Emocje a twórcza aktywność dziecka

EMOCJE A TWÓRCZA AKTYWNOŚĆ DZIECKA

Aktywność twórcza dziecka wynika z jego psychicznych potrzeb. Dziecko w sposób naturalny jest twórcą. Twórczość młodszych dzieci związana jest ściśle z własnym, konkretnym doświadczeniem i stanowi równocześnie zalążek postawy badawczej. Twórczość przejawia się we wszystkich dziedzinach aktywności człowieka, jest potrzebą i formą ekspresji prawidłowo ukształtowanej osobowości, a zarazem środkiem jej kształcenia i motorem rozwoju jednostki. Działalność plastyczna i muzyczna dzieci jest formą bardzo ważną, gdyż przyczynia się ona do całościowego rozwoju dziecka, jego zdolności umysłowych, fizycznych i estetycznych. Stanowi ona spontaniczną wypowiedź dziecka, jest wyrazem jego osobistych przeżyć i doznań. Dziecko ujawnia w swoich wytworach plastycznych własną osobowość. Twórczość artystyczna jest dla niego swoistą formą wypowiedzenia się, wyrażania swoich emocji i uczuć. Niektórzy badacze uważają, że wyrażanie emocji poprzez obrazy i rysunki, jest naturalnym i spontanicznym sposobem komunikacji. Za ich pomocą można poznać uczucia i myśli dziecka, nim zacznie komunikować się słowem. Właśnie z tego powodu tak istotne jest wspieranie rozwoju twórczości i pobudzanie dziecięcej kreatywności.
Twórczość jest działaniem zarówno intelektualnym, jak i emocjonalnym. Stan emocjonalny w dużym stopniu wpływa na efektywność myślenia twórczego. Czynniki emocjonalne mogą uruchamiać, ukierunkować lub zahamować działania twórcze. Istnieje wiele emocji wpływających pobudzająco na procesy twórcze, dlatego też emocje stanowią ważny czynnik w stymulowaniu twórczego działania dziecka.

