Funkcje świetlicy szkolnej

Maria Dobrzyńska

1. Funkcje świetlicy szkolnej.
1. 1. Funkcja opiekuńczo-wychowawcza.

Świetlica stanowi ważne ogniwo w systemie współczesnego wychowania i opieki nad dziećmi w szkole i poza szkołą.
M.Żelazkiewicz zauważa, że: „Świetlica to jedyna komórka wykonawcza pełniąca na terenie szkoły podstawowe funkcje opiekuńcze, wychowawcze i dydaktyczne w sposób ciągły i zorganizowany, z której korzystają głównie uczniowie klas niższych” .
E.Trempała podaje, że: „Świetlica należy do placówek opieki wychowawczej, wspomagających rozwój dzieci i młodzieży i jest jedną z instytucji wychowania równoległego. Świetlica realizując te same zadania wychowawcze, co szkoła, ma jednak odmienny styl pracy, nie opiera swojej działalności na ścisłym i sztywnym programie. Świetlica łącząc elementy atmosfery domowej ze świadomie planowaną i organizowaną działalnością opiekuńczo- wychowawczą, ma szansę stać się pomostem między domem rodzinnym a szkołą” .
Podstawową jednostką organizacyjną świetlicy jest grupa wychowawcza. Proces wychowawczy w grupie oparty jest na systemie działań pedagogicznych, podejmowanych świadomie i celowo. Za organizację pracy w grupie odpowiedzialny jest wychowawca, który jest bezpośrednim realizatorem zadań opiekuńczo-wychowawczych. Jednym z najważniejszych jego zadań jest zapewnienie wychowankom stałej opieki i organizowanie zajęć wychowawczych.
Niezbędnym warunkiem podjęcia właściwej pracy opiekuńczo- wychowawczej w świetlicy jest: opracowanie tematyki programowej i ustalenie ramowego planu pracy w oparciu o wytyczne ministerialne z uwzględnieniem potrzeb i zainteresowań dzieci, opracowanie rozkładu zajęć dla poszczególnych grup wychowawczych z rozbiciem na jednostki tematyczne lub lekcyjne, zabezpieczenie
odpowiednich pomieszczeń i ich funkcjonalne wyposażenie w sprzęt i pomoce do zajęć rekreacyjnych, plastycznych, umuzykalniających, czytelniczych, artystycznych, technicznych i nauki własnej.
Marczuk A. w swojej książce opisując problemy
opiekuńczo-wychowawcze kładzie silny nacisk na zapewnienie dzieciom i młodzieży właściwych warunków opieki wychowawczej umożliwiających wszechstronny rozwój ich osobowości. Dzięki wykorzystaniu metod i form nieco innych niż stosowane na lekcjach, świetlica może być miejscem pogłębiania i rozwijania tych cech charakteru i umiejętności dziecka, na których kształtowanie
prac w klasie ma mniejszy wpływ.
„Istnieje pogląd, według którego, organizując zajęcia w świetlicy, należy stwarzać sytuacje podobne do tych występujących w prawidłowo funkcjonującym domu rodzinnym, mimo że nie da się zastąpić wszystkich walorów wychowawczych środowiska rodzinnego. Jest to szczególnie ważne w przypadku uczniów w młodszym wieku szkolnym, którzy najbardziej przeżywają wielogodzinny pobyt poza domem” .

Według Odalskiej E. podstawowymi działaniami mającymi na celu zbliżenie warunków świetlicy do opieki domowej są:

- fachowo przygotowana kadra pedagogiczna, która świadoma swych celów kieruje w sposób przemyślany i planowy procesem opiekuńczo-wychowawczym;
- stwarzanie naturalnych sytuacji do zaspokojenia potrzeby przyjaźni i kontaktów z rówieśnikami;
- wykorzystywanie różnorodnych form i metod wychowawczego
oddziaływania;
- zapewnienie możliwości spożycia ciepłego posiłku.

