Różnicowanie rozwojowej niepłynności mówienia i jąkania wczesnodziecięcego

Istnieje wiele definicji jąkania uwzględniających objawy, bądź przyczyny tego zaburzenia. Badacze tematu twierdzą, że:
„Jąkanie jest wadą wymowy, przejawiającą się zaburzeniem płynności mowy na skutek występowania skurczów mięśni biorących udział w mowie. U jąkających się występują poza tym pewne zmiany psychiczne, związane z procesem komunikowania się ludzi, a więc lęk przed mówieniem i unikanie kontaktów mownych z otoczeniem” .
„Jąkanie jest przerwą w normalnym rytmie mowy, podczas której jąkający wie dokładnie, co chce powiedzieć, ale w tym momencie nie jest zdolny do wypowiedzenia tego
w łatwy sposób z powodu mimowolnych powtórzeń, przeciągania lub przerywania wypowiadanej głoski lub sylaby” .
Według Van Ripera „jąkanie to niezgodność równoczesnego i stopniowanego programowania ruchów mięśniowych potrzebnych do wytwarzania dźwięków mowy lub ich połączeń z następnymi dźwiękami w wyrazie” .
Wingate określa jąkanie jako zaburzenia płynności ekspresji słownej, cechującej się mimowolnym, słyszalnym lub też cichym powtarzaniem lub przedłużaniem głosek lub sylab, która to niepłynność występuje okresowo i nie podlega kontroli.
Fernau-Horn określa ten proces komunikowania „nerwicą mowy” , gdyż spowodowany on jest zakłóconymi stanami nadmiernej pobudliwości nerwowej osoby jąkającej się.
Niepłynność w jakimś stopniu jest uniwersalnym przymiotem mówienia spontanicznego. Szczególnie w stanie zdenerwowania, czy też zmęczenia, u każdego człowieka, możemy dostrzec rozmaite symptomy jąkania: powtarzanie sylab oraz wyrazów, przeciąganie głosek, powtórki, wtrącenia, pauzy. U dorosłych bardzo ciężko wskazać granicę między normą a patologią, uwzględniając kryterium płynności mówienia. Tym bardziej jest to trudne u dzieci, u których występują powyższe symptomy, często mylone z jąkaniem. Jest to

Styczek, I. Logopedia, PWN Warszawa 1979, s. 314.
Andrews, G., Garside, R., Kay, D.(1964). The syndrome of stuttering. Clinical Development Medica. W: Chęciek, M. Jąkanie. Diagnoza – Terapia –Program. Of. Wyd. IMPULS, Kraków 2007, s. 45.
Riper van, Ch. The nature of stuttering. W: Chęciek, M. Jąkanie. Diagnoza – Terapia –Program. Of. Wyd. IMPULS, Kraków 2007, s. 45.
Wintage, M. In the problem. Journal of Sppech and Hearing Disorders. W: Chęciek, M. Jąkanie. Diagnoza – Terapia –Program. Of. Wyd. IMPULS, Kraków 2007, s. 45
Fernau-Horn, H.. DieSprechneurosen. Stuttgart:Aulf. W: W: Chęciek, M. Jąkanie. Diagnoza – Terapia –Program. Of. Wyd. IMPULS, Kraków 2007, s. 46.

