Zabawa jako metoda kształtowania osobowości uczniów młodszych

„Sztuka nauczania na tym m.in. polega, [...] aby zajęcia szkolne miały – gdy to możliwe – postać zabawy, a wartość pracy”

A. Kamiński

Edukacja elementarna czyli wczesnoszkolna ma różne wymiary. Do jej zadań zaliczyć należy wspomaganie rozwoju intelektualnego i samodzielnego myślenia dziecka, wyzwalanie jego kreatywności, wzbogacanie osobowości oraz przygotowanie do aktywnego funkcjonowania w życiu – z rówieśnikami i dorosłymi. (Z teorii i praktyki edukacji dziecka, red. Gąsiorek K., Kraków, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, 2011, s. 5)
Zalecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej dotyczące organizacji procesu edukacyjnego dla uczniów klas I-III zawarte w Podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych. I etap edukacyjny: klasy I-III. Edukacja wczesnoszkolna podkreślają potrzebę zachowania ciągłości charakteru oddziaływań zainicjowanych wobec dzieci w przedszkolu, a kontynuowanych w szkole, na pierwszym etapie kształcenia ( Dz. U. z dn. 15. 01. 2009 r. Nr 4. Poz. 17.)

Wśród wielu umiejętności, jakie powinien posiąść uczeń w szkole podstawowej, autorzy nowej Podstawy programowej wymieniają:

• uważne słuchanie wypowiedzi innych i korzystanie z przekazanych informacji
• czytanie tekstów i recytacja wierszy
• tworzenie tekstów ustnych i pisemnych z zachowaniem właściwych form komunikowania się
• umiejętność śpiewu w zespole oraz gry na instrumentach perkusyjnych
• liczenie, dodawanie i odejmowanie w zakresie 100
Umiejętności, jakie powinien posiąść uczeń w szkole podstawowej, c.d.:

• wykonywanie łatwych obliczeń pieniężnych, ważenie, mierzenie, odczytywanie temperatury i wskazań zegara
• odróżnianie dobra od zła
• posiadanie wiedzy na temat najbliższej okolicy, symboli narodowych i najważniejszych wydarzeń historycznych Polski (Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych)

Ich zdobycie jest możliwe dzięki odpowiednio zorganizowanemu procesowi edukacyjnemu, stosowaniu różnorodnych metod uatrakcyjniających zajęcia szkolne i wpływających na rozwijanie zdolności twórczych dzieci. Ważne miejsce w nauczaniu elementarnym zajmują metody aktywizujące, a w nich gry i zabawy. Dzięki nim można zajęcia uatrakcyjnić, rozbudzić dziecięce zainteresowania, utrwalić i lepiej poznać kolejne pojęcia.

Istnieje wiele definicji ujęcia zabawy np.:
Okoń W. „Zabawy i gry to działania wykonywane dla przyjemności, którą na ogół się sprawiają. W atmosferze zabawy nawet te czynności, które poza zabawą mogły by być przykre, nabierają znaczenia czynności pożądanych”. (Okoń W. Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa, Żak, 1995 s. 328)

Kamiński A. „ Zabawa jest jedną z głównych form wyrażania się zainteresowań dziecka i dorosłego człowieka. Jest swoistym, podświadomym ćwiczeniem, wprowadzającym w życie biologiczne, społeczne i kulturalne. Jest także zaspakajaną przez wyobraźnię kompensata braków życia jednostki. Towarzyszy człowiekowi od kolebki do śmierci, przybierając w biegu jego życia coraz to inne formy, zawsze nacechowane uciechą. Jest elementarną potrzebą życia psychofizycznego”. (Kamiński A. Aktywizacja i uspołecznienie uczniów w szkole podstawowej, Warszawa , PZWS, 1966, s. 36-37)