Według innych autorów, w typowym powszechnym rozumieniu świetlica jest miejscem przeznaczonym na relaks i wypoczynek po zajęciach szkolnych. Do jej zadań należą:
- zapewnienie opieki w godzinach, w których uczniowie nie mają zajęć lekcyjnych;
- opieka nad uczniami dojeżdżającymi do szkoły autobusem szkolnym i oczekującymi na jego odjazd (lub rozpoczęcie lekcji);
- organizowanie pomocy w nauce, tworzenie warunków do nauki własnej, przyzwyczajanie do samodzielnej pracy umysłowej;
- systematyczna współpraca z rodzicami i wychowawcami uczniów;
- organizowanie zajęć mających na celu ujawnienie i rozwijanie
zainteresowań oraz uzdolnień wychowanków;
- tworzenie warunków do uczestnictwa w kulturze, organizowanie
kulturalnej rozrywki oraz kształtowanie nawyków kultury życia
codziennego;
- rozwijanie samodzielności, samorządności i społecznej aktywności;
- dbanie o ich bezpieczeństwo i zdrowie;
- kształtowanie nawyków higienicznych;
- organizowanie racjonalnego wypoczynku.
Nieco inne podejście sugeruje, że świetlica przede wszystkim wychodzi na przód zapotrzebowaniu społecznemu. Do potrzeb tych zaliczamy:
o zapewnienie opieki i zorganizowanie wolnego czasu dla uczniów między zakończeniem nauki w klasie a powrotem do domu rodzinnego;
o dożywianie dzieci, zwłaszcza z rodzin ubogich i zaniedbanych;
o pomoc dydaktyczną dla dzieci z różnych środowisk rodzinnych w ramach
wyrównywania szans edukacyjnych;
o rekompensowanie warunków wychowawczych dzieciom z rodzin
niezaspakajających podstawowych potrzeb.

Plan wychowawczy zajęć świetlicowych stanowi zawsze integralną część planu pracy szkoły i jest opracowywany na każdy rok szkolny. Ogólne zadania często się powtarzają, zmianie ulega natomiast sposób i zakres realizacji, dobór form i metod pracy z dziećmi.
E. Odalska w artykule zamieszczonym w
„Problemach Opiekuńczo - Wychowawczych” nr 4. stwierdza, że: ”Warunkiem skuteczności oddziaływań wychowawczych jest bliska więź między wychowawcą a wychowankiem” .
Dlatego należy respektować następujące zasady:
- życzliwe traktowanie ucznia przejawiające się w gotowość niesienia mu pomocy i opieki, stwarzania warunków do zaspokojenia jego potrzeb, oczekiwań i dążeń;
- zainteresowanie jego osobistymi sprawami, troska, służenie radą i pomocą, zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa;
- indywidualne traktowanie ucznia, poszanowanie godności osobistej;
- lojalność, uczciwość i wielkoduszność wobec wychowanka;
- otwartość i samokrytycyzm podopiecznego.
W dążeniu do tego, aby świetlica była miejscem, w którym dzieci dobrze się czują i chętnie przebywają, ważne jest rozwijanie samorządności, współgospodarowania i współdecydowania.
Budowaniu dobrych relacji i autorytetu sprzyjają następujące warunki:
- polecenia kierowane do dzieci formułowane prosto i zrozumiale;
- atmosfera w trakcie zajęć swobodna, pełna akceptacji , wzajemnego zaufania;
- łagodny ton głosu, humor i uśmiech , a zarazem skupienie uwagi, bliski kontakt w przestrzeni;
- osoba prowadząca jest również uczestnikiem zabaw;
- każde dziecko ma możliwość „zaistnienia” w trakcie zajęć;
- równość szans uczestników, unikanie krytyki;
- atrakcyjność zajęć;
- stosowanie umownych sygnałów, znaków dyscyplinujących grupę;
- dobre przygotowanie do zajęć, wykorzystanie różnorodnych pomocy.
Atrakcyjne zajęcia zarówno dla dzieci młodszych sprawiają , że każdy uczeń, który uczęszcza do świetlicy lub do niej tylko zagląda, czuje się w niej mile widziany i potrzebny.
Wszystkie przedstawione powyżej zasady powinny być stosowane łącznie, a ich wyliczanie ma służyć jedynie uzmysłowieniu, jak trudne jest ich zrozumienie, opanowanie i stosowanie w codziennej praktyce pedagogicznej- nie tylko w świetlicy. Reguł tych można się z pewnością nauczyć, ale tylko indywidualne predyspozycje i chęci nauczyciela warunkują ich skuteczność i przekładają się na jakość pracy opiekuńczo- wychowawczej.
Według M. Rosińskiego funkcja opiekuńcza polega na:
- zapewnieniu opieki, poczucia bezpieczeństwa dziecku oraz dobrego samopoczucia;
- udzielaniu pomocy i rady w każdej sytuacji, która przysparza dzieciom trudności, może dotyczyć) np.: pomocy w nauce oraz innych codziennych problemów;
- organizowaniu dożywiania dla dzieci oraz odpoczynku biernego i czynnego na świeżym powietrzu;
- rozbudzaniu i rozwijaniu zainteresowań oraz uzdolnień.
Właściwa opieka realizowana w świetlicy umożliwia dziecku zaspokajanie rzeczywistych potrzeb, które stają się czynnikiem rozwoju całej jego osobowości.
Funkcja wychowawcza polega na planowych oddziaływaniach mających na celu kształtowanie osobowości dziecka: jego postaw, zachowań oraz cech niezbędnych w życiu społecznym. W zakresie funkcji wychowawczej realizowane są funkcje szczegółowe mające na celu: przygotowanie do samodzielnego podejmowania inicjatyw i kształcenia postawy twórczej, utrwalanie nawyków racjonalnego zagospodarowania czasu wolnego, przestrzegania zasad kultury życia codziennego, kształtowania postaw tolerancji i wzajemnego szacunku. Funkcja wychowawcza świetlicy realizowana jest poprzez zaspokajanie potrzeb dziecka w dziedzinie działalności twórczej, rekreacyjnej oraz poprzez wypełnianie zadań o różnym charakterze. Pełne i wolne wychowanie obejmuje sfery wynikające z uniwersalnych wyznaczników etycznych, kulturalnych, estetycznych, duchowych i zdrowej kondycji fizycznej. Wychowawczo i społecznie pożyteczne mogą być zajęcia propagujące zachowanie oraz postawy ekologiczne i humanitarne. Głównym celem pracy świetlicy powinno być wychowanie człowieka życzliwego, aktywnego, tolerancyjnego dla innych i wymagającego dla siebie.