Pojęcie emocji

Emocja jest to silne odczucie (świadome lub nieświadome) o charakterze pobudzenia pozytywnego lub negatywnego. W szerszym znaczeniu emocje (procesy emocjonalne) są to procesy psychiczne, które wartościują stymulację, czyli poznaniu i czynnościom podmiotu nadają jakość oraz określają znaczenie, jakie mają dla niego będące źródłem emocji przedmioty, zjawiska, inni ludzie, a także własna osoba. Emocja to stan, który związany jest ze zmianami w sferze uczucia reakcji organizmu i ich wyrazu. Mogą one być wywołane przez czynniki takie, jak: zdarzenia codzienne, wydarzenia wyjątkowe, oraz kontakty międzyludzkie. Słowo „emocja” pochodzi od łacińskiego czasownika „movere”, co oznacza: wprawiać w ruch, poruszać. Emocje należą do sfery funkcjonowania umysłowego, nazwaną sferą afektywną. Oprócz emocji obejmuje ona także nastroje, oceny, oraz uczucia. Emocje różnią się znakiem (pozytywne i negatywne) oraz natężeniem (silne lub słabe), a także jakością w zależności od sytuacji, w której występują, specyfiką reakcji i subiektywnych przeżyć. Emocje zalicza się do pierwotnych funkcji psychicznych człowieka, wspólnych ludziom i zwierzętom znajdującym się na wyższym poziomie rozwoju ewolucyjnego.
Emocje zawierają cztery komponenty, z których każdy opiera się na określonym zbiorze procesów mózgowych:
• ekspresywny (motoryczny) - to zdolność wyrażania emocji poprzez zmianę wyrazu twarzy, postawy ciała, tonu głosu i treści wypowiedzi.
• doświadczeniowy - to świadome rozpoznawanie własnych emocji.
• regulacyjny - to regulacja jaką obserwujemy u ludzi przy podejmowaniu działań w obliczu doświadczenia danego typu emocji.
• poznawczy - to zdolność do rozpoznawania emocji u innych.
Można wyróżnić cztery główne składniki emocji:
• subiektywny, dotyczący stanu które jednostka sama identyfikuje i określa jako emocje.
• poznawczy (kognitywny), gdzie w centrum uwagi znajduje się postrzeganie, ocena i racjonalne poszukiwanie mechanizmów kontroli sytuacji i zachowań emocjonalnych.
• fizjologiczny, dotyczy reakcji organizmu, takich jak bicie serca, pocenie się itp.
• behawioralno – ekspresywny, wiąże się z reakcjami takimi jak ucieczka atak, czerwienienie się (S. Konrad, C. Hendl: Inteligencja emocjonalna)
Nastroje i emocje to słowa używane zarówno w języku potocznym, jak i psychologicznym do oznaczania pewnych aspektów zjawisk afektywnych. Niektórzy psychologowie używają tych terminów zamiennie, dla innych znów oznaczają one odmienne stany umysłowe. Procesy emocjonalne często dzielone są na:
• uczucia - stany psychiczne wyrażające ustosunkowanie się człowieka do określonych zdarzeń, ludzi i innych elementów otaczającego świata, polegające na odzwierciedleniu stosunku człowieka do rzeczywistości. Uczucia stanowią świadomą interpretację emocji, dokonywaną na podstawie zakodowanych w pamięci człowieka wzorów kulturowych i doświadczeń oraz podyktowanej nimi oceny sytuacji. Ta sama emocja rozumiana jako niezależny od woli proces psychiczny, będący reakcją organizmu na bodźce - może zostać zinterpretowana jako różne uczucia w zależności od sytuacji. Przykładowo zespół reakcji organizmu związany m.in. ze wzrostem poziomu adrenaliny, przyspieszonym tętnem i odpowiednim pobudzeniem układu nerwowego może być interpretowany (uświadamiany) jako strach, lęk, obawa lub panika w zależności od nasilenia emocji oraz rozpoznania wywołujących ją bodźców. Ponieważ rozpoznanie (uświadomienie sobie) emocji jako danego uczucia polega na nadaniu jej określonego znaczenia (związaniu jej z określonym pojęciem), uruchomiona zostaje wiedza o właściwych temu uczuciu konotacjach kulturowych. Może być to motorem określonych działań człowieka. Uczucia wyższe obejmują m.in. uczucia moralne (etyczne), uczucia estetyczne i uczucia intelektualne. Niekiedy używa się pojęcia uczucia do określenia zarówno emocji, nastroju jak i sentymentu.
• afekty – uczucia powstające najczęściej pod wpływem silnych bodźców zewnętrznych, zwłaszcza działających nagle, (gniew, złość, rozpacz, radość i strach), posiadające wyraźny komponent fizjologiczny i ograniczające racjonalność działania. Pojęcie to jest używane niekiedy jako synonim emocji.
• nastroje – uczucia długotrwałe o małej sile i spokojnym przebiegu (zadowolenie lub niezadowolenie, wesołość lub smutek, niepokój, tęsknota).
• namiętności – to trwałe skłonności do przeżywania różnych nastrojów i afektów w związku z określonymi celami dążeń człowieka. Namiętności mają dużą siłę pobudzającą, ukierunkowują myśli, spostrzeżenia, pamięć i inne procesy psychiczne. Są charakterystyczne dla wieku młodego, z czasem słabną, ale niektóre (np. chciwość) mogą narastać.
• sentymenty (postawy emocjonalne) - odnosi się do trwałych sympatii bądź antypatii.
• emocje - silne wzruszenia, silne uczucia, np. gniew, trema. Można czuć miłość do kogoś - to jest uczucie, lub przypływ miłości - to emocja. Pojęcia "uczucie" i "emocja" czasami używane są zamiennie.
Emocje są źródłem informacji o relacjach dziecka z otoczeniem. We wczesnym dzieciństwie emocje najczęściej są reakcją na bodźce pierwotne, związane z potrzebami fizjologicznymi, takimi jak głód, zmęczenie, choroba itp. Źródłem emocji są również wszystkie doznania zmysłowe: słuchowe, wzrokowe, smakowe czy dotykowe, a także aktywność ruchowa, a później intelektualna dziecka. W toku rozwoju dziecko uczy się znaczenia bodźców wtórnych, których ważnym rodzajem są słowa. Źródłami dziecięcych emocji mogą być też wspomnienia i przewidywanie zdarzeń. Procesy emocjonalne mają charakter złożony. Emocje najczęściej ujawniają się w wyrazie twarzy i ruchach całego ciała. Na sposób wyrażania emocji mają wpływ czynniki wrodzone, nabyte (powstałe poprzez uczenie się) i indywidualne właściwości ekspresyjne. Każdy człowiek posiada własny język emocji, mimikę, ekspresję mimowolną, która powstaje w odpowiedzi na przeżywane emocje, a nasze sądy o stanie emocjonalnym innych ludzi opierają się zazwyczaj na obserwacji gestów, mimice twarzy i intonacji ich głosu.