Kapica G. „Zabawa – potocznie: czynność ciesząca, bawiąca kogoś, pozwalająca przyjemnie spędzić czas, rozrywka. To działanie wykorzystywane dla własnej przyjemności, oparte na udziale wyobraźni tworzącej nową rzeczywistość” .(Encyklopedia pedagogiczna, red. Kapica G. w. Pomykało W., Warszawa, Fundacja Innowacyjna, 1993, s. 933)
Na podstawie przytoczonych, a także wielu innych definicji zabawy można wyodrębnić jej główne cechy:
Zabawa jako jedna z najwłaściwszych form stosowanych w procesie edukacji wczesnoszkolnej spełnia wiele funkcji:
Chęć zabawy, radosnego ruchu i różnorodnej działalności stanowi zdrową potrzebę dziecka. Charakterystyczną cechą dziecka w młodszym wieku szkolnym jest to, że z w związku z rozpoczęciem przez nie nauki szkolnej, a co za tym idzie jego nową sytuacją społeczną, w tym czasie po raz pierwszy występuje wyraźne rozgraniczenie zabawy, nauki i pracy. Zabawa, chociaż przestaje już być dominującą postacią działalności, jaką była w okresie przedszkolnym, nie zanika, lecz zamienia się pod względem formy, jak i treści.
Życie dziecka w zespole szkolnym, nowe złożone stosunki społeczne powodują, że nad innymi zabawami zaczynają dominować zabawy zespołowe. Charakterystyczne dla dzieci w młodszym wieku szkolnym są zabawy oparte na pewnych zasadach – gry. Dzieci szkolne są nie tylko pochłonięte samym procesem zabawy, ale także zaczyna obchodzić je wynik i jej rezultat, dlatego zabawa dzieci wczesnoszkolnych wymaga ukierunkowania na jakiś określony cel, napięcia woli i takiej organizacji zachowania się, aby cel ten udało się osiągnąć. (Hemmerling W. Zabawy w nauczaniu początkowym, Warszawa, WSiP, 1990, s. 8-11)

Zabawa odgrywa także duże znaczenie w rozwoju osobowości dziecka. W Encyklopedii Powszechnej PWN przeczytamy, że „osobowość – jedno z podstawowych pojęć psychologicznych, najczęściej rozumiane bądź jako zbiór względnie stałych cech psychicznych człowieka, różniących go od innych ludzi, warunkujących stałość jego zachowania się, bądź jako system mechanizmów wewnętrznych, warunkujący organizację zachowania się człowieka, jego psychiczną tożsamość, kierunek i sposoby przystosowania się do otoczenia oraz twórczego przekształcania tego otoczenia”. (Encyklopedia Powszechna, red. Petrozolin-Skowrońska B., Warszawa, PWN, 1997, s. 738)
Fundamentem osobowości jest obraz samego siebie. Pierwszym elementem tworzenia się obrazu siebie jest pojawienie się świadomości własnej osoby. W okresie wczesnego wieku szkolnego dochodzi do bardzo ważnego momentu w kształtowaniu się wiedzy o sobie lub jak mówią psychologowie „struktury Ja”. Sądy i poglądy o sobie zaczynają łączyć się ze sobą i tworzyć związki. Obraz siebie zaczyna zmieniać się i staje się bardziej zróżnicowany.
Ważnym elementem rozwoju osobowości, bardzo charakterystycznym dla dziecka w wieku wczesnoszkolnym jest rozwój i kształtowanie się zainteresowań. Zależy on od płci, zdolności, środowiska społecznego, oddziaływań szkoły i grupy rówieśniczej, których staje się członkiem.

