Materiały pomocnicze do nauki teorii w Szkole Muzycznej I stopnia

MATERIAŁY POMOCNICZE DO NAUKI TEORII w PSM I STOPNIA

KSZTAŁCENIE SŁUCHU

Literowe nazwy dźwięków: c, d, e, f, g, a ,h.
Solmizacyjne nazwy dźwięków: do, re mi, fa, sol, la, si.

Półton to najmniejsza odległość pomiędzy dwoma dźwiękami, np. e-f, h-c.
Cały ton to odległość dwóch półtonów, np. c-d, g-a.

Materiał dźwiękowy jest podzielony na oktawy.
Klawiatura fortepianu obejmuje następujące oktawy:
-subkontra A2 – H2
- kontra C1 – H1
- wielka C- H
- mała c- h
-razkreślna c1 – h1
- dwukreślna c2 – h2
- trzykreślna c3 – h3
- czterokreślna c4 – h4
- pięciokreślna c5

Znaki chromatyczne:
- krzyżyk (#) podwyższa dźwięk o pół tonu i dodaje końcówkę „–is” do nazwy literowej: cis, dis, eis, fis, gis, ais, his
- bemol (b) obniża dźwięk o pół tonu i zwykle dodaje końcówkę „-es” do nazwy literowej: ces, des, es, fes, ges, as, b
- kasownik unieważnia krzyżyki i bemole
Znaki chromatyczne występujące przy kluczu obowiązują do końca pięciolinii we wszystkich oktawach, ich kolejność jest stała: fis, cis, gis, dis, ais, eis, his; b, es, as des, ges, ces,fes.
Znaki chromatyczne pisane przy nutach to tzw. znaki przygodne, obowiązują do końca taktu tylko w danej oktawie.

INTERWAŁY
- to odległości między dwoma dźwiękami zagranymi kolejno (melodycznie) lub równocześnie (harmonicznie).
Budowanie i rozpoznawanie interwałów w zapisie nutowym:
- liczymy stopnie gamy na pięciolinii lub na białych klawiszach (razem z pierwszą nutą)
- liczymy półtony na klawiaturze nie omijając żadnego klawisza ( bez pierwszej nuty)
Rozpoznawanie interwałów ze słuchu:
- liczymy stopnie śpiewając fragment gamy od jednego do drugiego dźwięku
- dopasowujemy usłyszany interwał do przykładowej melodii

Interwały proste z ilością półtonów i przykładami melodii:
- pryma czysta ( 1) - ten sam dźwięk, np. c-c, zero półtonów, „Zielony mosteczek”, „ Była sobie żabka mała”
- sekunda mała (2>) – np. c- des, jeden półton, „Mało nas”, „Dla Elizy”, koniec gamy durowej
- sekunda wielka (2) - np. c-d, dwa półtony, „ Pójdźmy wszyscy do stajenki”, „ Panie Janie”, początek każdej gamy
- tercja mała (3>) – np. c-es, trzy półtony, „ Czerwone jabłuszko”, „Mam chusteczkę”, „ Sto lat”, „ Hej Sokoły”,
- tercja wielka (3) – np. c-e, cztery półtony, „Stary niedźwiedź”
- kwarta czysta (4) – np. c-f, pięć półtonów, „ Tryumfy”, „ Ojciec Wirgiliusz”, „Jedzie pociąg” z daleka”, „ W murowanej piwnicy”
- kwarta zwiększona/ kwinta zmniejszona - (4</5>), sześć półtonów czyli trzy całe tony, są to tzw. trytony, np. c-fis/c-ges, występują między stopniami gamy IV – VII/ VII – IV
- kwinta czysta (5) – np. c-g, siedem półtonów, „Kurki trzy” ( 2 i 3 nuta), J.S. Bach – Menuet G-dur
- seksta mała (6>) – np. c-as, osiem półtonów, „Love story”, „Cicho” (Ewa Farna)
- seksta wielka (6) – np. c-a, „Libiamo” ( La Traviata) „Jingle Bells”, „My Way”
- septyma mała (7) – np. c-b, „ Po górach, dolinach (refren: Ave...)
- septyma wielka (7<) – np. c-h, „Take on Me” (refren, zespół A-ha)
Oktawa czysta (8) – np. c- c1, „ Bóg się rodzi”, ”Somewhere Over the Rainbow”

Interwały dzielą się na:
- konsonanse doskonałe, idealnie zgodnie współbrzmiące (wszystkie interwały czyste)
- konsonanse niedoskonałe, zgodnie współbrzmiące ( tercje i seksty)
- dysonanse, niezgodnie współbrzmiące ( sekundy, septymy i trytony)
Przewroty interwałów polegają na dopełnieniu do oktawy, np. septyma mała c1-b1 daje w przewrocie sekundę wielką b1-c2. Ma to zastosowanie np. przy budowaniu lub określaniu sekst i septym, łatwiej jest zbudować ich przewrót w odwrotnym kierunku i uzyskany dźwięk przenieść o oktawę. Np. zamiast budować septymę małą w górę od c1 zbudujmy sekundę wielką w dół i przenieśmy uzyskany dźwięk „b” o oktawę w górę.
Powyżej oktawy występują interwały złożone, składają się z oktawy oraz interwału prostego.
Są to kolejno:
nona, decyma, undecyma, duodecyma, tercdecyma, kwart decyma, kwintdecyma.
Interwały charakterystyczne to trytony oraz sekunda zwiększona (2<) która ma trzy półtony, brzmi jak tercja mała i występuje między VI i VII stopniem gamy harmonicznej.
Trytony jako dysonanse wymagają rozwiązania na konsonans.
Interwały zwiększone rozwiązuje się ruchem sekundowym na zewnątrz, a zmniejszone do środka ( na sąsiednie dźwięki gamy).

