Wpływ oddziaływania proprioceptywnego a zmiany zachowania u nastolatka ze spektrum autyzmu oraz niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym

Opis problematyki oraz znaczenie problemu

Propriocepcja, inaczej kinestezja, to taki sekretny zmysł mięśniowy, często nazywany „szóstym” zmysłem. Oznacza ono „czucie głębokie”, tj. odczuwanie poszczególnych części naszego ciała względem siebie i przestrzeni. Dostarcza nam informacje o ruchu, położeniu i działaniu poszczególnych części ciała. Według Jean Ayres - słowo „propriocepcja” odnosi się do bodźców sensorycznych pochodzących z kurczenia i rozciągania mięśni, prostowania, zginania wyciągania i ściągania stawów pomiędzy kośćmi... Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa proprius, które oznacza „własny”.1 Chodzi o to, że zmysł ten informuje nas o tym, jak szybko i jak bardzo kurczą i rozciągają się nasze mięśnie, gdzie i w jakiej pozycji przemieszcza się nasze ciało oraz z jaką siłą pracują mięśnie. Bardziej prosto - dzięki temu zmysłowi wiemy, w jaki sposób możemy swobodnie się prawidłowo poruszać, bez ciągłego myślenia o otoczeniu oraz bez bezpośredniej kontroli wzroku. Możemy np.: wchodzić po schodach, nie patrząc już na nie, zapinać guziki, podnosić kubek z herbatą, używając dostosowanej siły, by nie wylać zawartości.
Najczęstszym objawem zaburzonego czucia głębokiego jest obniżone napięcie mięśniowe. Z niskim napięciem gorzej czujemy swoje ciało, odczuwamy pozycje, co oznacza też gorszą jakoś wykonywanego ruchu. Mamy problem z tzw. „niezdarnością”, niestabilnością ciała. Pojawiają się zaburzenia reakcji równoważnych, zaburzenia koordynacji, trudności z praksją, czyli planowaniem motorycznym. Uwidaczniają się także zaburzenia rozwoju psychomotorycznego, trudności i zaburzenia emocjonalne utrudniające funkcjonowanie i znacznie obniżające komfort życia.

Diagnoza identyfikacyjna

Dawid, 16 lat, z niepełnosprawnością sprzężoną (niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym, autyzm), z zaburzeniami emocjonalnymi, z somatyzacją.
Z chłopcem rozpoczęłam pracę, gdy został objęty nauczaniem indywidualnym ze względu na problemy w funkcjonowaniu na tle jego stanu zdrowia emocjonalnego z silnymi reakcjami somatycznymi. Zaraz zauważyłam, że jest pogodnym, uśmiechniętym chłopcem, choć wrażliwym i impulsywnym. Często bardzo cieszy się na różne sytuacje środowiskowe – wyraża swój wielki entuzjazm, podekscytowanie, choć nieraz nie potrafi go opanować. Nadmiernie wyraża swoje aktualne stany odczuwania (często źle interpretowane). Niemożność poradzenia sobie ze swoimi emocjami sprawiała, że czasem chłopiec przerzucał je, by się rozładować, w płacz, samoagresję ( gryzienie się ) lub wybuchy złości i np.: uderzeniem kogoś innego. Ma problemy z kontrolowaniem swojego zachowania. Dąży do silnej stymulacji zmysłu równowagi, dotyku i czucia głębokiego; co często przejawia się pod postacią hiperkinezji i zbytniej gwałtowności w zachowaniu. Jest bardzo nadpobudliwą psychoruchowo i emocjonalnie osobą. Proces pobudzenia dominuje nad procesami hamowania. Do podstawowych symptomów tej dysfunkcji rozwojowej należą: chwiejność nastrojów, brak umiejętności zakończenia rozpoczętych obowiązków, szybkie rozemocjonowanie, wpadanie w nieuzasadniony gniew i radość naprzemiennie, brak umiejętności siedzenia w spokoju przez chwilę, brak umiejętności skupiania uwagi, szybkie odrywanie się od wykonywanej pracy. Dawid bardzo łatwo rozprasza się pod wpływem bodźców słuchowych i wzrokowych –przenosi uwagę na inne obiekty, jest nadaktywny. Działa pod wpływem impulsu. Chłopiec ma problemy z koordynacją ruchową, obniżone są mechanizmy równoważne, nieprawidłowa integracja półkulowa mózgu powoduje u chłopca problem z wykonaniem ruchów naprzemiennych i skoordynowanych. Obserwuje proste układy ruchów i naśladuje je, ale ma dość duże problemy z naśladowaniem i wykonywaniem złożonych ruchów. Z racji nieprawidłowej dystrybucji napięcia mięśniowego u Dawida obserwuje się dużą męczliwość układu nerwowego i ruchowego. U Dawida dominuje myślenie konkretne, sztywne w zakresie konkretnych czynności i działań. Wymaga on ciągłej kontroli ze strony osoby dorosłej. Agresja chłopca przejawia się w sposób werbalny i fizyczny. Zbytnie przeciążenie układu nerwowego spowodowane niedostosowaniem zadań do możliwości psychofizycznych ucznia w danym dniu, często prowadzi do przestymulowania chłopca, co powoduje odmowę współpracy lub jeszcze większą złość i agresję.
Z powyższej diagnozy, jak i obserwacji klinicznej, a także swobodnego zachowania ucznia oraz szczegółowym wywiadzie z rodzicami nasuwają się wnioski o nieprawidłowo przetwarzanych informacjach dostarczanych przez zmysły, przez co trudniej chłopcu funkcjonować. Ciało błędnie interpretuje bodźce z otoczenia, jak: dźwięki, dotyk, ruch (odbierane przez podstawowe zmysły, które znamy – zmysł wzroku, słuchu, węchu, smaku oraz dotyku ). Oprócz tych podstawowych zmysłów, które odbierają informacje z zewnątrz, mamy jeszcze inne odbierające informacje z wnętrza organizmu. Tym jest właśnie między innymi propriocepcja.
Nadmiar bodźców sensorycznych powoduje u chłopca przeciążenie neurologiczne - dlatego często nie potrafi radzić sobie z regulacją emocji oraz uspokoić.