Kolejnym istotnym elementem kształtowania osobowości jest temperament. Zależy on od sposobu wychowania i warunków społecznych w jakich rozwija się uczeń. Temperament jest ważny dla kształtowania się osobowości w tym sensie, że wyznacza pewien poziom energii życiowej i aktywności.
Na osobowość duży wpływ ma motywacja do działania. Zachodzi ona w bezpośrednim związku z aktywnością dziecka. Motywacja stanowi bardzo ważną rolę, gdyż jest ona siłą napędową. To właśnie dzięki niej uczeń chce poznawać nowe rzeczy, dowiadywać się więcej o świecie.
(Guz S., Rozwój i kształtowanie osobowości dzieci w okresie wczesnoszkolnym, Warszawa, WSiP, 1987, s. 11-26)

Podstawą stosowania zabawy jako swoistej metody kształtowania osobowości wychowanka jest przeświadczenie, że człowiek nosi w sobie olbrzymi potencjał możliwości, które uwalniają się w odpowiednich warunkach. Zabawa musi gwarantować jednak:
• dobrowolność udziału
• demokratyczną, nie zhierarchizowaną strukturę grupy
• bezpośredni kontakt uczestników według własnego uznania
• rozwój inwencji każdego uczestnika
• różnorodność środków wyrazu
• klimat zaufania, poczucie bezpieczeństwa
• radość
(Wprowadzenie do pedagogiki zabawy, red Kędzior-Niczyporuk E. Klanza, Lublin, Klanza, 2003, s.11)

Gry i zabawy służą doskonaleniu różnych sprawności i umiejętności. Wspomagają myślenie dziecka, uwagę, pamięć, spostrzegawczość, orientację, refleks, wyobraźnię i inwencję twórczą. Wzbogacają skalę przeżyć i przyczyniają się do harmonijnego rozwoju. Pozwalają wspomagać rozwój funkcji słuchowych, wzbogacać mowę, doskonalić percepcję wzrokową i koordynację wzrokowo-ruchową, rozwijają ogólną sprawność motoryczną.

Gry i zabawy rozładowują napięcie i emocje. Wprowadzają uspokojenie, zapobiegają różnego rodzaju stresom, zmniejszają stany frustracji. Przyczyniają się do powstawania pozytywnych cech społecznych dziecka. Kształtują poczucie przyjaźni i solidarności, uczą tolerancji w stosunku do innych dzieci. Przyzwyczajają dzieci do współpracy w zespole oraz przestrzegania reguł i norm.
(Dziecko w świecie zabawy, red Dymara B., Kraków Impuls, 2009, s.254-258)

Rozwój osobowości jest procesem stopniowym. Czynniki, które wpływają na osobowość m.in. zabawa, zachodzą równolegle. Gry i zabawy, które są naturalnymi formami aktywności dziecka w wieku wczesnoszkolnym, stwarzają okazję do odniesienia sukcesu, rozbudzają motywację do nauki. Dają dziecku możliwość przeżywania rozmaitych sytuacji i poznawania różnorodnych stosunków społecznych. Tylko w ten sposób osobowość dziecka będzie się kształtowała w sposób optymalny.

Opracowała:
Anna Potaśnik

Bibliografia:

• Dziecko sześcioletnie w szkole, red. Karczewska J., Kwaśniewska M., Kielce, ZNP, 2009
• Dziecko w świecie zabawy, red Dymara B., Kraków, Impuls, 2009
• Encyklopedia pedagogiczna, red., Kapica G. w. Pomykało W., Warszawa, Fundacja Innowacyjna, 1993
• Encyklopedia Powszechna, red. Petrozolin-Skowrońska B., Warszawa, PWN, 1997
• Guz S., Rozwój i kształtowanie osobowości dzieci w okresie wczesnoszkolnym, Warszawa, WSiP, 1987
• Hemmerling W. Zabawy w nauczaniu początkowym, Warszawa, WSiP, 1990
• Kamiński A. Aktywizacja i uspołecznienie uczniów w szkole podstawowej, Warszawa, PZWS, 1966
• Okoń W. Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa, Żak, 1995
• Wprowadzenie do pedagogiki zabawy, red Kędzior-Niczyporuk E., Lublin, Klanza, 2003
• Z teorii i praktyki edukacji dziecka, red. Gąsiorek K., Kraków, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, 2011
Inne źródła:

• Dziennik Ustaw, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, sap.sejm.gov.pl, dostęp dnia: 19.01.2013
• Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, bip.men.gov.pl, dostep dnia: 19.01.2013