GAMY
Każdą gamę można podzielić na dwie połowy czyli tzw. tetrachordy.
Gamy krzyżykowe oraz krzyżyki przy kluczu są ułożone kwintami w górę.
Gamy bemolowe oraz bemole przy kluczu są ułożone kwintami w dół.
Gamy durowe to inaczej majorowe, a molowe to minorowe.
Wszystkie gamy durowe i molowe są umieszczone na kole kwintowym i tworzą tzw. system dur –moll. System ten ukształtował się w epoce baroku wraz z wprowadzeniem nowego ”równomiernie temperowanego” sposobu strojenia instrumentów. Dzięki temu utwory we wszystkich tonacjach brzmią dobrze.
Gamy durowe / majorowe są zbudowane z sekund wielkich i małych w układzie: 2-2-2>-2-2-2-2>. Półtony czyli sekundy małe (2>) występują pomiędzy III-IV oraz VII-VIII stopniem ( na końcu każdego tetrachordu).
Gamy molowe / minorowe( pierwszy tetrachord nie ulega zmianie)
- eolska (naturalna, pierwotna) ma półtony między II-III i V-VI stopniem, jako jedyna gama kończy się całym tonem ( sekundą wielką)
- harmoniczna to eolska z podwyższonym VII stopniem, ma dodatkowy półton na końcu (VII-VIII stopień) i sekundę zwiększoną (VI-VII stopień) która nadaje tej gamie„ arabskie” brzmienie ( sekunda zwiększona brzmi jak tercja mała, ma trzy półtony)
- dorycka ma podwyższony VI i VII stopień, znika półton pomiędzy V-VI stopniem, pierwszy tetrachord jest molowy, a drugi durowy. Od gamy durowej różni się tylko III stopniem.
- melodyczna – w górę jest jak dorycka, a w dół jak eolska.
III stopień gamy decyduje o jej trybie. W gamach molowych od I do III stopnia jest tercja mała i powoduje „smutne” brzmienie. W gamach durowych jest tam tercja wielka która brzmi „wesoło”.
Gamy do czterech znaków przy kluczu:
C-dur / a-moll – nie mają żadnych znaków przy kluczu
G-dur / e-moll – 1 krzyżyk „fis”
D-dur / h-moll – 2 krzyżyki „fis” i „cis”
A-dur / fis-moll – 3 krzyżyki „fis”, „cis”, „gis”
E-dur / cis-moll – 4 krzyżyki „fis”, „cis”, „gis”, „dis”

F-dur / d-moll – 1 bemol „b”
B-dur / g-moll – 2 bemole „b” i „es”
Es- dur / c-moll – 3 bemole „b”, „es”, „as”
As-dur / f-moll - 4 bemole „b”, „es”, „as”, „des”
POKREWIEŃSTWA GAM
a) pokrewieństwo równoległości dotyczy dwóch gam z takimi samymi znakami przy kluczu np. C-dur / a-moll, (równoległą gamę molową znajdziemy o tercję małą niżej).
b) pokrewieństwo kwintowe dotyczy dwóch gam tego samego trybu oddalonych o kwintę czystą, np. C-dur / G-dur lub C-dur / F-dur
c) pokrewieństwo równoimienności dotyczy dwóch gam zaczynających się od tego samego dźwięku, np. C-dur i c-moll
RODZAJE TRÓJDŹWIĘKÓW - podstawowe trójdźwięki mają budowę tercjową, a ich składniki to pryma (1), tercja (3) i kwinta (5). Pryma decyduje o nazwie trójdźwięku, a tercja o jego trybie ( durowy lub molowy).
- durowy/majorowy składa się z tercji wielkiej na dole i małej u góry, brzmi wesoło, rozpoczyna melodię walca „ Nad Pięknym Modrym Dunajem”
- molowy/minorowy ma odwrotny układ tercji, brzmi smutno, rozpoczyna melodię kujawiaka „ Czerwone jabłuszko”
- zwiększony składa się z dwóch tercji wielkich, to durowy z podwyższoną kwintą
- zmniejszony składa się z dwóch tercji małych, to molowy z obniżoną kwintą, rozpoczyna melodię „ Krakowiaczek jeden”
PRZEWROTY TRÓJDŹWIĘKÓW
- pierwszy przewrót sekstowy (6) jest zbudowany na składniku tercji ( 3-5-1)
- drugi przewrót kwartsekstowy( 6/4) jest zbudowany na składniku kwinty
( 5-1-3)
Trójdźwięk durowy/majorowy w przewrocie sekstowym składa się z tercji małej i kwarty czystej, rozpoczyna melodię „ Jeden chleb...”.
Trójdźwięk durowy/majorowy w przewrocie kwartsekstowym składa się z kwarty czystej i tercji wielkiej, rozpoczyna melodię „ Szła dzieweczka”.
Trójdźwięk molowy/minorowy w przewrocie sekstowym składa się z tercji wielkiej i kwarty czystej.
Trójdźwięk molowy/minorowy w przewrocie kwartsekstowym składa się z kwarty czystej i tercji małej, rozpoczyna Taniec węgierski nr.5 Johannesa Brahmsa.
Trójdźwięki durowe i molowe w danym przewrocie różnią się tercjami, podobnie jak w postaci zasadniczej.

TRIADA HARMONICZNA to trzy trójdźwięki zbudowane na najważniejszych stopniach gamy:
- trójdźwięk toniczny (T) na I stopniu, np. c-e-g
- trójdźwięk subdominantowy (S) na IV stopniu, np. f-a-c
- trójdźwięk dominantowy (D) na V stopniu, np. g-h-d
Triada harmoniczna zawiera wszystkie dźwięki gamy i jest podstawą harmoniki funkcyjnej w której występuje dążenie do rozwiązania na tonikę.
W gamach durowych wszystkie trójdźwięki triady są durowe.
W gamach minorowych triadę budujemy w odmianie harmonicznej, tonika i subdominanta jest molowa, a dominanta durowa.
Trójdźwięki triady to inaczej funkcje harmoniczne, są one wykorzystywane do tworzenia akompaniamentu.
Na pozostałych stopniach gamy ( II, III, VI, VII) powstają tzw. trójdźwięki poboczne które mogą jeszcze bardziej urozmaicić akompaniament.

KADENCJA – układ funkcji harmonicznych (akordów) o charakterze zakończeniowym.
Podstawowe rodzaje kadencji:
- mała doskonała – D-T
- wielka doskonała – S-D-T
- plagalna (tzw. kościelna) – S-T
- zawieszona – S-D lub T-D
- zwodnicza – S-D -TVI

DOMINANTA SEPTYMOWA (D7) to czterodźwięk zbudowany przez dodanie kolejnej tercji gamowłaściwej ( 3>) do trójdźwięku dominanty, wykazuje silne dążenie do rozwiązania na tonikę w drugim przewrocie.

