Zaburzenia rozwoju emocjonalnego dzieci i młodzieży

Emocja to specyficzny proces regulacji psychicznej odzwierciedlający stosunek jednostki do działających na nią bodźców; wyraża się zmianą poziomu ogólnej mobilizacji organizmu (pobudzenie emocjonalne), ma określony znak: dodatni (odczucie przyjemności) w przypadku bodźców pozytywnych, ujemny (odczucie przykrości) w przypadku bodźców negatywnych, oraz specyficzną treść i formę ekspresji; dodatnie emocje ukierunkowują energię jednostki na podtrzymanie stanu rzeczy, który je wywołał, emocje negatywne - na jego likwidację; emocje powodują także zmiany w przebiegu procesów myślenia, spostrzegania, pamięci; emocje o umiarkowanym natężeniu podnoszą sprawność działania, emocje o bardzo dużym natężeniu (zwłaszcza negatywne) mogą je dezorganizować.
Emocje wyróżniają się tym, że wpływają na zachowanie się człowieka powodując specyficzne czynności (np. w przypadku głodu-jedzenie), że wpływają na tok skojarzeń, na czynniki percepcyjne, na czynności fizjologiczne. J. Reykowski pisząc o emocjach podkreśla ich dwoisty charakter: są one z jednej strony specyficzną formą doznawania, z drugiej zaś – swoistą formą popędu wewnętrznego, pobudki do działania; jest to zatem „przeżycie doznawczo - popędowe”, „pasywno – aktywne”. Przypuszcza również, że jest to być może pierwotna faza życia psychicznego, z której dopiero później wykształciły się wyodrębnione procesy poznawcze, wolicjonalne oraz uczuciowe. Jak twierdzi L. Petrażycki u człowieka można znaleźć „tysiące” emocji.
Zmiany w zakresie emocji pojawiają się zwłaszcza w okresie dorastania. Pobudzenie emocjonalne (aktywacja ośrodkowego i autonomicznego układu nerwowego) jest nasilone, co powoduje wystąpienie różnych objawów neurofizjologicznych. Siła pobudzania jest indywidualnie zróżnicowana, uzewnętrznia się w charakterystycznej dla dorastających intensywności zachowania, które najbardziej są widoczne, kiedy młodzież przebywa w grupie (mówienie podniesionym głosem, hałaśliwość, trzaskanie drzwiami, żywiołowe okazywanie radości, zmartwienia). W początkowej fazie dorastania obserwuje się dużą labilność (chwiejność) emocji, np. po żywiołowej radości pogrążanie się w smutku i na odwrót. Taka chwiejność emocji utrudnia zrozumienie dorastających, co niesie za sobą trudności wychowawcze. Zewnętrzne przejawy pobudzenia emocjonalnego nie wywołują żadnych trudności. Problemy pojawiają się wówczas, gdy pobudzenie emocjonalne jest na zewnątrz maskowane, gdyż tłumione stany emocjonalne mogą być podłożem zaburzeń nerwicowych. Bardzo często jednak młodzież ukrywa swoje wewnętrzne stany uczuć, wyrażając na zewnątrz uczucia zupełnie inne. Pojawia się wówczas zjawisko sprzeczności, zachowanie staje się nienaturalne, sztuczne. Wielu psychologów podkreśla, że w pierwszej fazie dorastania przeważają emocje ujemne, dopiero w drugiej zaznacza się przewaga emocji dodatnich. Należy jednak pamiętać, że przewaga pozytywnych, bądź negatywnych stanów emocjonalnych jest ściśle uzależniona od rodzaju doświadczeń społecznych. Jeżeli młodzież odnosi sukcesy, ma możliwość realizowania swoich planów, jest akceptowana i rozumiana –przeważają emocje dodatnie.