1. 2. Funkcja profilaktyczna.

Działalność profilaktyczna polega na zapobieganiu nieprawidłowościom w somatycznym i psychoruchowym rozwoju dziecka.
Nasilenie przejawów patologii społecznej wśród dzieci i młodzieży powoduje wzrost oczekiwań w stosunku do szkoły, co do podejmowania coraz trudniejszych działań zapobiegawczych.
Współczesny uczeń jest bardzo obciążony zarówno przeładowanymi treściami podręczników szkolnych, jak i dużą ilością informacji płynących z mediów. Jego problemy nie kończą się wszakże na zdobywaniu wiedzy. Dotykają go bardzo często problemy rodzinne czy konflikty z rówieśnikami.
Wysoki wzrost wymagań i częste sytuacje stresogenne powodują u młodego człowieka narastanie napięcia emocjonalnego, lęku, zachwianie poczucia bezpieczeństwa. Uczucie zagubienia i utrata pewności siebie zwiększają podatność na zachowania ryzykowne. Wycofanie, agresja, choroby – oto najczęstsze reakcje na stan obciążenia i frustracji.
Wobec takich problemów bardzo ważnym obszarem działań szkoły obok procesu dydaktycznego staje się nie tylko wychowanie, ale również profilaktyka rozumiana jako postępowanie służące ochronie przed zagrożeniem.
Działalność profilaktyczna świetlic polega na:
- aktywizowaniu dzieci i młodzieży;
- dostarczaniu pozytywnych przeżyć i wzorców;
- wspieraniu rozwoju posiadanych przez dziecko zdolności i umiejętności;
- kształtowaniu pozytywnych kontaktów i relacji interpersonalnych z innymi ludźmi;
- prowadzeniu wczesnej interwencji w przypadku dzieci i młodzieży z grup wysokiego ryzyka, czyli tych, które pochodzą z rodzin patologicznych lub niewydolnych wychowawczo, opuszczających zajęcia lekcyjne, odrzucanych, nieakceptowanych przez grupę rówieśniczą lub zespół klasowy, agresywnych i stosujących przemoc wobec innych osób.

