Praca z uczniem zdolnym

Zanim zastanowimy się, w jaki sposób pracować z uczniem zdolnym warto zwrócić uwagę na to, kim on jest. Uczeń zdolny to uczeń, który jest widoczny na tle klasy. Zadaje dużo pytań, ma bardzo dobrą pamięć i bogatą wyobraźnię. Ponadto cechuje go poczucie humoru. Nie ulega naciskom i autorytetom. Najczęściej jest perfekcjonistą. Jest pracowity, wytrwały i zdyscyplinowany oraz twórczy i otwarty na nowości. Charakterystyczną cechą osób zdolnych jest również asynchronia rozwojowa. Ich rozwój poznawczy rozwija się o wiele szybciej niż rozwój społeczny, emocjonalny i ruchowy. Prowadzi to do wystąpienia wielu napięć i trudności, zwłaszcza w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym. James Webb wskazuje na występowanie następujących cech osób zdolnych:
• Uczniowie zdolni są bardziej wrażliwi niż pozostali, doświadczają silniejszych napięć emocjonalnych;
• Są bardziej idealistycznie nastawieni do świata zewnętrznego i trudniej jest im pogodzić się z brakiem zgodności między głoszonymi wartościami a zachowaniem;
• To wszystko czyni ich bardziej podatnymi na stany depresyjne.
W swojej pracy dydaktycznej należy zatem zwrócić szczególną uwagę na uczniów zdolnych. Należy uwzględnić, że są to osoby które wszelkie niepowodzenia będą przeżywać o wiele mocniej. Mogą one mieć również trudności z nawiązywaniem relacji społecznych i funkcjonowaniem w grupie. Zdarza się, że będą odrzucani i przezywani. Rolą nauczycieli i wychowawcy jest dopilnowanie, by taki uczeń czuł się dobrze w danym zespole klasowym oraz umożliwienie mu rozwijania jego zdolności.
Jedną z osób, która badała wpływ inteligencji na rozwój ucznia był Gardner. Wyodrębnił on kilka rodzajów inteligencji: lingwistyczną, matematyczno-logiczną, wizualno-przestrzenną, muzyczną, interpersonalną, intrapersonalną i kinestetyczną. W swojej teorii zwrócił on uwagę na fakt, że każdy człowiek posiada wszystkie rodzaje inteligencji. Są one jednak rozwinięte w różnym stopniu. Idąc za tym tokiem myślenia można wysunąć wniosek, że aby rozwijać wszechstronny rozwój ucznia należy podczas zajęć wykorzystywać wiele rodzajów ćwiczeń na rozwijanie każdego z rodzaju inteligencji, tak aby każdy uczeń miał możliwość nabycia kompetencji w sposób dla niego najprzystępniejszy. Chodzi tutaj również o odkrycie potencjału ucznia. Poniżej omówię każdy z rodzajów inteligencji oraz przedstawię czym charakteryzuje się dany uczeń.
Uczeń z dominacją inteligencji lingwistycznej to dziecko, które uczy się pisząc, czytając i dyskutując. Są to osoby bardzo wrażliwe na słowo, jego brzmienie i modulację głosu. Cechuje go zdolność do precyzyjnego przekazywania informacji, przekonywania innych współrozmówców oraz wprowadzania pozytywnego klimatu rozmowy. Będą to uczniowie, którzy lubią rymy, wiersze i gry słowne. Są to dobrzy słuchacze, którzy w uczeniu się przywiązują dużą wagę do słowa mówionego i pisanego. Szacuje się, że ten rodzaj inteligencji jest rozwinięty u największej grupy społeczeństwa – 20 proc. W pracy z tą grupą można stosować: gry słowne, częste redagowanie tekstów, czytanie prasy oraz nagrywanie i odsłuchiwanie informacji.
Inteligencja matematyczna kojarzy nam się z dziećmi uzdolnionymi matematycznie. Będą to osoby, które łatwo posługują się symbolami i pojęciami abstrakcyjnymi. Ich mocną stroną jest myślenie dedukcyjne oraz dostrzeganie związków przyczynowo – skutkowych. Sprawnie posługują się myśleniem indukcyjnym, często stosują analogię, trafnie wyciągają wnioski. Mają dobrze rozwinięte myślenie abstrakcyjne. Cechuje je umiłowanie precyzji.