TRANSPOZYCJA - przeniesienie utworu do innej tonacji, np. z C-dur do G-dur o kwintę w górę lub o kwartę w dół.
TRANSKRYPCJA - przystosowanie utworu na inny instrument.
PROGRESJA to powtórzenie fragmentu melodii (często wielokrotne) od innego stopnia gamy. W zależności od kierunku progresja może być wznosząca lub opadająca. Jest to często stosowana technika przez kompozytorów.

METRUM (inaczej oznaczenie taktowe) to dwie cyfry umieszczone na początku utworu.
Dolna cyfra określa podstawową jednostkę metryczną w takcie: cyfra „2” oznacza półnutę, „4”- ćwierćnutę, 8 – ósemkę, np. w takcie 4/4 licząc „raz, dwa, trzy, cztery” odliczamy kolejne ćwierćnuty.
Górna cyfra oznacza ilość jednostek metrycznych w jednym takcie, np. ¾ oznacza, że w takcie zmieszczą się trzy ćwierćnuty lub ich równowartość.
Takty proste: 2/2, 2/4, 3/2, ¾, 3/8.
Takty złożone regularnie: 4/2, 4/4, 6/4, 6/8, 9/8, 12/8.
Takty złożone nieregularnie: 5/4, 7/4, 5/8, 7/8.
W taktach półnutowych ( 2/2, 3/2, 4/2) drobne wartości rytmiczne łączymy w grupy równe półnucie.
W taktach ćwierćnutowych ( 2/4, ¾, 4/4, 5//4, 6/4, 7/4) tworzymy grupy równe ćwierćnucie.
W taktach ósemkowych grupy są równe ćwierćnucie z kropką.
PRZEDTAKT - niepełny takt na początku utworu, pozostała część znajduje się na końcu utworu.
Każdy takt ma mocne i słabe części, np. w takcie 2/4 „raz” jest naturalnie mocniejsze niż „dwa”.
SPOSOBY PRZEDŁUŻANIA WARTOŚCI RYTMICZNYCH:
- kropka przy nucie lub pauzie – przedłuża o połowę czasu trwania, np. półnuta z kropką = półnuta + ćwierćnuta
- ligatura – łuk łączący dźwięki o tej samej wysokości w jedną całość rytmiczną
- fermata – mały łuk z kropką wewnątrz, przedłuża dźwięk lub pauzę o dowolną długość (zależną od wykonawcy)

SYNKOPA to przesunięcie naturalnego akcentu na słabą część taktu. Powstaje gdy na słabej części taktu jest dłuższa wartość rytmiczna niż na mocnej części taktu. Typowa synkopa występuje w krakowiaku w takcie 2/4, składa się z ósemki, ćwierćnuty i ósemki. Akcentowana jest tu ćwierćnuta która wypada na „i 2”.

NIEREGULARNE GRUPY RYTMICZNE:
TRIOLA – jest wynikiem podziału wartości dwudzielnej na trzy równe części. Gdy podzielimy półnutę na trzy równe części otrzymamy triolę ćwierćnutową, z ćwierćnuty powstanie triola ósemkowa, a z ósemki – szesnastkowa.
Gdy dwudzielną wartość rytmiczną podzielimy na 5, 6 lub 7 równych wartości otrzymamy kolejno kwintolę, sekstolę i septymolę.
DUOLA - powstaje w wyniku podziału wartości trójdzielnej takiej jak np. półnuta z kropką na dwie równe części ( zamiast na trzy).

POLIRYTMIA - jednoczesne występowanie różnych rytmów w poszczególnych głosach, na przykład w utworach polifonicznych.
POLIMETRIA – jednoczesne występowanie różnych rodzajów metrum w poszczególnych głosach.

AUDYCJE MUZYCZNE
RODZAJE MUZYKI
Twórcy i sposób przekazu:
- ludowa (przekazywana ustnie, amatorska)
- artystyczna ( zapisywana za pomocą nut przez kompozytorów, profesjonalna)
Sposób wykonania:
- wokalna
- instrumentalna
- wokalno – instrumentalna
- elektroniczna
Ilość wykonawców:
- solowa
- zespołowa (kameralna do 9 osób, orkiestrowa i chóralna powyżej 9 osób)
Treści pozamuzyczne:
- absolutna ( nie zawiera treści pozamuzycznych)
- programowa, ilustracyjna ( nawiązuje do literatury, malarstwa, przyrody, wydarzeń historycznych itp.)
Przeznaczenie : np. filmowa, taneczna, kościelna, relaksacyjna
Epoki historyczne: np. średniowieczna, barokowa, romantyczna
Położenie geograficzne: np. europejska, amerykańska, afrykańska itd.
Narodowość: np. polska, czeska, włoska, francuska itp.
Charakter: np. poważna, jazzowa, rozrywkowa
Utwór muzyczny może należeć do kilku rodzajów muzyki jednocześnie.

ELEMENTY MUZYCZNE:
1. Melodia to dźwięki różnej wysokości słyszane kolejno.
Rodzaje melodii:
- kantylenowa – śpiewna
- figuracyjna – szybkie wartości rytmiczne, skoki, pasaże
- ornamentalna – z ozdobnikami ( tryle, przednutki, mordenty, obiegniki)
- deklamacyjna – zbliżona do mowy, oparta na małych odległościach

2. Rytm tworzą następujące po sobie dźwięki: krótkie, długie, akcentowane i nieakcentowane.
Rodzaje rytmu:
- swobodny – nie posiada metrum i podziału na takty, spotykany w średniowiecznych śpiewach liturgicznych, przykładem rytmiki swobodnej jest „Bogurodzica”
- ustalony – ma metrum i podział na takty, występuje w większości utworów muzycznych, dzieli się na:
-jednostajny ( te same wartości rytmiczne),
-zmienny ( różne wartości rytm.),
-schematyczny ( oparty na schematach rytmicznych, występuje np. w tańcach)

3. Agogika czyli tempo i jego zmiany, oznaczane dokładnie za pomocą metronomu lub w przybliżeniu za pomocą określeń w j. włoskim.