Zanim jednak te działania zostaną wprowadzone w życie, konieczna jest diagnoza zarówno zgłaszanych dzieci jak i ich rodzin, grup rówieśniczy i środowiska lokalnego, którego są one częścią. Ocena ta jest dokonywana w celu uzyskania pełnego obrazu funkcjonowania społecznego zagrożonej jednostki. W ramach działań pomocniczych na terenie świetlicy mogą być prowadzone zajęcia psychoterapeutyczne, socjoterapeutyczne lub z zakresu terapii pedagogicznej. Zajęcia psychoterapeutyczne są głównie ukierunkowane na przezwyciężanie trudności o różnym charakterze. Pożądane jest doprowadzenie do zrozumienia i zaakceptowania przez dziecko jego własnych deficytów oraz zmobilizowanie go do aktywnego działania mimo istniejących przeszkód. Ważne jest także wypracowanie umiejętności radzenia sobie z niepowodzeniami i porażkami oraz podnoszenie samooceny i wzbudzanie wiary w swoje siły i możliwości.
Zajęcia z zakresu socjoterapii mają przede wszystkim na celu zamianę nieprawidłowych wzorców zachowania w zachowanie społecznie akceptowane i adekwatne do wywołujących je bodźców. „Prowadzenie terapii pedagogicznej natomiast jest głównie ukierunkowane na stymulację rozwoju psychoruchowego i poznawczego. Dzięki niej dziecko ma możliwość eliminowania trudności występujących w szkole i uzupełnienia braków dydaktycznych” .
Ważne jest, aby w każdej świetlicy wprowadzone zostały takie elementy działań profilaktycznych, które w danej sytuacji przyniosą najbardziej pożądane skutki.