Istota aktywności twórczej dziecka

Definicja twórczości może być różnorako formułowana. Uczeni rozumieją ją raczej wąsko, stwierdzając, iż oznacza ona giętkość myślenia czy płynność wyobrażeń albo zdolność do wysuwania nowych pomysłów lub umiejętności widzenia czegoś w nowych relacjach. Zwykle myśli się o twórczości jako o produktywnej, konstruktywnej aktywności.
Według Słownika Pedagogicznego W. Okonia twórczość jest to proces działania ludzkiego dający nowe i oryginalne wytwory oceniane w danym czasie jako społecznie wartościowe. Twórczość może przejawiać się w każdej dziedzinie działalności ludzkiej, zarówno artystycznej, naukowej, jak i organizacyjnej, technicznej, produkcyjnej i wychowawczej. Wśród definicji twórczości Słownik Pedagogiczny wyróżnia: twórczość pedagogiczną, a także twórczość dziecka. W węższym znaczeniu twórczość dziecka oznacza jego twórczość plastyczną, natomiast w szerszym znaczeniu rozumiana jest jako wielostronna działalność dziecka, której owocem są nowe i oryginalne wytwory w dziedzinie sztuki, poznania i techniki. Należy pamiętać, że dziecko w sposób naturalny jest twórcą. Ekspresja twórcza wynika z jego psychicznych potrzeb. Twórczość młodszych dzieci związana jest ściśle z własnym, konkretnym doświadczeniem, przejawia się we wszystkich dziedzinach aktywności, jest potrzebą i formą ekspresji prawidłowo ukształtowanej osobowości, a zarazem środkiem jej kształcenia i motorem rozwoju jednostki.
W. Tatarkiewicz w książce „Dzieje sześciu pojęć” twierdzi, że twórczość to każde działanie człowieka wykraczające poza jego prostą percepcję. Osiągnięte efekty nie są wbrew pozorom swobodną grą wyobraźni, lecz wynikiem intensywnej pracy umysłowej, noszonej w sobie od pewnego czasu przez twórcę.
Nieodłącznym elementem aktywności poznawczej jest działanie, w toku którego dziecko jest prawdziwym twórcą. Ta twórczość sprawia, że jest szczęśliwe i radosne, uświadamia sobie własne istnienie, bogaci swoją osobowość. Aktywność twórcza jest naturalną potrzebą dziecka, bo należy do sfery jego rozwoju i wzrastania. Jest warunkiem poznawania i przekształcenia przez dziecko otoczenia. Twórczość dziecka to wytwory i zachowania nowe, cenne przede wszystkim dla niego samego. Efektem twórczości są przedmioty (wytwory, odkrycia, zachowania) nowe i pożyteczne dla samego twórczo działającego ucznia. Przez aktywność twórczą rozumie się podejmowaną chętnie i uprawianą z zadowoleniem, opartą na własnych pomysłach, świadomą celu osobistą działalność ucznia, stymulowaną przez zadania problemowo zintegrowane z potrzebami dziecka, której efektem jest stworzenie lub odkrycie czegoś dla niego nowego i pożytecznego.
Aby pobudzać, wyzwalać i rozwijać twórczą aktywność dziecka, należy stwarzać takie sytuacje, które pozwolą mu:
• podejmować i kontynuować działanie z własnej chęci,
• odczuwać satysfakcją z własnego działania,
• świadomie poszukiwać, odkrywać, realizować oraz sprawdzać
i w działaniu własne pomysły,
• osiągać przez własne działanie coś dla siebie nowego i mieć świadomość
odkrycia nowości własnym wysiłkiem.