- tempa wolne:
grave – ciężko, poważnie
largo – szeroko, bardzo powoli
lento – powoli
adagio – wolno, dostojnie

- tempa umiarkowane:
andante – idąc, w tempie spokojnego kroku
andantino – żywiej niż andante
moderato – umiarkowanie
allegretto – niezbyt szybko, wolniej niż allegro

- tempa szybkie:
allegro – szybko, wesoło
vivo – żywo
veloce – lotnie,szybko
presto – szybko
vivacissimo – bardzo żywo
prestissimo – bardzo szybko

zmiany tempa:
przyspieszenie - accelerando (accel.), animando, animato, stringendo, doppio movimento (podwajając tempo)
zwolnienie - allargando, rallentando (rall.), ritardando (ritard.) ritenuto (rit.)
powrót do tempa pierwotnego - tempo primo, tempo I, a tempo, l'istesso tempo, come prima, come sopra, tempo giusto

4. Dynamika – głośność dźwięku:
ppp - pianissimo possibile, możliwie najciszej
pp – pianissimo, bardzo cicho
p – piano, cicho
mp - mezzo piano, umiarkowanie cicho
mf - mezzo forte, umiarkowanie głośno
f – forte, głośno
ff – fortissimo, bardzo głośno
fff - fortissimo possibile, możliwie najgłośniej

Zmiany dynamiki:
cresc. Crescendo - wzmacniając
decresc. decrescendo - osłabiając
dim. diminuendo - stopniowe przyciszanie
fz sforzato - wzmocnienie pojedynczego dźwięku
sfz sforzato - wzmocnienie pojedynczego dźwięku
sf sforzando - wzmocnienie pojedynczego dźwięku
fp forte piano - nagła zmiana głośno → cicho
pf piano forte - nagła zmiana cicho → głośno

5. Artykulacja – sposób gry:

- legato – łączenie dźwięków, oznaczane za pomocą łuku
- staccato – krótko, oddzielnie, oznaczane za pomocą kropek pod lub nad nutami
- portato – dźwięki są prawie łączone, występują pomiędzy nimi minimalne pauzy, oznaczane poziomymi kreskami
- pizzicato (pizz.) szarpać struny palcami na instrumentach smyczkowych
glissando (gliss.) „ślizgając się” od jednego dźwięku do drugiego
arpeggio – granie akordów „na sposób harfowy”
con sordino – gra tłumikiem
tremolo – szybkie powtarzanie tego samego dźwięku
tremolando – szybkie naprzemienne powtarzanie dwóch dźwięków
frulato – granie na głoskach „frr” lub „trrr” np. na flecie
mormorando lub bocca chiusa – śpiew z zamkniętymi ustami, zwykle na spółgłoskach „mmm”

6. Harmonia – porządkuje współbrzmienia dźwięków i akordy w utworze.

Rodzaje harmonii:

- modalna, wykształcona w epoce średniowiecza, oparta na dawnych skalach

- funkcyjna, rozwijająca się od XVII do XX wieku, oparta na skali durowej i molowej oraz na triadzie z toniką jako dźwiękiem centralnym

- sonorystyczna, wykształcona w XX wieku, oparta na dysonansach, plamach dźwiękowych ( barwowych) i tzw. klasterach czyli współbrzmieniach o bardzo skupionym układzie dźwięków, szystkie dźwięki i akordy traktowane są na równych prawach, nie ma toniki

7. Kolorystyka – jest to element muzyczny związany z barwą dźwięku, która jest odmienna dla poszczególnych instrumentów i głosów wokalnych.
O zmianie barwy decyduje np. zmiana rejestru, artykulacja, różne zestawienia instrumentów czy głosów.
Dziedzina zajmująca się tym zagadnieniem to instrumentacja, w muzyce rozrywkowej nazywana jest aranżacją.

8. FAKTURA – sposób prowadzenia głosów w utworze muzycznym.
- monofoniczna, jednogłosowość, nie posiada akompaniamentu, np. chorał gregoriański, średniowiecze
- polifoniczna – jednoczesne prowadzenie od dwóch do pięciu jednakowo ważnych głosów, np. kanon, inwencja, fuga, barok, twórczość J. S. Bacha
- homofoniczna – jedna główna melodia ( przeważnie w najwyższym głosie), pozostałe głosy tworzą akompaniament (zwykle akordowy), np. większość utworów klasycznych i romantycznych

Inne określenia wykonawcze:
piu – więcej meno – mniej molto - bardzo non troppo – nie zanadto poco – trochę, nie za bardzo tutti - wszyscy dolce – słodko, łagodnie cantabile – śpiewnie con anima – z ożywieniem con brio – z życiem, żwawo tranquillo - spokojnie unisono – jednogłośnie, wszyscy grają to samo w interwale prymy czystej lub oktawy czystej loco – według zapisu, bez przenoszenia o oktawę

ZASADA KSZTAŁTOWANIA BUDOWY DZIEŁA MUZYCZNEGO – dotyczy poszczególnych odcinków utworu.
1. Budowa okresowa - jest zwykle symetryczna, łatwo w niej wyodrębnić ośmiotaktowe okresy muzyczne, a w nich motywy, frazy, zdania pytające – „poprzedniki” i odpowiadające – „następniki”,
(utwór poskładany jest z okresów jak z klocków o jednakowej lub podobnej długości oddzielonych tzw. „oddechami”).
Czasem występują szesnastotaktowe okresy wielkie.
Taka budowa występuje w większości utworów homofonicznych, np. sonata klasyczna, pieśni, tańce.

2. Budowa ewolucyjna – polega na rozwijaniu utworu z początkowego motywu lub frazy (tzw. snucie motywiczne). Brak tu okresowości i symetrii, występują tzw. fazy o różnej długości. Przebieg utworu jest ciągły, (brak „oddechów”), ta budowa jest typowa dla utworów polifonicznych.