Emocje różnią się także pod względem jakościowym, gdyż np. radość i miłość to nie to samo, pomimo tego, że pobudzenie emocjonalne może być zbliżone i znak emocji taki sam. Te różne rodzaje emocji nazywamy uczuciami. Uczucia są zjawiskiem związanym z procesami umysłowymi. Dzielimy je na proste (smutek, radość czy gniew) oraz złożone (poczucie winy, żalu, tęsknoty). Uzależnione są przede wszystkim od sytuacji, które je wyzwalają, od potrzeb, które je wzbudzają. Charakterystyczne dla dorastających są uczucia przeciwstawne (ambiwalentne), gdy niemal równocześnie młody człowiek przeżywa miłość i nienawiść, radość i smutek. Nadaje to uczuciom nieokreślony charakter i jest powodem zagubienia i niepewności siebie.
Dla młodzieży bardzo charakterystyczny jest rozwój uczuć społecznych, tzn. uczuć, których źródłem są sytuacje społeczne, interakcje z ludźmi. Wiele z nich ma silne zabarwienie dodatnie np. współczucie wyzwala pozytywne zachowania prospołeczne (altruizm). Uczucia społeczne znajdują również wyraz w tworzeniu związków rówieśniczych.
Mogą to być:
• paczki - małe grupy złożone z osób o tej samej płci, mających wspólne zainteresowania i pochodzących z podobnego środowiska społecznego;
• grupy- są liczniejsze, ich członkowie łączą się na zasadzie zainteresowań;
• związki przyjaźni – obejmujące jednego lub dwoje bliskich przyjaciół, z którymi kontakty są intensywne, oparte na lojalności i wzajemnym zaufaniu.
Przyjaźnie osób dorastających wywierają zazwyczaj pozytywny wpływ na rozwój ich osobowości, gdyż umożliwiają zwierzanie się z trosk i niepokojów, są źródłem otuchy i radości. Pełnią one rolę terapeutyczną w stosunku do młodzieży pochodzącej z rodzin, w których życie rodzinne nie układa się prawidłowo i harmonijnie.
W przypadku, gdy dorastający są zaniedbywani, gdy rodzice popełniają wobec nich wiele błędów wychowawczych mogą się oni przyłączyć do rówieśniczych grup dewiacyjnych. Często wówczas uczucia społeczne mają znak ujemny. Należą do nich: lęk, gniew, wstyd, zazdrość i nienawiść.
„ Pojęcie strachu - mówi Konorski — ma znaczenie fizjologiczne, rozumiejąc przez nie specyficzny proces ośrodkowy rządzący przygotowawczym ruchem obronnym, który nazywamy odruchem lękowym.
A więc lęk, podobnie jak głód, a również zmęczenie, jest fizjologicznym, prawidłowym procesem organizmu mającym wagę biologicznego przygotowania do grożącego mu niebezpieczeństwa (zniszczenie czy zaburzenie). Lęk bardzo często łączy się z bólem lub oczekiwaniem bólu, zwłaszcza w sytuacji choroby.
W psychologii klinicznej uznawany jest dość powszechnie pogląd, że czynnikiem zaburzającym integrujące funkcje w zakresie motywacji jest chroniczny lęk, pochodzący czy to z zagrożenia zewnętrznego, czy też z wewnątrz, gdy czynnikiem zagrażającym jest konflikt wewnętrzny.
W sytuacji ludzi odchylonych od normy, przedmiot ich lęku np. złe ustosunkowanie się do nich, przeszkody spowodowane kalectwem, jest trwały i przezwyciężenie go osiąga się długą pracą nad sobą i szeregiem zwycięstw nad otoczeniem i sytuacją.