Dzieci są wrażliwymi, pomysłowymi i ciekawymi świata twórcami. Wypowiadając się w sposób charakterystyczny dla swojego poziomu rozwojowego uczą się niezależności myślenia i wyrażania sądów środkami, którymi dysponują. Każde dziecko powinno mieć możliwość wykorzystania bez ograniczeń zawartych w sobie naturalnych impulsów twórczych, mieć zaufanie do siebie samego oraz poczucie własnej wartości. Proces tworzenia wymaga bowiem nieustannego pobierania i przetwarzania informacji, przechowywania, ich twórczego wykorzystania. Dziecko przez własną twórczą aktywność lepiej poznaje otaczający świat, jego właściwości, elementy, relacje między nimi, buduje swoje miejsce w świecie. Twórcza aktywność dziecka jest więc jednocześnie przejawem poziomu jego rozwoju, jak i czynnikiem stymulującym dalszy rozwój.
Biorąc pod uwagę cel i charakter aktywności, można wyróżnić aktywność poznawczą i ekspresję. Aktywność poznawcza, na którą składają się czynności percepcyjne, wyobrażeniowe, myślowe i emocjonalne, prowadzące do odkrywania nowych dla dziecka informacji lub sposobów działania. Ten rodzaj aktywności przejawia się w rozwiązywaniu różnego rodzaju problemów. Ekspresja, stanowi spontaniczną wypowiedź dziecka, będąca wyrazem jego osobistych przeżyć i doznań. Aktywność o charakterze ekspresyjnym obejmuje przy tym różne formy zachowania dziecka, poprzez które ujawnia ono swoje doświadczenie, w tym także aktualne przeżywane stany emocjonalne, jego życie w środowisku oraz własną interpretację sytuacji, w której wyrażanie przebiega. Ekspresja staje się nie tylko uzewnętrznieniem stanów emocjonalnych czy też procesów intelektualnych jednostki, ale też czynnikiem działania społecznego. Jest ona przy tym tą formą aktywności, która stwarza szczególnie korzystne warunki dla rozwoju postawy twórczej wobec świata i siebie samego. Obie formy aktywności wzajemnie się wspierają i uzupełniają umożliwiając pełny rozwój osobowości dziecka.
Podstawowym czynnikiem w rozwoju ekspresji plastycznej i innej dziecka jest systematyczna i ciągła inspiracja jego twórczości. Źródłem tej inspiracji są zajęcia i zabawy organizowane i kierowane przez nauczyciela, a przede wszystkim bezpośrednie kontakty z otoczeniem społecznym, przyrodniczym, techniką i sztuką. Zjawiska przyrody: światło, barwa, bogactwo kształtów kwiatów i roślin, śpiew ptaków itp. silnie oddziałują na sferę przeżyć umysłowych i emocjonalnych dziecka, fascynują i pobudzają jego fantazję i wyobraźnię. Bogatym źródłem inspiracji twórczości plastycznej dziecka są utwory literatury dziecięcej, a także muzyka. Twórczość jest niezbędnym warunkiem prawidłowego rozwoju osobowości dziecka. Dlatego też wielu autorów zwraca uwagę na to, że należy dbać o rozwijanie wśród dzieci twórczej aktywności, pamiętając, że ich późniejsze możliwości będą wpływały na kształt społeczności, a także, że twórcze działanie jest równocześnie najlepszym i jedynym sposobem zaspokajania coraz to nowych potrzeb człowieka. Już od przedszkola trzeba więc wdrażać dzieci do chętnego i odważnego podejmowania problemów, które wzbudzając twórczą lub badawczą postawę, pozwolą ukształtować chętnych do odkrywania i kreowania pożądanych wartości duchowych i materialnych.
Emocje w twórczości dziecka