FORMA PIEŚNI:
- jednoczęściowa A – złożona z jednego okresu muzycznego, czyli z dwóch zdań muzycznych, występuje w prostych piosenkach dziecięcych, ludowych i religijnych, np. w kolędach
- dwuczęściowa AB – złożona z dwóch okresów muzycznych: A – canto, B – refren, spotykana w piosenkach i krótkich utworach instrumentalnych

- trzyczęściowa ABA lub ABA1 – złożona z trzech okresów muz., część trzecia jest powtórzeniem części pierwszej dosłownie lub z niewielkimi zmianami (Da Capo al Fine), nazywana jest formą repryzową, występuje np. tańcach stylizowanych

PIOSENKI LUDOWE – tworzone spontanicznie podczas pracy, zabawy i uroczystości, przekazywane ustnie, zwykle jednogłosowe, czasem oparte na dawnych skalach i rytmach tanecznych.
Oskar Kolberg (XIXw.) większość życia poświęcił na opisywanie i badanie polskiej kultury ludowej (folkloru), był etnografem i etnologiem, jego prace obejmują około 90 tomów!
W czasach współczesnych polska muzyka ludowa jest pielęgnowana przez rozmaite zespoły ludowe, najważniejsze z nich to Zespół Pieśni i Tańca Mazowsze oraz Zespół pieśni i Tańca Śląsk.

PIEŚNI ARTYSTYCZNE – krótkie utwory wokalne solowe, zespołowe lub chóralne, wykonywane bez udziału instrumentów (a capella) lub z akompaniamentem fortepianu, organów, orkiestry. Tworzyli je m.in. Stanisław Moniuszko, Franciszek Schubert.

ARIE – to bardziej rozbudowane pieśni z towarzyszeniem zespołu instrumentalnego, o budowie ABA, mogą być częścią opery, kantaty, oratorium.

POLSKIE TAŃCE NARODOWE:
- Polonez (chodzony, polski, pieszy) – uroczysty dworski taniec korowodowy, metrum 3/4, tempo umiarkowane, ukłon na „raz”.

- Mazur ( wyrwas, gniewus, szumny) – żywiołowy taniec w metrum ¾ i żywym tempie, pochodzi z Mazowsza, akcenty na drugiej lub trzeciej części taktu.

Krakowiak (dreptany, mijany, skalmierzak) – pochodzi z Małopolski, jedyny taniec narodowy w parzystym metrum 2/4, tempo szybkie, skoczny charakter, podstawowym krokiem jest „cwał”.

- Kujawiak (śpiący, niesiony, kolebany) – pochodzi z Kujaw, ma smutną melodię w molowej tonacji, metrum ¾, tempo wolne, spokojny, melancholijny charakter. Często bywa grany na przemian z oberkiem.

- Oberek (obertas, wykrętacz, zawijacz) - pochodzi z okolic Mazowsza i Kujaw, jest tańcem wirowym w bardzo szybkim tempie, rytm podobny do mazura, melodia powtarza się w koło, metrum 3/8.

- Mazurek – taniec stylizowany ( tworzony przez kompozytorów), oparty na jednym z trzech tańców: mazurze, oberku lub kujawiaku. Zwykle ma budowę pieśni AB , metrum ¾, silne akcenty na drugą i trzecią część taktu. Ze względu na zmienne tempo i rytmikę raczej nie nadaje się do tańca, a jedynie do słuchania.

TAŃCE INNYCH NARODÓW:
- Marsz – pochodzi z Niemiec, metrum parzyste, tempo zależne od rodzaju marsza (np. wojskowy, weselny, żałobny).
- Polka – narodowy taniec czeski, 2/4, tempo żywe.
- Walc – austriacki taniec wirowy w takcie ¾.
- Czardasz – taniec węgierski, I część wolna( lassu) na 4/4, II część szybka (friska) na 2/4.
Tarantela – bardzo szybki taniec włoski w metrum 6/8 oparty na ruchu ósemkowym.
- Bolero –taniec hiszpański , metrum 3/4 , tempo umiarkowane,schemat rytmiczny podobny trochę do poloneza.
- Hopak – szybki i popisowy taniec ukraiński w takcie 2/4.

DAWNE TAŃCE
- francuskie:
Menuet - metrum ¾, tempo umiarkowane
Gawot -2/2 ( alla breve), tempo umiarkowane
Bourree -2/2, tempo szybkie
Courante ( kurant) – 3/2, 3/4, tempo szybkie

angielskie:
Gigue ( żig) metrum 3/8, 6/8, 9/8, 12/8, tempo bardzo szybkie

hiszpańskie:
Sarabanda – 3/2, ¾, tempo wolne, dostojne

niemieckie:
Allemande ( almand) – 4/4, tempo umiarkowane

SUITA – wiązanka kilku tańców kontrastujących ze sobą, utrzymanych zwykle w tej samej tonacji lub tonacjach pokrewnych.
W XVI wieku, w epoce renesansu zaczęto zestawiać ze sobą dwa kontrastujące tańce, np. chodzony i goniony lub pawana i galiarda.
W wieku XVII ustalił się podstawowy schemat suity barokowej:
Allemande
Courante
Sarabanda
Gigue

W późniejszym okresie gdy dawne tańce wyszły z użycia powstawały suity złożone z muzyki baletowej (np. „Jezioro łabędzie” Piotra Czajkowskiego), operowej i z widowisk teatralnych (np. „Peer Gynt” Edwarda Griega).

RONDO – powstało we Francji, oznacza taniec w koło.
Składa się z refrenów A przeplatanych i kupletami B, C, D.
Przykładowy schemat ronda: ABACADA
Ma zwykle taneczny i pogodny charakter.

WARIACJE – składają się z tematu i kilku lub kilkunastu wariacji w których temat podlega różnym zmianom:
- dodawane są figuracje i ozdobniki
- zmienia się rytm, metrum, artykulacja, dynamika, tempo, harmonia, faktura.
Przykładowy schemat wariacji: A, A1, A2 ,A3 ,A4.....

SONATA –utwór zbudowany z trzech lub czterech części, przeznaczony na fortepian solo lub inny instrument np. skrzypce, wiolonczela, flet, klarnet z towarzyszeniem fortepianu.

Sonata barokowa:
- kościelna – zbudowana z części nietanecznych np. Andante, Largo
- świecka – złożona z tańców ( podobna do suity)

Sonata klasyczna:
cz. I - Allegro sonatowe
cz. II – wolna, liryczna, w formie pieśni lub wariacji
cz. III – Menuet lub Scherzo ABA, tempo umiarkowane
cz. IV – Finale - Rondo lub Allegro sonatowe

ALLEGRO SONATOWE (forma sonatowa) – powstała w okresie klasycyzmu, występuje w sonatach, symfoniach, kwartetach, koncertach i innych utworach komponowanych przez klasyków wiedeńskich ( Haydn, Mozart, Beethoven).
Składa się z trzech segmentów:

EKSPOZYCJA – pokazanie dwóch kontrastujących tematów muzycznych w różnych tonacjach pokrewnych .