„rozwojowa niepłynność mówienia” występująca w czasie przyswajania przez dziecko systemu językowego, tj. pomiędzy drugim a szóstym rokiem życia. Właśnie w tych latach człowiek jest szczególnie narażony na występowanie tego zaburzenia. Spowodowane jest to powstawaniem dysproporcji między tym, co dziecko chce, a co może wypowiedzieć. W tym czasie następuje gwałtowny przyrost słownictwa i chęci komunikowania się, przy ciągle jeszcze małej funkcjonalności aparatu mowy. Zaburzenie to znika wraz z dorastaniem dziecka. Czasem zdarza się, iż niepłynność fizjologiczna zamienia się w jąkanie wczesnodziecięce - niepłynność patologiczną, która może przerodzić się w trwałe jąkanie. Powodem takiego stanu rzeczy jest m.in. presja otoczenia, objawiająca się zwracaniem dziecku uwagi (np. „mów powoli”, „nie jąkaj się”, „zastanów się, co chcesz powiedzieć”) wywołuje to w nim mocne emocje, takie jak: niepokój, obawę, gniew. Jeśli dziecko zda sobie sprawę ze swej nieudolności, powstanie strach przed mówieniem (tzw. logofobia). Zbyt wysokie skupienie uwagi dziecka na swojej wymowie pogłębi ten strach. Jąkanie przybierze na sile, a niewłaściwy sposób mówienia utrwali się. Tworzy się błędne koło: dziecko boi się wypowiadać, aby się nie jąkać, podczas gdy paradoksalnie jąka się z powodu poczucia niepewności i strachu przed mówieniem .
W przypadku rozwojowej niepłynności mówienia dzieci powtarzają niektóre części wypowiedzi bez napięcia emocjonalno-mięśniowego. Są to zazwyczaj sylaby początkowe. Spójniki i przyimki najczęściej są wymawiane niepłynnie. Dziecko nie zdaje sobie sprawy
z zaburzenia. Te okresy niepłynności znikają wraz z dorastaniem.
W jąkaniu wczesnodziecięcym napięcie to staje się wyraźnie dostrzegalne,
a niepłynność występuje w każdym momencie wypowiedzi, nie tylko na początku. Wymawianymi niepłynnie wyrazami najczęściej mogą być czasowniki oraz rzeczowniki. Dziecko staje się świadome swojego zaburzenia, pojawia się również stres związany
z mówieniem. Coraz rzadziej mają miejsce okresy poprawy, a okresy niepłynności zwiększają się wraz z wiekiem. Powszechne są zaburzenia wegetatywne towarzyszące mowie publicznej. Zaliczamy do nich: nadmierne pocenie się, czerwienienie oraz tiki nerwowe. Bywa, że jąkanie posiada cechy nerwicy sytuacyjnej, oznacza to, iż wiąże się ona z daną sytuacją. Dziecko może wypowiadać się prawidłowo w gronie kameralnym, a jąkać się publicznie, np. mówić poprawnie w domu, a niepoprawnie w przedszkolu lub szkole.
Objawy rozwojowej niepłynności mowy:
• powtarzanie głosek (o-o-o), wyrazów (tata tata poszedł), sylab (ta-ta-tata) i fraz (tata poszedł tata poszedł do sklepu) – występuje zarówno w niepłynności fizjologicznej, jak

Tarkowski, Z. Jąkanie wczesnodziecięce. WWSPiN Warszawa 1992, s. 22 – 23.

i patologicznej. Analiza rytmu, akcentu i tempa mówienia nie jest podstawą do rozpoznania typu zaburzenia. Należy wziąć pod uwagę semantykę i gramatykę oraz współistniejące zachowania pozawerbalne.
• przeciąganie głosek (np. kkkklucz) postrzegane jest jako klasyczny symptom jąkania. Badacze w 1959 ustalili jednak, iż przeciąganie może być wypełnieniem dźwiękowym (eeeee, mmmmm, yyyyy) pauz w mówieniu. W opozycji do pauz, zwanych wypełnionymi, wyszczególnili oni także pauzy niewypełnione, czyli po prostu momenty ciszy. Pauzy wypełnione nie przekazują żadnych informacji, mają za zadanie dać rozmówcy czas do namysłu przed wypowiedzeniem następnych słów . Mówiąc inaczej, przerwy te na moment zakłócają semantyczną i składniową ciągłość, ale
w zamian uzupełniają fonetyczny potok. Przeciąganie niespastyczne (nieskurczowe) może pomagać osobie mówiącej, natomiast przeciąganie spastyczne (skurczowe) – przeszkadzać. Gdy napięcie emocjonalne będzie bardzo wysokie, wtedy przeciąganie niespastyczne może ulec przekształceniu w przeciąganie spastyczne.
• pauzy – U. Kriger pauzą w komunikacji językowej określa „zespół dźwięków lub ciszę naruszającą płynność mówienia” . Wyróżnia 4 rodzaje pauz: słuchowe, czasowe, psychologiczne i funkcjonalne.
Przyjąwszy kryterium słuchowe dzieli pauzy na: wypełnione i niewypełnione.
Wśród pauz wypełnionych wyróżnia:
• pauzy wypełnione dźwiękami nieleksykalnymi (yyy, iiii, mmm);
• false start – czyli zaczynianie wyrazu lub wypowiedzi, przerywanie i zaczynanie na nowo, powracanie mówiącego do wcześniej zaczętego wyrazu lub części zdania; ponieważ ciągi te nie pełnią żadnej funkcji informacyjnej, a jedynie przerywają ciągłość potoku składniowego, można – zdaniem U. Kriger – zaliczyć je do pauzy;
• powtórzenia, które nie zmieniają znaczenia wypowiedzi;
• pauzy wypełnione leksykalnie, występujące wówczas, gdy używamy wyrażeń typu „no wiesz”, „słuchaj”, „prawda”, „kurczę”, które nie pełnią funkcji informacyjnej. Pauzy niewypełnione są po prostu momentami ciszy .