Sytuacje wyzwalające postawę lękową – według Kępińskiego - można podzielić na 4 grupy; związane z bezpośrednim zagrożeniem życia; z zagrożeniem społecznym; z niemożnością dokonania właściwego wyboru aktywności i z zachowaniem istniejącej struktury interakcji ze światem otaczającym . Zależnie więc od genezy możemy mówić o lęku biologicznym, społecznym, moralnym i dezintegralnym. Sam przebieg reakcji lękowej zazwyczaj nie pozwala nam za rozróżnienie, o który rodzaj lęku chodzi. W nerwicach często spotyka się ataki silnego lęku przed śmiercią, który wcale nie jest lękiem biologicznym, gdyż śmierć choremu nie grozi i na odwrót; w początkach choroby nowotworowej występują nierzadko objawy nerwicowego niepokoju o tematyce pozwalającej podejrzewać lęk społeczny lub moralny, a w istocie jest to lęk biologiczny. Lęk biologiczny wyzwala sytuacja zagrażająca bezpośrednio życiu. Lęk społeczny Kępiński wiąże z biologicznym, ponieważ jest on w gruncie rzeczy połączony w lękiem o życie, tylko, że tu wchodzi w grę lęk o życie społeczne; lęk przed odosobnieniem, dezaprobatą, lęk przed brakiem życzliwości, oparcia, wrogością, obojętnością.
I. Bielicka w swej książce zatytułowanej „Miłość macierzyńska pod mikroskopem” podaje, że najczęstszą przyczyną lęku u dzieci , jest lęk przed osamotnieniem, przed utratą bliskiej osoby, a zwłaszcza matki. Strach i przerażenie, które oznacza uczucie wywołane przez niebezpieczeństwo zewnętrzne, od którego najtrudniej uciec.
Lęk związany z grożącym wycofaniem miłości lub aprobaty rodzica nie jest czynnikiem, który najbardziej przyczynia się do zinternalizowania przez dziecko wartości podzielonych przez rodzica. Są jednak dowody na to, że wycofanie miłości może przyczynić się do powściągnięcia gniewu, gdyż powoduje lęk, który prowadzi do rezygnacji z wrogich , a prawdopodobnie również i innych impulsów. Chociaż sprzyja to większej podatności dziecka na wpływ dorosłego, to jednak nie musi mieć związku z rozwojem moralnym ( np. poczucie winy i wewnętrznym osądem moralnym). To, co najbardziej sprzyja rozwojowi moralnemu - to wskazanie skutków zachowania dziecka, podawanie przyczyn i wyjaśnień.
Lęki społeczne mają różną postać i nasilenie, występują między innymi w postaci nieśmiałości, lęku przed niepowodzeniami, odpowiedzialnością czy przyszłością. Specyficzną kategorią lęków społecznych są lęki szkolne, których źródłem są przede wszystkim interakcje nauczyciel – uczeń. Badania wykazują, że ograniczenie autonomii uczniów przez nauczycieli, a przede wszystkim poniżanie poczucia własnej godności są w większym stopniu lękotwórcze niż złe oceny szkolne.
Oprócz lęku uczuciem często występującym u dorastających jest gniew uzewnętrzniający się z różnym nasileniem, wyzwalającym zachowania agresywne, polegające na bezpośrednim lub pośrednim wyrządzaniu szkody. Niektórzy autorzy twierdzą, że istnieje specyficzna dynamika gniewu w przebiegu okresu dorastania, charakteryzująca się zmniejszaniem się jego zewnętrznych przejawów. U młodszych gniew jest jawny i infantylny. Przejawia się w takich zachowaniach, jak: krzyk, kłótnie, trzaskanie drzwiami. U starszych zachowania te poddawane są kontroli i przyjmują postać z trudem opanowywanego napięcia nerwowego. Źródła gniewu mogą być różne. W okresie dorastania są to przede wszystkim różnego rodzaju trudności i udaremnienia w realizowaniu planów (frustracje). Również postępowanie rodziców może wywołać wybuch gniewu, gdy np. rozkazują- a nie proszą; głoszą apele – a nie dyskutują itp. Rozbieżność między własnym postępowaniem rodziców, a ich wymaganiami stawianymi dorastającym dzieciom bardzo często również wyzwala reakcje gniewu. Tylko rodzice, którzy potrafią przejść na układ partnerski w kontaktach z dorastającym dzieckiem rzadko doświadczają jego gniewnych zachowań.
Jak już wspomniano gniew może wyzwalać zachowania agresywne.