PRZETWORZENIE – „przeróbka” tematów, modulacje, progresje.

REPRYZA – powrót tematów z ekspozycji „pogodzonych” w tonacji zasadniczej ( repryza jest często bardzo podobna do ekspozycji).

SYMFONIA – sonata na orkiestrę symfoniczną
KWARTET – sonata na kwartet smyczkowy
SONATINA – mała sonata, łatwiejsza i krótsza

KONCERT- to trzyczęściowy utwór przeznaczony na instrument z towarzyszeniem orkiestry. Kompozytor kładzie duży nacisk na popis solisty dlatego utwór zawiera wiele elementów wirtuozowskich.
W baroku istniały dwa rodzaje koncertów:
Koncert solowy - składał się z odcinków „tutti” granych przez wszystkich i „solo” granych przez solistę z cichym akompaniamentem orkiestry.
Concerto Grosso (wielki koncert) – wykonuje go grupa „concertino” ( dwoje skrzypiec i wiolonczela) oraz „ripieni” złożony z instrumentów smyczkowych i klawesynu.

W epoce klasycznej koncert miał trzy części:
I – Allegro sonatowe
II – część wolna ( daje możliwość pokazania przez solistę pięknego dźwięku)
III – Rondo
Pod koniec części pierwszej solista wykonuje kadencję wirtuozowską bez działu orkiestry. Dawniej kadencje były improwizowane, z czasem zaczęto je zapisywać jako integralną część koncertu.

UTWORY POLIFONICZNE ( wielogłosowe):
- kanon – temat pojawia się w kolejnych głosach z pewnym opóźnieniem
- inwencja – dwu lub trzygłosowy utwór oparty na imitacji, czyli naśladowaniu jednego głosu przez kolejne. Dopuszczalne są pewne zmiany w imitacji, np.
-inwersja czyli odwrócenie tematu
-ruch raka – zagranie tematu „od końca”
-augmentacja – wydłużenie wartości rytmicznych
-dyminucja – skrócenie wartości rytmicznych
fuga ( z łac. ucieczka) najbardziej skomplikowana forma imitacyjna, dzieli się na trzy przeprowadzenia tematu przez głosy, kończy ją kadencja akordowa.
Słowo „fuga” nawiązuje do gonitwy tematu przez kolejne głosy. Występuje tu tzw. stretto, kiedy temat jeszcze się nie skończył w jednym głosie, a już pojawia się w kolejnym.

INNE POPULARNE UTWORY INSTRUMENTALNE:
Preludium - jest utworem samodzielnym albo wstępem np. do fugi, suity, ma swobodną budowę.
Scherzo (skerco) – krótki utwór o żartobliwym charakterze i szybkim tempie, od czasów Beethovena pojawia się w symfoniach zamiast menueta.
Impromptu (emprompti) – niezbyt długi utwór, zwykle na fortepian, ma charakter improwizowany
Kaprys – rodzaj wirtuozowskiej etiudy, np. kaprysy N. Paganiniego na skrzypce solo.
Etiuda – zwykle służy do opanowania jakiegoś problemu technicznego, istnieją także etiudy wirtuozowskie, np. w twórczości F. Chopina.
Nokturn – nastrojowy, a czasem tajemniczy i burzliwy utwór, nazwa nawiązuje do nocy.
Fantazja – nawiązuje do tematów ludowych lub zaczerpniętych z innego utworu, ma swobodną budowę.
Rapsodia – składa się zazwyczaj z kilku zróżnicowanych fragmentów, czasem pojawiają się tematy ludowe, nazwa nawiązuje do starożytnych greckich recytatorów zwanych rapsodami.

Ballada – początkowo była to pieśń opowiadająca jakąś baśń lub legendę, w XIX wieku stała się również utworem instrumentalnym.
Poemat symfoniczny – jednoczęściowy, dość długi utwór na orkiestrę nawiązujący do treści literackich, popularny w drugiej połowie XIX wieku ( neoromantyzm).

UTWORY WOKALNO – INSTRUMENTALNE
Na scenie:
Opera – zawiera tekst i akcję sceniczną czyli tzw. libretto, scenografię, kostiumy, elementy aktorskie i taneczne.
Występują tu soliści śpiewający recytatywy i arie, chór, zespół taneczny i orkiestra. Opera ma zwykle trzy akty, istnieją też tzw. jednoaktówki.
Odmiany opery: operetka, śpiewogra, musical, dramat muzyczny.

Na estradzie i w kościele:
Oratorium – monumentalny utwór nawiązujący często do tematów biblijnych, budową zbliżony do opery, wykonywany bez kostiumów, dekoracji, elementów aktorskich i tanecznych.
Pasja – oratorium opowiadające o męce Chrystusa.
Kantata – może być kościelna lub świecka, często nawiązuje do wydarzeń historycznych, wysławia bohaterów, znane postaci, J. S. Bach napisał nawet „Kantatę o kawie”.
Msza – utwór komponowany do łacińskich tekstów mszy liturgii katolickiej, wykonywana jest przez chór a capella albo przez solistów i chór z towarzyszeniem organów i orkiestry.

PODZIAŁ INSTRUMENTÓW MUZYCZNYCH
Dęte (aerofony)
drewniane: flet, obój, rożek angielski, klarnet, saksofon, fagot
blaszane: trąbka, puzon, waltornia (róg), tuba
miechowe klawiszowe – organy, akordeon, fisharmonia

Strunowe ( chordofony)
szarpane: harfa, gitara, mandolina, lutnia, klawesyn, banjo
uderzane – fortepian, pianino, klawikord, cymbały
smyczkowe – skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas

Perkusyjne
samobrzmiące (idiofony) – wibrafon, ksylofon, marimba, dzwonki, czelesta,
dzwony rurowe, talerze, gong, triangel ( trójkąt)
membranowe (membranofony) – kotły, bęben wielki, werbel, tamburyn

ELEKTRYCZNE
elektromechaniczne: piano Fender/ Rhodes, gitara elektryczna,
organy Hammonda
elektroniczne: syntezatory sprzętowe i wirtualne, piana cyfrowe,
keyboardy z automatycznym akompaniamentem

ZESPOŁY INSTRUMENTALNE
Kameralne (duo, trio, kwartet, kwintet, sekstet, septet, oktet, nonet), np.:
Trio barokowe – instrument solowy (np. skrzypce, flet), instrument basowy oraz akordowy ( klawesyn, organy).
Trio fortepianowe – skrzypce, wiolonczela i fortepian.
Kwartet smyczkowy – dwoje skrzypiec, altówka i wiolonczela.
Kwintet dęty klasyczny – flet, obój, klarnet, fagot, waltornia.
Kwintet dęty blaszany – 2 trąbki, waltornia, puzon, tuba.

