. Olechnicki K., Obraz i wizualność w naukach społecznych. Kultura i Społeczeństwo 2001, nr 3.
15. Skotnicka G., Terapeutyczna funkcja książki dla dzieci i młodzieży. Wałbrzych 1993.
16. Szczepański J., Kilka refleksji nad przyszłością książki. Przegląd Humanistyczny 1994, nr 3.
17. Szkołut T., Edukacja współczesna, a język wartości. Przegląd Humanistyczny 1999, nr 6.
18. Tomasik E., Biblioterapia jako metoda pedagogiki specjalnej. Szkoła Specjalna 1991, nr 2-3.
19. Tomasik E., Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej. Warszawa 2004.