1. 3. Funkcja kompensacyjna.
Kompensacja (łac. compensatio, równoważenie) to jeden z mechanizmów obronnych, znanych w psychologii. Kompensacja jest mechanizmem pokonywania frustracji przez zwielokrotnienie gratyfikacji w innej dziedzinie. Pojęcie to jako mechanizm obronny wywodzi się ze szkoły adlerowskiej, gdzie pierwotnie używane było dla opisu procesu zastępowania funkcji niesprawnego organu przez inny organ. Z czasem pojęcie to nabrało znaczenia psychologicznego. Kompensacja może być realizowana za pomocą bardzo wielu, różnych zachowań, a także innych specyficznych mechanizmów obronnych, np. reakcji upozorowanej czy identyfikacji.
W pedagogice społecznej kompensacja jest odmianą substytucji. Chodzi o uzupełnianie, wyrównywanie braków środowiskowych i społecznych, zastępowanie niekorzystnych czynników bardziej korzystnymi. Stwarzanie godnych warunków życia. Polega na powoływaniu instytucji, które będą przekształcać środowisko życia jednostek, zastępując niemoralne, deficytowe sytuacje, eliminując sytuacje wypaczone, tak, aby jednostki mogły realizować swoje życie na innej drodze. U dzieci niedostosowanych społecznie, zaniedbanych wychowawczo i sierot, stosowną kompensacją będzie kształtowanie właściwych przebiegów procesów emocjonalnych w kontaktach międzyludzkich, w życzliwej atmosferze.
W rehabilitacji kompensacją nazywamy proces, który wyzwala naturalne możliwości zastępcze, jakie istnieją w każdym organizmie żywym. Innymi słowy kompensacja to zdolność do całkowitego lub częściowego wyrównania skutków działania czynników szkodliwych. Kompensacja dotyczyć może zaburzeń dynamicznych, statycznych, czynnościowych oraz statyczno-dynamicznych. Często ze zjawiskiem kompensacji wiąże się proces adaptacyjny.
W ostatnich latach silnie podkreśla się działalność pedagogiczną ukierunkowaną na rozpoznawanie przyczyn niepowodzeń szkolnych i usuwanie ich następstw w postaci: zaburzeń zachowania i osobowości. Szczególne znaczenie w tym zakresie odgrywa działalność korekcyjno – kompensacyjna, nazywana także terapią pedagogiczną lub wychowawczą. Jej zadaniem jest korygowanie i kompensowanie zaburzeń psychoruchowego rozwoju dziecka. Jako jednej z istotnych przyczyn niepowodzeń szkolnych.
Terapia pedagogiczna jest działalnością korekcyjno – kompensacyjną wchodzącą w zakres pedagogiki korekcyjnej – nowego kierunku pedagogiki specjalnej.
Terapia pedagogiczna stanowi zasadniczy element profilaktyki społecznej jako działalność mająca na celu usuwanie następstw niepowodzeń szkolnych. Została ona wprowadzona do szkolnictwa podstawowego w naszym kraju jako obowiązująca, usankcjonowana przepisami prawa.
Prowadzone w ramach terapii ćwiczenia
korekcyjno – kompensacyjne mają na celu usprawnienie działania funkcji zaburzonych oraz wytwarzanie prawidłowych mechanizmów kompensacyjnych, w których funkcje sprawne wspierają uszkodzone we wzajemnej integracji. Wśród szerokiej populacji szkolnej spotykamy dość często uczniów, którzy od początku nauki napotykają na trudności w przystosowaniu się do środowiska szkolnego i wymagań programowych. Są to dzieci, u których badania wskazują na istnienie dysharmonii rozwojowych (o rozwoju nieharmonijnym, nierównomiernym u dziecka mówimy wtedy, kiedy tempo rozwoju jest niejednakowe w różnych zakresach). Dziecko takie może pod jednym względem wyprzedzać rówieśników (np. w rozwoju mowy, myślenia), pod innym pozostać w tyle (np. rozwoju ruchowym). Owe nierówności mogą dotyczyć rozwoju mowy, ruchowego, emocjonalnego i społecznego oraz funkcji poznawczych.
Ta grupa dzieci jest przedmiotem szczególnej troski nauczycieli i rodziców.
Spośród różnych problemów, które mogą wystąpić w ogólnym funkcjonowaniu tych dzieci, bardzo ważne z punktu widzenia osiągnięć szkolnych są specyficzne trudności w nauce czytania i pisania, co wiąże się z niepowodzeniami szkolnymi uczniów.
Niepowodzenia szkolne to sytuacje, które charakteryzują się występowaniem wyraźnych rozbieżności między wymaganiami dydaktycznymi i wychowawczymi a postępowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania (problem nie dotyczy tylko braku postępów w nauce, ale również braku zainteresowania edukacją i niechęć do niej).
Psychologowie w oparciu o normy rozwojowe określają rozwój dziecka rozpoczynającego naukę szkolną. Jest to stopień rozwoju, który pozwala sprostać wymaganiom przewidzianym w programie szkolnym. Nazywa się go mianem dojrzałości szkolnej.
Szkoła prowadząca świetlicę zapewnia uczniom najbardziej tego potrzebującym- odpowiednie warunki do pracy przy odrabianiu lekcji i przyswajaniu prawidłowych nawyków uczenia się. Treść zajęć skorelowana z programem nauczania wzbogaca i rozszerza intelektualne możliwości i zainteresowania dzieci, stymulując ich aktywność umysłową w szerszym zakresie niż może to mieć miejsce w szkole na lekcji.