Orkiestry
Mała symfoniczna – smyczki i po dwa instrumenty dęte (flety, oboje, klarnety, fagoty, rogi, trąbki) oraz dwa kotły.
Wielka symfoniczna – zwiększona obsada wszystkich instrumentów oraz harfa, fortepian, czelesta, tuba, flet piccolo, rożek angielski, klarnet basowy, kontrafagot, tuba i rozbudowana sekcja perkusji.
Smyczkowa - same instrumenty smyczkowe.
Barokowa – instrumenty smyczkowe i klawesyn (basso continuo), czasem
pojawiają się instrumenty dęte
Dęta – instrumenty dęte, bęben wielki, werbel, talerze, dzwonki lira.
Jednorodna – np. same akordeony.

Partytura - nuty dla dyrygenta zawierające zapis całego utworu.
Batuta – pałeczka do dyrygowania orkiestrą.

KAPELE LUDOWE – typowy skład to:
Instrument melodyczny, np. skrzypce (lub ich ludowe odmiany - gęśle,
Mazanki, złóbcoki), klarnet, trąbka, saksofon.
Instrument basowy, np. wiolonczela lub basy własnej roboty.
Instrument perkusyjny, np. bębenek, burczybas.
Instrument akordowy, np. akordeon, harmonia.
Skład kapeli góralskiej: I skrzypce ( prowadzące), II skrzypce (tworzą uzupełnienie harmoniczne), bas (zwykle wiolonczela o trzech strunach)
Inne instrumenty ludowe to m.in. dudy podhalańskie i wielkopolskie oraz długie trąby drewniane – trombity, ligawy i bazuny.

RODZAJE GŁOSÓW LUDZKICH ( od najwyższego)
żeńskie: sopran, mezzosopran, alt, kontralt
męskie: kontratenor, tenor, baryton, bas
dziecięce: sopran (dyszkant), alt
TYPY GŁOSÓW SZKOLONYCH
koloraturowy – najwyższa skala i ruchliwość, jasna barwa, z łatwością
wykonuje szybkie tryle, pasaże i ozdobniki
liryczny – ma łagodne brzmienie, nieco ciemniejsza barwę, mniejszą skalę
dramatyczny – ma wielką siłę, mniejszą ruchliwość i ciemną barwę
charakterystyczny – ma zdolność tworzenia efektów komicznych

RODZAJE CHÓRÓW
mieszany – (żeńsko-męski), najczęściej tworzą go soprany, alty, tenory i basy
męski
żeński
chłopięcy
dziecięcy
młodzieżowy
Muzyka chóralna sięga czasów średniowiecza, jest bardzo bogata i zróżnicowana. Bywa wykonywana a capella ( tylko głosy wokalne) a także z akompaniamentem fortepianu, organów czy orkiestry.

PODZIAŁ MUZYKI NA EPOKI
Średniowiecze (od V do połowy XV w.) – muzyka rozwijała się głównie w kościołach i klasztorach, była anonimowa, pisana na chwałę Boga. Początkowo były to jednogłosowe śpiewy liturgiczne , głównie chorał gregoriański śpiewany wyłącznie przez męskie chóry zakonne.
Do najstarszych zabytków średniowiecznej muzyki w języku polskim należy rycerska pieśń ku czci Matki Boskiej - Bogurodzica.
Przeważała muzyka wokalna a capella śpiewana po łacinie, rozwinęła się forma motetu i mszy.
W epoce trwającej tysiąc lat stopniowo wykształciła się wielogłosowość, od prostych dwugłosów w oktawie, kwarcie i kwincie, aż do skomplikowanych dzieł późnego średniowiecza.
Za czasów Władysława Jagiełły ( I połowa XV w.) żył i tworzył kompozytor Mikołaj z Radomia.
Rozwijała się też muzyka świecka. Były to jednogłosowe pieśni rycerskie z akompaniamentem lutni o tematyce miłosnej, bohaterskiej, wojennej. Tworzyli je głównie „wysoko urodzeni” we Francji zwani Trubadurami i Truwerami.
Używano też instrumentów które wzmacniały lub zastępowały głosy wokalne i wtórowały do tańca. Były to harfy, fidele ( pierwowzory skrzypiec), instrumenty dęte, dzwonki, bębenki. W kościołach znajdowały się organy.

Renesans czyli Odrodzenie (1450 - 1600) – epokę nazwano „ Odrodzeniem zapomnianego piękna”, nastąpił istotny przełom w pojmowaniu świata i roli człowieka (antropocentryzm). Ludzie kochali życie i zachwycali się światem. Rozwijała się polifonia wokalna przeznaczona na czterogłosowy chór mieszany. Powstawało też coraz więcej utworów w językach miejscowych, o świeckim charakterze, przeznaczonych do śpiewania, słuchania tańca i rozrywki, np. krótkie wielogłosowe madrygały. Rozwinęła się muzyka ilustracyjna, popularnym instrumentem była lutnia. Na bogatych dworach urządzano zabawy i bale, chętnie śpiewano i tańczono. Mecenasami kultury i sztuki byli książęta i magnaci. Ośrodkiem muzyki renesansowej i innych dziedzin sztuki były Włochy.
Głównymi kompozytorami byli:
Giovanni Pierluigi da Palestrina ( Missa papae Marcelli) Orlando di Lasso („Echo”)
Polscy kompozytorzy to: Mikołaj Gomółka ( „Melodie na psałterz Polski”)
Wacław z Szamotuł („ Już się zmierzcha”) Mikołaj z Krakowa