Zdaniem Ranschburg agresja człowieka jest instynktowna, to funkcja odruchów na zespół bodźców zewnętrznych, w jej powstawaniu szczególną rolę spełniają nasze doświadczenia z przeszłości, doświadczenia społeczne. Wyniki licznych badań stwierdzają fakt, że zachowań społecznych, w tym także zachowań agresywnych, jednostka uczy się od wczesnego dzieciństwa, w kolejnych fazach rozwoju, pod wpływem oddziaływania różnych grup społecznych, a szczególnie rodziny.
U podłoża zatem rozwoju zachowań agresywnych typowych dla danej płci, poza uwarunkowaniami biologicznymi, leżą w głównej mierze mechanizmy naśladownictwa, identyfikacji i modelowania.
Freud był przekonany, że jeśli człowiekowi nie pozwoli się wyładować agresji, to jego agresywna energia będzie się kumulować, aż w końcu eksploduje albo w formie skrajnego gwałtu, albo choroby psychicznej.
Istnieją co najmniej trzy sposoby „ rozładowania energii agresywnej”:
1) przez wydatkowanie jej w postaci aktywności fizycznej, takiej jak; gry, biegi, skoki, walenie pięściami w worek bokserski itp.,
2) przez uprawianie niedystrukcyjnej formy agresji, a mianowicie „ agresji w wyobraźni „ np. marzenie o zabiciu kogoś lub napisanie opowiadania pełnego aktów przemocy i gwałtu,
3) przez bezpośrednią agresję - zmyślane osoby, które spowodowała frustracja, wyrządzenie jej krzywdy, sprawianie jej kłopotów, opowiadanie o niej brzydkich rzeczy itp.

Według Bandury i Waltersa zachowanie agresywne prowadzi do zaspokojenia określonej potrzeby, W rezultacie prowadzi do utrwalenia się zachowania agresywnego, Jako skutecznego sposobu zachowania. Stwierdzają one, że „ głównym czynnikiem pobudzającym do uczenia się agresywnych zachowań są określone kontakty społeczne, obserwacja i naśladowanie otoczenia. Jeśli te zachowania utrwaliły się, to musiały być wcześniej wielokrotnie wzmacniane bezpośrednio — nagroda dla modela, jeżeli zachowania modeli były skuteczne, a następnie nagrodzone, to mają one później odzwierciedlenie w zachowaniu i postępowaniu uczącego się”.
Rozróżniamy kilka form agresji:
1) agresja werbalna - występuje wtedy, gdy używamy przekazu słownego w celu ukarania lub zranienia drugiej osoby ( tj. taka, która nie mówi o niepożądanym zachowaniu, ale atakuje poczucie ja ), jest przekonana o swoich intencjach,
2) agresja pozawerbalna - to mimiczny wyraz naszej dezaprobaty, albo lekceważenia. Wyrażamy ją poprzez mowę naszego ciała, używając przy tym różnych gestów, czy zmieniając stosownie do sytuacji wyraz twarzy. Agresją pozawerbalna będzie także odwrócenie się i rozpoczęcie rozmowy z inną osobą wtedy, kiedy jeszcze ta poprzednia do nas mówi. W ten sposób wyrażamy nasze lekceważenie.
3) agresja fizyczna - pojawia się wówczas, kiedy dochodzi do bezpośredniego kontaktu fizycznego, do fizycznej przemocy w relacji z drugim człowiekiem.
W zależności od funkcji i źródeł agresji, rozróżniamy:
1) agresja etmogenna — pojawia się wtedy, kiedy pojawienie się jakichś zdarzeń utrudnia lub blokuje jakieś działanie, np. dziecko biegnie do ujarzmionego psa i nagle na drodze do tego psa pojawiają się ręce rodzica , które je przytulają.
Dziecko reaguje wyrywaniem się, niekiedy też odwraca się i chcąc odzyskać swobodę ruchów, bije rodzica.