Osoby z rozwiniętą inteligencją wizualno-przestrzenną mają dobrą koordynację ruchów. Posiadają zdolności konstrukcyjne. Bardzo dobrze radzą sobie z wymyślaniem obiektów trójwymiarowych oraz odtwarzaniem w pamięci obiektów i obrazów. Szybko uczą się działania maszyn i urządzeń mechanicznych. Potrafią stosować schematy oraz korzystać z map. Mają talent do sporządzania wykresów, map, diagramów i tabel. Uczą się przez obserwowanie. W pracy z tym typem osób można korzystać z: origami, wykresów, diagramów, fotografowania, tworzenia prac plastycznych i technicznych oraz projektowania.
Dzieci, które doskonale radzą sobie z rozróżnianiem układów dźwięków, wyodrębnianiem brzmienia poszczególnych instrumentów oraz improwizacją muzyczną to osoby z doskonale rozwiniętą inteligencją muzyczną. Charakteryzować będzie je również poczucie rytmu i duża wrażliwość emocjonalna. W pracy z tymi dziećmi należy często odwoływać się do utworów muzycznych, uczyć grać na instrumentach oraz zapoznawać z biografią znanych artystów.
Inteligencja interpersonalna charakteryzuje się tym, że osoby które mają ją bardzo mocno rozwiniętą potrafią doskonale posługiwać się komunikacją werbalną i pozawerbalną. Doskonale radzą sobie z dostrzeganiem różnych punktów widzenia i interesów różnych stron. Nawiązują dobre kontakty z ludźmi. Rozumieją myśli, motywy zachowania oraz uczucia innych osób. Są doskonałymi słuchaczami, nastawionymi na pomoc i poznanie drugiej osoby. Potrafią efektywnie wpływać na zachowanie innych ludzi. Lubią pracę zespołową. Cechuje je łatwość nawiązywania relacji, zdolności negocjacyjne i doskonała komunikatywność. W pracy z tą grupą uczniów należy często korzystać z pracy grupowej oraz tutoringu rówieśniczego. Będą to również dzieci, które można angażować w organizację różnych imprez klasowych i wolontariat.
Dzieci posiadające dużą samoświadomość, lubiące filozofować, poświęcające dużo czasu na rozmyślania i refleksje to osoby z rozwiniętą inteligencją intrapersonalną. Cechuje ich wysoki poziom samoświadomości, pozytywny obraz własnej osoby oraz automotywacja. Doskonałym ćwiczeniem dla tej grupy będzie uczestniczenie w warsztatach psychologicznych, uczenie się medytacji, prowadzenie pamiętnika i czytanie biografii.
Ostatnią grupą są tzw. kinestetycy. Wykazują się oni dobrą koordynacją ruchowo-przestrzenną, zręcznością i równowagą. Osoby te dbają o swój rozwój fizyczny i kondycję. Rzadko pozostają w bezruchu. Uczą się przez działanie, budowanie modeli i zajęcia praktyczne. Cechują je uzdolnienia manualne i preferowanie zmysłu dotyku. W pracy z tą grupą należy często wykorzystywać gry i zabawy ruchowe oraz ćwiczenia manualne. Aby sprawdzić, jak przebiega rozwój inteligencji kinestetycznej u dzieci można przeprowadzić tzw. Test Armstronga, który bada rozwój fizyczny w kilku aspektach: koordynacji, zręczności, elastyczności, koordynacji, równowagi, refleksu, ekspresyjności, wytrzymałości i siły.
Podsumowując rozważania na temat Teorii Gardnera warto zaznaczyć, że w każdej grupie dzieci znajdą się uczniowie z dominacją każdego z rodzajów inteligencji. Bezpieczne zatem wydaje się korzystanie podczas zajęć z różnych ćwiczeń, tak aby rozwijać uczniów w wielu aspektach.
Idąc dalej w rozważaniach nad pracą z uczniem zdolnym należy zastanowić się nad tym, jak takiego ucznia zidentyfikować. Co zrobić, aby go nie przeoczyć i odkryć jego potencjał? Tutaj po pomoc możemy również sięgnąć do wiedzy naukowej.