Barok (1600 - powstanie opery, 1750 – śmierć J. S. Bacha) – epoka określona jako „Ozdobna sztuka przepychu”.
Pod koniec XVI w. rozpowszechnia się monodia akompaniowana czyli śpiew solowy z towarzyszeniem rozłożonych akordów granych na lutni, a później na klawesynie.
Styl ten dał początek wielkim formom wokalno – instrumentalnym takim jak oratorium, msza, kantata.
W muzyce dominuje polifonia, modne są kontrasty dynamiczne wywołujące efekt echa. Podstawą orkiestry barokowej staje się basso continuo (bas cyfrowany realizowany przez instrument basowy oraz akordowy, np. wiolonczela i klawesyn lub organy).
Coraz większego znaczenia nabiera muzyka instrumentalna przeznaczona głownie na instrumenty smyczkowe, flet, obój, klawesyn, organy ( concerto grosso, koncert solowy, suita, sonata, fuga).
Kompozytorzy baroku:
Niemcy – Jan Sebastian Bach, Jerzy Fryderyk Haendel
Włochy –Antonio Vivaldi, Arcangelo Corelli
Polska – Adam Jarzębski, Bartłomiej Pękiel

Klasycyzm (1750 – 1815) /łac. classicus – doskonały, wzorowy/
Twórcy tego okresu nawiązywali do ideałów starożytnej Grecji i Rzymu. Dążyli do równowagi treści i formy, do przejrzystości i zwięzłości konstrukcji utworu. Powstają dzieła o symetrycznej okresowej budowie i pogodnym charakterze. Następuje rozkwit homofonii, rozwija się system dur-moll, skomplikowana polifonia „wychodzi z mody”. Przeważają formy instrumentalne takie jak rondo, wariacje i utwory oparte na schemacie allegra sonatowego (sonaty, symfonie, kwartety, serenady, divertimenta). Nadal komponuje się też formy wokalno-instrumentalne (opera, msza, oratorium). Kształtuje i rozwija się skład orkiestry symfonicznej. Popularny staje się fortepian używany do muzykowania domowego.
Najważniejsi kompozytorzy tej epoki to tzw. Klasycy Wiedeńscy (ich twórczość była związana z Wiedniem):
Józef Haydn Wolfgang Amadeusz Mozart Ludwig van Beethoven

Romantyzm i Neoromantyzm (1815 – 1900)
W XIX wieku sztuka odgrywała wyjątkowo ważną rolę, wyrażała pragnienie wolności i dążenie do swobodnej wypowiedzi. Komponowanie stało się wolnym, samodzielnym zawodem. Twórcy starali się połączyć w swoich dziełach życie, religię i naukę. Muzyka była pełna uniesień duchowych i emocji, nawiązywała do tradycji ludowych i narodowych czego efektem było powstanie grup kompozytorów zwanych „Szkołami narodowymi”( druga połowa XIX w., neoromantyzm). Tworzono muzykę programową związaną z literaturą ( ballada, pieśni, poemat symfoniczny, nokturn, fantazja). Często pojawiała się tematyka fantastyczna i baśniowa.
Nastąpiła rozbudowa składu orkiestry ( wielka orkiestra symfoniczna) oraz wielkich form orkiestrowych (symfonia, koncert). Popularne stały się różne rodzaje pieśni i miniatur fortepianowych, było to związane z coraz większą popularnością muzykowania domowego. Rozwinęła się opera i jej nowa odmiana – dramat muzyczny. System dur-moll uległ rozluźnieniu.
Kompozytorzy:
Fryderyk Chopin, Stanisław Moniuszko, Henryk Wieniawski (Polska) Franciszek Schubert (Austria)) Robert Schumann (Niemcy) Edward Grieg (Norwegia) Giuseppe Verdi (Włochy) Piotr Czajkowski (Rosja)

Muzyka przełomu XIX i XX wieku
W tym okresie muzyka rozwijała się w wielu kierunkach, najważniejsze z nich to:
Ekspresjonizm – wielkie emocje, np. smutek, tragizm, groza, potężne zespoły wykonawcze, skrajna dynamika, rozbudowana harmonia pełna dysonansów ( kompozytorzy niemieccy, Mieczysław Karłowicz)
Impresjonizm – przekazywanie ulotnych wrażeń czyli impresji, delikatna dynamika, krótkie utwory ilustracyjne o tytułach podobnych do obrazów, skala całotonowa, plamy dźwiękowe, duża rola barwy dźwięku ( Debussy, Ravel, Karol Szymanowski)

Muzyka pierwszej połowy XX wieku
Kompozytorzy poszukiwali nowych stylów, interesowali się folklorem, muzyką amerykańską, afrykańską, bardzo ważny był się rytm, rozbudowano sekcję perkusji, popularny stał się jazz.
Kompozytorzy: Igor Strawiński, Karol Szymanowski, Sergiusz Prokofiew, Bela Bartok

Muzyka współczesna
Do muzyki wprowadza się nowe efekty dźwiękowe, np. krzyk, szept, pisk, szmery, stukanie w pudła instrumentów, (nietypowe wykorzystanie instrumentów to tzw. preparacja). Pojawia się graficzny sposób zapisywania utworów z sekundowym określaniem czasu zamiast taktów. Pojawiają się elektroniczne źródła dźwięku generujące nowe brzmienia i efekty dźwiękowe. Z czasem wielu kompozytorów powróciło do bardziej tradycyjnych metod komponowania.
Wielu polskich kompozytorów tego okresu reprezentuje najwyższy światowy poziom: Witold Lutosławski, Krzysztof Penderecki, Wojciech Kilar, Henryk Mikołaj Górecki, Grażyna Bacewicz.

Konkursy i festiwale muzyczne w Polsce:
Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina (tzw. Konkurs Chopinowski, Warszawa, co pięć lat)
Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy im. Henryka Wieniawskiego (Poznań, co pięć lat)
Międzynarodowy Konkurs Dyrygentów im. Grzegorza Fitelberga ( Katowice, co cztery lata)
Festiwal Chopinowski w Dusznikach Zdroju (corocznie)
Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej Warszawska Jesień ( co roku we wrześniu)
Wratislavia Cantans ( festiwal muzyki oratoryjno–kantatowej we Wrocławiu)