Prognoza negatywna: brak odpowiedniej stymulacji może nasilać problemy z labilnością emocjonalną, wybuchami złości i agresji, zwiększać problemy w koncentracją i uwagą, prowadzić do zniechęcenia i braku motywacji do dalszej pracy.

Prognoza pozytywna (spodziewany stan po wdrożeniu): wyciszenie, uspokojenie, satysfakcja dziecka, jego rodziców, nauczycieli

Wdrażanie oddziaływań:

Pracę ze względu na zwiększone zapotrzebowanie na ruch oraz w celu rozładowania emocji, napięcia mięśniowego, które przez cały dzień gromadzi się w przeróżnych sytuacjach, rozpoczynałam od aktywności fizycznej, pracę w systemie przedsionkowym, nad koordynacją ruchową, prawidłowymi wzorcami ruchowymi, a także masażem i dociskami po to, by Dawid mógł spróbować nieco łatwiej przetworzyć i uporządkować sobie to, co działo się przez cały dzień. Okazało się, że dla niego dużo bardziej istotne w osiągnięciu równowagi są wszelkie informacje, które dają mu znać o jego ciele. Masaż i dociski dają bardzo dużą informację o granicach ciała czy o naszym położeniu, położeniu naszego ciała, o jego pozycji. To wszystko pomaga łatwiej mu się odnaleźć w otoczeniu.
Wykonywałam głównie masaż pleców, kończyn dolnych oraz stóp ze względu na wykrytą również wadę płaskostopia podłużnego. W trakcie wykonywałam dużo chwytów rozcierania, ugniatania, wstrząsania. Na stopach wykorzystywane uciski odpowiednich receptorów. No i Dawid świetnie na to poszedł - uwielbia masaże, zwłaszcza te silne z dużą ilością ruchów stymulujących głębiej ciało. Jak zwykle nadpobudliwy i nadaktywny chłopiec przy słowie „idziemy na masaż” nagle „znika”, milknie i „nie ma Dawida” przez dłuższy czas (jak mawiają jego rodzice). Dawid potrafi spokojnie i cicho przeleżeć całą godzinę, a po zabiegu przez jakiś czas jest jeszcze wyciszony, uspokojony i zrównoważony.

Poczynione efekty, trudności: Obecnie po masażach i dociskach Dawid lepiej funkcjonuje, jest uspokojony, lepiej radzi sobie z rozładowaniem emocji. Taka stymulacja okazała się meritum –najważniejszą częścią terapii, dającą najwięcej efektów i satysfakcji rodzicom i uczniowi.
Obecnie uczeń jest już w ósmej klasie, funkcjonuje coraz lepiej na miarę swojej niepełnosprawności. Przynajmniej raz w tygodniu korzysta z masaży głębokich. Chodzi na dodatkowe zajęcia terapeutyczne. Zaplanowane działania w oparciu o teorię zmiany postawy i zachowania przyniosły efekty w postaci korzystnych zmian u chłopca. Potwierdziła się pozytywna diagnoza. Bardzo duże zaangażowanie wykazują również rodzice chłopca. Dawid chodzi cały czas na dodatkową terapię Si i masaże.

Wnioski do dalszej pracy: Jak najszybsza diagnoza, jak najczęstszy kontakt i współpraca z rodzicami. Ciągła praca nad utrzymaniem już osiągniętych umiejętności.

Brygida Przybyłowicz

Źródła:
1 A. Jean Ayres Dziecko a integracja sensoryczna Harmonia Universalis Gdańsk 2016 – Wydanie II