Model Wzbogaconej Triady i Obrotowych Drzwi stworzony przez Renzullinga zakłada, że należy wspomagać kreatywność i produktywność uczniów poprzez otwarcie się na nowe doświadczenia. Ma to doprowadzić do rozwoju zainteresowań i pasji. Praca w tym modelu powinna przebiegać w trzech etapach:
1. Wszyscy uczniowie uczestniczą w dodatkowych zajęciach, które wykraczają poza program zajęć.
2. Uczniowie uczęszczają na wybrane przez siebie zajęcia, w których rozwija się ich rozwój poznawczy.
3. Ostatni etap ma na celu pogłębienie zdobytej wiedzy. Jest skierowany do tych dzieci, które są w stanie poświęcić więcej czasu no rozwijanie swojego potencjału i chcą się mocno zaangażować.
Model ten koncentruje się głównie wokół ucznia i to na niego zrzuca odpowiedzialność za dobór zajęć, w których miałby uczestniczyć.
Feldhusen uważa, że identyfikacja uczniów zdolnych powinna opierać się na wystandaryzowanych narzędziach diagnozy, na nominacji nauczycielskiej, rodzicielskiej i rówieśniczej oraz na kwestionariuszach i dostępnych dokumentach o uczniu. W stosunku do samych uczniów zdolnych należy stawiać wysokie wymagania, ponieważ według Feldhusena przełoży się to na wzrost motywacji. Wskazał on na istnienie następujących etapów identyfikowania uczniów zdolnych:
1. Wyszukiwanie uczniów o ilorazie inteligencji powyżej 120 oraz tych, którzy charakteryzują się wysokimi wynikami w konkretnych dziedzinach.
2. Zbieranie nominacji nauczycielskich.
3. Pozyskanie danych z kwestionariuszy i testów uzdolnień, które porównuje się z nominacjami nauczycielskimi.
4. Analiza i synteza zgromadzonych informacji.
5. Wybór uczniów ze zdolnościami kierunkowymi oraz opracowanie dla nich specjalnych programów nauczania.
Teoria Feldhusena jest bardzo wystandaryzowana. Jej stosowanie wskazuje nauczycielowi konkretny kierunek działania i umożliwia wprowadzenie jednolitych zasad na terenie np. całej szkoły.
Tannenbaun opracował Model Wielorakich Talentów Taylora. Podzielił proces identyfikowania uczniów zdolnych na trzy etapy:
1. Etap 1 to etap przesiewowy. W tym etapie nauczyciel ma wyodrębnić uczniów, którzy przejawiają chociaż minimalne uzdolnienia. Należy tego dokonać za pomocą zbierania następujących danych o uczniu: iloraz inteligencji, cechy osobowości, osiągnięcia w danej dziedzinie, zdolności kierunkowe i aktywność w działaniach nieobjętych programem nauczania.
2. Etap 2 to selekcja. Chodzi w nim o wyodrębnienie ze wszystkich dzieci z etapu 1 tych najzdolniejszych.
3. Etap 3 to identyfikacja, a więc podział uczniów zdolnych ze względu na ich zdolności.
Tannenbaun zwrócił w swojej teorii uwagę na bardzo ważny aspekt. Jego zdaniem nauczyciel nie powinien bać się, że źle zidentyfikuje ucznia, ponieważ jego pierwsza weryfikacja zostanie sprawdzona w kolejnych etapach. Ważne wydaje się również zwrócenie uwagi na fakt, że większą szkodą dla dziecka jest przeoczenie jego potencjału aniżeli nie zauważenie go.
Podążając tym tokiem myślenia warto wspomnież również o istnieniu strategii puli talentów, która zakłada, że powinno objąć się poszerzonym programem nauczania większą grupę uczniów (do 25 proc.), aby zwiększyć szansę tych dzieci, których zdolności są niejednoznaczne lub trudne do identyfikacji.