Tarkowski, Z. Jąkanie wczesnodziecięce. WWSPiN Warszawa 1992, s. 29.
Kriger, U. Wyznaczniki składniowej segmentacji tekstu miejskiego języka mówionego mieszkańców Górnego Śląska i Zagłębia. wyd. UŚl Katowice 1983. Str.25. W: Tarkowski, Z. Jąkanie wczesnodziecięce. WWSPiN, Warszawa 1992, s.30
Tarkowski, Z. Jąkanie wczesnodziecięce. WWSPiN, Warszawa 1992, s. 30.

Pauzy długie i krótkie - to podział będący skutkiem uwzględnienia kryterium czasowego. Kryterium psychologiczne oddziela pauzy fizjologiczne (służące nabraniu powietrza) od pauz semantycznych, wykonywanych celowo dla precyzyjniejszego określenia myśli. Kryterium funkcjonalne, zwane składniowym, wyraźnie wskazuje pauzy jako przerywniki, nie mające żadnego znaczenia oraz te, które pełnią rolę strukturalną. Biorąc pod uwagę etiologię powstania pauz, należy wymienić: pauzy napięte (niespokojne) i pauzy nienapięte (spokojne). Pauzy nienapięte to chwile ciszy, którym towarzyszą negatywne emocje: lęk, strach, niepokój; reakcje neurowegetatywne: pocenie się, czerwienienie, blednięcie; skurcze mięśni oddechowych, tonacyjnych i artykulacyjnych o charakterze tonicznym lub toniczno-klonicznym. Wspomniane pauzy spowodowane są niepłynnością semantyczną lub syntaktyczną. Są to inaczej chwile ciszy służące uporządkowaniu myśli lub ich struktury gramatycznej. Przyczyną pauz napiętych jest niepłynność fizjologiczna, im większe napięcie mięśniowo-emocjonalne, tym większa jest napiętość pauzy.
• blokowanie – niemożność wypowiedzenia głoski w danym wyrazie. Występują głównie w artykulacji głosek zwartych (p, b, t, d, k, g) oraz ich miękkich odpowiedników
(p’, b’, t’, d’, k’, g’). Głosek nie da się przeciągnąć, efektem zaistnienia bloku jest pauza napięta. Wyznacznikiem długości jej trwania jest czas trwania bloku. Blokowanie występujące w jąkaniu ma charakter spastyczny.
• embołofrazje – I. Styczek (1979) uważa, iż pewne osoby rozpoczynają wypowiedź od samogłoski „a” lub dźwięku pośredniego między „e” a „y”. Embołofrazje dotyczą głównie dzieci. Przykłady pytań z embołofrazjami: „A kim on jest?”, „Zatrzymałem um samochód koło sklepu”. Nie ustalono, czy embołofrazją jest wtrącenie głoskowe
„a, e, um”, czy też jest to dźwięk przedłużony „aaaa, iii, eeee, yyy”, który można określić przeciąganiem. Pełnią one funkcję pauzy wypełnionej, nie dostarczając nowych wiadomości.
• rewizje (poprawki) – dostrzegając błąd językowy wypowiedzi, poprawiamy go, powodując pauzę w procesie mówienia. Przykładem rewizji może być zdanie: „Ja wczoraj poszedł... byłem w domu”. By móc dostrzegać, weryfikować i korygować błędy w wypowiedziach własnych i cudzych musimy posiadać odpowiedni zakres kompetencji językowych .
Wszystkie powyższe objawy niepłynności mówienia, mogą występować oddzielnie (niepłynność jednorodna) lub łącznie (niepłynność wieloraka). W przypadku, gdy w jednym wyrazie lub wyrazach okalających znajdzie się kombinacja dwóch lub więcej rodzajów objawów niepłynności możemy mówić o „zlepianiu”, które stanowi poważny odsetek wszystkich objawów niepłynności mówienia.

Tarkowski, Z. Jąkanie wczesnodziecięce. WWSPiN, Warszawa 1992,. 31 – 34.