Twórcza ekspresja dziecka jest formą wyrażenia emocji, uczuć postaw, czyli stosunku do siebie i świata. Twórczość stanowi pełnię doświadczenia i ma wiele wymiarów między innymi wymiar intelektualny, jako formowanie nowych kategorii ujmowania świata oraz wymiar emocjonalny. Aspekt emocjonalny to zaangażowanie osobiste, które podtrzymuje wysiłki w pracy nad dostrzeżonym problemem i spaja poszczególne operacje intelektualne w jedną całość.
Twórczość jest zarówno działaniem intelektualnym, jak i emocjonalnym, dlatego też emocje stanowią ważny czynnik w stymulowaniu twórczego działania dziecka. Ekspresja jako forma komunikacji dziecka ze środowiskiem, jest jego naturalną potrzebą, która może się spełnić jedynie w otoczeniu bogatym w bodźce, w klimacie otwartości i bezpieczeństwa emocjonalnego.
W procesie tworzenia przeplatają się informacje, wrażenia emocjonalne i intelektualne, dlatego też wykorzystanie energii emocjonalnej odgrywa szczególną rolę w ekspresji twórczej. Procesy emocjonalne w twórczości mają specyficzny wpływ, dynamikę i funkcje odmienne niż w innych rodzajach działalności człowieka.
Cechą dziecka jest spontaniczność i gotowość do wyrażania siebie. Formy działalności twórczej i możliwości emocjonalne w przypadku dzieci i dorosłych różnią się, inne znaczenie odgrywa emocjonalność w działaniach ekspresyjnych dziecka, a inną w dojrzałej twórczości.
Stan emocjonalny człowieka jest zmienną wpływającą w dużym stopniu na efektywność myślenia twórczego. Czynniki emocjonalne mogą uruchamiać, ukierunkować lub zahamować działania twórcze. Przyjmuje się, że istnieje wiele emocji wpływających pobudzająco na procesy twórcze. Są to tak zwane emocje prokreatywne, które wpływają na jakość procesów twórczych.
Do emocji sprzyjających twórczości można zaliczyć: ciekawość, zdziwienie, fascynację, radość. Emocje te potocznie określane jako pozytywne umożliwiają wprowadzenie w myśleniu rozwiązań, dzięki którym łatwiej dostrzegać podobieństwa, kojarzyć a zatem bardziej twórczo rozwiązywać problemy. W zadaniach wymagających umiejętności abstrahowania i dokonywania dalekich skojarzeń, poczucie szczęścia, zadowolenia wyraża się optymistycznym nastawieniem zwiększa płynność i oryginalność rozwiązań zadań przez dzieci.
Również emocje negatywne mogą odgrywać motywującą rolę do poszukiwań i ekspresji twórczej, np. przez poczucie niepokoju, dyskomfortu czy niezadowolenia. Jednak silne niekontrolowane emocje ukierunkowują uwagę na to, co jest ich przedmiotem, utrudniając myślenie o czymś innym. Dezorganizują myślenie, zmniejszają swobodę wyboru obniżają sprawność pamięci, w efekcie czego działania stają się mniej elastyczne. Lęk przed oceną społeczną wstyd i inne silne negatywne emocje mogą zniechęcać do podejmowania aktywności twórczej lub ją hamować. Istnieją dowody, iż stres emocjonalny pogarsza samodzielność, oryginalność i plastyczność procesów poznawczych i wpływa niekorzystnie na twórcze myślenie. Silny lęk utrudnia, a wręcz uniemożliwia poprawne wykonanie wielu czynności, w tym także rozwiązywanie problemów.
Podsumowując, procesy emocjonalne są ważnymi czynnikami pełniącymi funkcje stymulujące lub ograniczające twórczą aktywność dziecka. Emocje są szczególnymi procesami motywacyjnymi związanymi z określonymi procesami pojawiającymi się w toku każdej aktywności, a wymagającymi szczególnej mobilizacji energii i działań.
A. Tokarz w książce „Stymulatory i inhibitory aktywności twórczej” dokonując szczegółowej analizy stymulującej funkcji emocji w przebiegu procesu twórczego, sformułował następujące stwierdzenia:
• Pozytywne emocje poznawcze: ciekawość, zdziwienie, fascynacja, pełnią funkcje heurystyczną, ewaluatywną, energetyzującą, ochronną, czyli działają prokreatywnie.
• Emocje związane z osoba twórcy są źródłem bardzo silnych wzmocnień, pełnią funkcję energetyzującą oddziałują na różne elementy struktury motywacji do pracy twórczej wzmacniając ją.