Podsumowując analizę sposobów identyfikowania uczniów zdolnych wymienię te, które najczęściej są stosowane przez psychologów i pedagogów:
• testy mierzące inteligencję, umiejętności i osiągnięcia szkolne uczniów;
• testy mierzące zdolności kierunkowe;
• kwestionariusze i inwentarze badające strukturę osobowości, temperament, motywację, emocje i odporność na stres;
• kwestionariusze badające właściwości psychiczne uczniów;
• nominacje;
• skale wskaźnikowe;
• wywiady;
• obserwacje;
• ocenę wykonywanych prac i zadań.
Należy zaznaczyć, że niezależnie od tego, w jaki sposób identyfikuje się uczniów zdolnych ważne jest odkrycie ich talentu i dalsze rozwijanie ich potencjału. Należy zatem opracować w szkołach strategie umożliwiające uczniom rozwijanie ich wszechstronnego rozwoju oraz zagwarantować nauczycielom szkolenia w tym zakresie.
Na koniec warto wrócić do tematu emocji. Kształtowanie inteligencji emocjonalnej, z którą jak już wcześniej wspomniano osoby zdolne mają bardzo często problem, jest podstawą wewnętrznego rozwoju siły i kontroli. Badania Fishera wyodrębniają trzy rodzaje inteligencji:
• wrodzoną, z którą się rodzimy;
• wykształconą, która rozwija się poprzez kontakt ze środowiskiem zewnętrznym i jest przez niego kształtowana;
• wykształconą samodzielnie, która rozwija się poprzez samokształcenie.
Wychowawcy, którzy wierzą, że uzdolnienie jest zdeterminowane genetycznie, szukają obiektywnych technik oceniania, które pozwoliłyby im odkryć uzdolnione dziecko w populacji. Ci, którzy wierzą, że uzdolnienie jest zjawiskiem rozwojowym i podatnym na stymulację i oczekiwania ze strony środowiska, starają się wzbogacić doświadczenie całej populacji szkolnej, tak żeby rozwinąć inteligencję i talent w jak największej liczbie uczniów. To jaki kierunek obierzemy jest zależne tylko od nas samych. Wydaje się, że niezależnie od wiodącego kierunku myślenia zasadne jest stosowanie podczas zajęć następujących technik, tak aby rozwijać potencjał dzieci:
• stosowanie metod aktywizujących myślenie;
• stawianie pytań pobudzających krytyczne myślenie;
• ćwiczenie samodzielności;
• dostosowywanie zadań do indywidualnych zdolności, stosowanie indywidualizacji;
• tworzenie pozalekcyjnych kółek zainteresowań.
Słuszne wydaje się również pedagogizowanie rodziców, którzy często wywierają na swoich dzieciach zbyt dużą presję. Joan Freeman, który przeprowadził 30-letnie badania wspomniał o istnieniu tzw. pułapki osób zdolnych. Zauważył on, że dzieci zdolne są często inaczej traktowane przez osoby dorosłe. Zdarza się jednak, że ma to przejaw negatywny. Rodzice mówili też w obecności dzieci, że są one zbyt zdolne, by bawić się ze swoimi rówieśnikami. Niewątpliwe ma to negatywny wpływ na budowanie relacji społecznych. Intensywne zachęcanie zdolnych do większego postępu w nauce spowodowało, że albo bardzo szybko uzyskiwali tytuły naukowe, albo czując, że nie są w stanie spełnić oczekiwań decydowali się na zawody znacznie mniej prestiżowe. Podobnie wyglądała sytuacja w momencie podejmowania pracy zawodowej, część osób zdolnych decydowała się na pracę bez żadnej odpowiedzialności, nisko płatną, ale wygodną. Nie zwracali uwagi na swoje zdolności i podejmowali pracę poniżej swoich możliwości i kompetencji. Okazuje się, że przedwczesny rozwój zdolności, wysoki IQ, przyspieszone uczenie się nie są gwarantem uzyskiwania wybitnych osiągnięć w życiu dorosłym. U osób określanych w dzieciństwie jako zdolne znacznie częściej obserwowano problemy emocjonalne np. izolacja od innych dzieci. O tym czy uczeń zdolny osiągał sukces w życiu dorosłym decydowała: ciężka praca, odpowiednie zdolności i emocjonalne wsparcie ze strony domu.