2) agresja instrumentalna - służy jako sposób do uzyskania zamierzonych celów. Jeżeli w okresie dzieciństwa ktoś wielokrotnie doświadcza! skuteczności swoich zachowań agresywnych, bądź też w jego domu agresja jest w tonie i słowach była identyfikowana z siłą zaradnością i wysoko ceniona, to należy oczekiwać, że ta osoba będzie szczególnie biegła w agresji instrumentalnej. Będzie preferowała tę formę jako skuteczny sposób do uzyskania celu. Dla niektórych osób, niezależnie od sytuacji, ten rodzaj zachowania jest typowy w relacjach z ludźmi. Inni natomiast „używają” ludzi jako środka do realizacji swoich interesów tylko wtedy, jeśli nie mają alternatywnej możliwości. W obu przypadkach celem agresji jest nie tyle konkretna osoba - aczkolwiek jest jej adresatem, ale „użycie jej” do spowodowania w niej samej pewnej zmiany, która z kolei umożliwi agresorowi osiągnięcie swego celu. Agresją instrumentalną może być np. krytykowanie drugiej osoby.
3) agresja zadaniowa — wiąże się z wykonywaniem określonych czynności mających znamiona psychicznej depresji, które niekiedy wynikają z obowiązków służbowych, np. komornik musi wyprowadzić lokatora z mieszkania, czy z nakazu sądu odebrać dzieci rodzicom i umieścić je w placówce opiekuńczej. W przypadku agresji zadaniowej jest ona niezbędnym elementem pewnego działania, ale jej intencją nie jest skrzywdzenie innej osoby.
4) agresja spontaniczna - jest szczególnie niebezpieczna społecznie, ponieważ osoba, która ją stosuje przeżywa przyjemność i pewną satysfakcję z powodu zadawania cierpienia innym. Ta forma agresji może być słabo związana z przeżywaną złością. Jest natomiast skutecznym sposobem dla agresora w uzyskaniu przez niego przyjemności i podekscytowania.
Ten typ agresji ujawnia się bardzo często w sytuacjach stosowania przemocy w relacji z drugim człowiekiem. Rodzaj zachowań agresywnych oraz częstość ich występowania jest uzależniona od osobowości, zadatków wrodzonych, stopnia zaspokojenia potrzeb jednostki oraz doświadczeń nabytych w domu rodzinnym, jak również w środowisku społecznym.
Należy jednak pamiętać, że na okres dorastania przypada także kształtowanie się uczuć wyższych, do których zalicza się uczucia estetyczne, moralne i patriotyczne. Uczucia te w pełni dochodzą do głosu w końcowym okresie dorastania. Następuje kształtowanie własnych poglądów na temat zasad i norm postępowania w stosunkach międzyludzkich. Pod wpływem doświadczeń, obserwacji życia, a przede wszystkim właściwej organizacji procesu wychowawczego wytwarzają się u młodzieży postawy moralne i uczuciowe, które będą decydować o stosunku do świata wartości i do ludzi. Charakterystyczny dla okresu dorastania jest rozwój uczuć estetycznych. Wyraża się w zwiększającej się wrażliwości na piękno przyrody, a także we wzrastającym upodobaniu do literatury pięknej, poezji i sztuki. Młodzież zaczyna się żywo interesować filmem, książką, muzyką, malarstwem, rzeźbą itp. Estetyczne upodobania młodzieży znajdują również wyraz w próbach własnej twórczości artystycznej (nowele, wiersze, pamiętniki) bądź też w formie udziału w zespołach (teatralnych, muzycznych). Rozwój uczniowskich i studenckich klubów artystycznych dowodzi istnienia silnych potrzeb estetycznych u dorastającej młodzieży.
Rozwój uczuć u dorastającej młodzieży zmierza w kierunku osiągnięcia dojrzałości emocjonalnej (uczuciowej), którą charakteryzuje przejście od zależności uczuciowej do niezależności, od niekontrolowanego uzewnętrzniania się uczuć do poddania ich kontroli i opanowania. Dojrzałość uczuciowa to zdolność do odraczania reakcji na bodźce, do powściągliwości, a nawet rezygnacji. Pełnej dojrzałości nie osiąga się jednak w okresie dorastania, jej ukształtowanie przypada na lata późniejsze.