• U osób efektywnych twórczo zaznacza się dominacja czynników związanych z osobowością i motywacja nad czynnikami sytuacyjnymi wyzwalającymi różne emocje.
• Emocje tła, czyli emocje dotyczące innych, poza twórczością, dziedzin życia i aktywności, w których uczestniczy osoba zależnie od kontekstu osobowościowego i motywacyjnego, mogą mieć wpływ inspirujący, tonizujący lub dezorganizujący.
Twórczość wymaga swobodnego i życzliwego, pozbawionego elementów krytyki i nacisku, klimatu emocjonalnego. Dwoma najważniejszymi czynnikami sprzyjającymi realizacji twórczych możliwości dziecka są świadomość bezpieczeństwa i poczucie wolności. Wytwarzanie twórczych oryginalnych pomysłów jest najefektywniejsze w swobodnej i nieskrępowanej atmosferze, gdy wszelkie ocenianie i krytykowanie pomysłów jest zabronione.
Dziecko wyraża siebie i swój świat poprzez emocje. Wiek dzieciństwa cechuje się wzbogaceniem i dużym zróżnicowaniem życia uczuciowego. Emocje, takie jak np. gniew, strach, radość przejawiają się w sposób bardzo wyrazisty. Małe dziecko nie potrafi maskować emocji, odzwierciedlają się one natychmiast w jego zachowaniu – ruchach, gestach i słowach.
Muzyka i plastyka są formą ekspresji, wyrażania siebie niezwykle ważną, gdyż w twórczości muzycznej i plastycznej dzieci wyrażają swój stan psychiczny, fizyczny i emocjonalny. Rysunki dzieci są obrazami ich stanu emocjonalnego w momencie tworzenia dzieła. Każda praca plastyczna zawiera duży ładunek emocji, ponadto dzieci uzewnętrzniają w swoich pracach swoje marzenia, oczekiwania i wierzą w ich spełnienie. Przekazują informacje jasno konkretnie i wkładają w ten przekaz dużo energii. Bardzo lubianymi przez dzieci formami ekspresji artystycznej, w których chętnie wyrażają one swoje emocje są: taniec, śpiew i grę na instrumentach. Zainteresowanie tańcem wynika z głęboko zakorzenionych potrzeb dzieci do ruchu i zabawy. Przyjemne doznania emocjonalne towarzyszące zachowaniom tanecznym dodatkowo motywują dzieci do ponownego podejmowania tej aktywności w różnych sytuacjach.
Świadomość i szacunek do przeżywanych stanów emocjonalnych pozwalają na prawdziwą ekspresję twórczą. Intuicja, spontaniczność to cechy niezbędne dla twórczej postawy, cechy te wychowanie często tłumi w dzieciach, gdyż często wychowanie emocjonalne sprowadzane jest do nabywania wzorów akceptowalnej społecznie ekspresji emocjonalnej, kontroli emocjonalnej oraz do uniezależnienia się od własnych stanów emocjonalnych. Często w wychowaniu stymulując procesy myślenia i twórczości pomija się motywujące znaczenie emocji.
Tematyka wyrażania emocji dziecka poprzez twórczość artystyczną jest bardzo ważna dla teorii i praktyki pedagogicznej, niemniej jednak dość rzadko podejmowana w literaturze pedagogicznej i psychologicznej.

Bibliografia:
S. Konrad, C. Hendl: Inteligencja emocjonalna, Videograf II, Chorzów 2000
S. Gerstmann: Rozwó uczuć; WSiP, Warszawa 1986
P. Salovey, D. Sluyter: Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna, Dom Wyd. Rebis, Poznań 1999
W. Okoń: Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1975

V. Lowenfeld: Twórcza aktywność dziecka, „Życie szkoły” 1997

J. Kujawiński (red): Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych, WSiP, Warszawa
1980

J. Śnieciński: Świat człowieka świat sztuki, Wydawnictwo Akademickie "Żak", Warszawa 1996

M. Czarnockki, W. Siekierzyński: Wpływ stanu emocjonalnego na efektywność myślenia twórczego,
,,Psychologia Wychowawcza”, 2000 nr 2 -3

K. Obuchowski: Kody umysłu i emocje, Wyższa Szkoła Humanistyczno – Ekonomiczna, Łódź 2004

A. Tokarz: Stymulatory i inhibitory aktywności twórczej, Ossolineum, Wrocław 1991

J. Reykowski: Jak kształcić młodzież szczególnie uzdolnioną, ,,Nowa Szkoła” 1973, nr 1

M. Żebrowska (red): Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warsza