Praca dydaktyczno – wychowawcza ma na celu przyczyniania się do wszechstronnego rozwoju osobowości ucznia, zwłaszcza jego rozwoju moralno-społecznego i umysłowego. Proces ten winien sprzyjać budzeniu zainteresowań, rozwijaniu zdolności poznawczych, wzbogacaniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności ucznia. Stosowane w świetlicy różne formy i metody pracy przyczyniają się do rozwoju mowy i myślenia dziecka w młodszym wieku szkolnym, udoskonalają nabyte umiejętności czytania i pisania; rozwijają wyrazistość mowy przez recytację wiersza, opowiadanie i zbiorowe czytanie czasopism dziecięcych. Wdrażają do analizy utworu literackiego przez inscenizacyjne formy wiązania słowa z działaniem czy plastyczną ekspresją dziecka. Gry i zabawy dydaktyczne rozwijają u dzieci wyobraźnię, aktywność twórczą i matematyczną.
Realizacja celów i zadań w znacznym stopniu uzależniona jest od pozytywnego stosunku dzieci do świetlicy – gdzie spędzają część dnia – i od atrakcyjności organizowanej tam działalności. Tylko wtedy wychowankowie (za cenę udostępnianych im motywujących, atrakcyjnych i angażujących przeżyć) stają się skłonni do podporządkowania się koniecznym wpływom wychowawców- organizatorów pożądanych przeżyć.
Zajęcia prowadzone w świetlicy poza odrabianiem lekcji powinny zawierać elementy rekreacji, odpoczynku i upodabniać się pod względem dostarczanych dzieciom przeżyć do tzw. zajęć czasu wolnego.
Znawcy zagadnienia w artykule „Świetlica jako miejsce odrabiania lekcji” wskazują, że na specyfikę psychologiczną tego typu zajęć składa się:
-poczucie wolności od zewnętrznego przymusu i związane z tym
odprężenie psychiczne;
- swoboda kierowanie się własnymi motywacjami i decydowanie o sobie;
- możność tworzenia sytuacji i rozwijanie aktywności zgodnie z własnymi zainteresowaniami .
Aktywność dziecka i jego samodzielność w wykonywaniu określonych zadań jest istotną cechą pracy świetlicowej. Uwzględnienie potrzeb dzieci przy realizacji zamierzonych celów wpływa na dobrą atmosferę świetlicy, sprzyja akceptacji przez uczestników programu zajęć. Pozytywny nastrój emocjonalny, towarzyszący zajęciom, sprawia, że treści i sytuacje przeżywane w tym czasie silnie oddziałują i łatwo ulegają interioryzacji, stanowią ważną dla wychowania właściwość dobrze prowadzonych zajęć.
Szeroko pojmowana opieka w skład, której wchodzi kompensacja społeczna, profilaktyka i pomoc wspierająca rozwój, powinna obejmować szczególnie uczniów wywodzących się z rodzin dysfunkcyjnych. Do świetlic przychodzą dzieci wskazane przez nauczycieli, wychowawców czy pedagogów szkolnych. Część z nich trafia na podstawie wywiadów środowiskowych przeprowadzonych przez pracowników socjalnych.
Dzieci uczestniczące w zajęciach świetlicowych pochodzą z rodzin o zróżnicowanym poziomie społeczno – ekonomicznym. Najczęściej są to dzieci o znacznym stopniu zaniedbania, wywodzące się z rodzin o niskim statusie materialnym, nie mające zaspokojonych podstawowych potrzeb życiowych. Trudna sytuacja materialna tych rodzin spowodowana jest najczęściej bezrobociem i wielodzietnością. W grupie objętej pomocą opiekuńczo-wychowawczą są dzieci z rodzin niewydolnych wychowawczo i patologicznych. Zdarza się że, pomimo iż dziecko pozornie funkcjonuje prawidłowo i jego rodzina należy do przeciętnych, to jednak również ono wymaga pomocy. Są to dzieci, które w zaciszu czterech ścian swoich domów cierpią fizycznie czy psychicznie, co uniemożliwia im prawidłowy pełen rozwój i może w konsekwencji prowadzić do utrwalenie patologicznych wzorów postępowania.
Podsumowując, należy stwierdzić, że w pracy
opiekuńczo– wychowawczej świetlicy, bardzo ważną sprawą jest szybkie wykrywanie uczniów, którzy mają trudności szkolne. Następnie otoczenie ich opieką zanim będą mieli duże zaległości, a ich nikłe postępy w nauce będą daleko odbiegały od przeciętnego poziomu w klasie. Opieka powinna polegać na szybkim wyrównywaniu braków, a potem na przygotowaniu do przyswojenia nowego materiału. „Dzięki temu uczeń dotychczas bierny i zagubiony na lekcji będzie mógł aktywnie uczestniczyć w pracy klasy i co najważniejsze – będzie mógł pozbyć się poczucia, że zawsze nie może zrozumieć nowego materiału, że zawsze jest gorszy od kolegów i musi być douczany” . Taka droga prowadzi do wzbudzenia pozytywnej motywacji wobec nauki i dążności do uzyskania dobrej oceny.

Przypisy
Żelazkiewicz M.:” Zajęcia pozalekcyjne i opiekuńcza działalność szkoły”.
Nowa szkoła. Warszawa/Poznań 1974r. Nr 3, Str. 16
Trempała E.: Funkcjonowanie i kierunki rozwoju edukacji równoległej w polskim systemie oświaty. WSP Bydgoszcz 1994 r. Str. 63
Marczuk A.: „ O pracy w świetlicach”. Problemy opiekuńczo –
wychowawcze, 2004 r. Nr 4 Str.48
Odalska E.:” Świetlica w gimnazjum”. Problemy opiekuńczo –
wychowawcze 2005 r. Nr 4 Str. 43
Bragiel J., Badora S.: Formy opieki, wychowania i wsparcia w zreformowanym systemie pomocy społecznej. Opole 2005 r. Str. 223
Zawadzka A.: „Świetlica jako miejsce odrabiania lekcji”. Problemy opiekuńczo – wychowawcze. 1999 r. Nr 9 Str. 26
Dolata A.: „Świetlica szkolna środowiskiem wspomagającym rozwój
dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi oraz z rodzin z
problemem alkoholowym”. Wychowanie na co dzień. 2002 r. Nr 10