Arteterapia w resocjalizacji nieletnich - od rozważań teoretycznych do działań praktycznych

Arteterapia w resocjalizacji nieletnich – od rozważań teoretycznych do działań praktycznych

Arteterapia towarzyszy człowiekowi już od starożytności. Ówcześni Grecy przypisywali muzyce i tańcom funkcję swoistego oczyszczenia. Arystoteles jest twórcą terminu katharsis, który określa jako "stan polegający na wyzwoleniu się od uczuć strachu i litości dzięki intensywnemu przeżyciu przez widza tragedii ukazującej heroizm ludzki". Ponadto "katharsis wyraża proces, w którym męczące i przykre uczucia ulegają pewnemu rozładowaniu, przezwyciężaniu i przemianie w uczucia im przeciwstawne". Kontakt ze sztuką stawał się wówczas preludium do odczucia pewnego oczyszczenia, rozładowania emocji czy przeżycia wszelkiego rodzaju wzruszeń. Źródeł współczesnych koncepcji arteterapii należy szukać w cywilizacjach starożytnych Chin, Asyrii, Egiptu i Arabii. Koncepcje te ulegały ciągłym przeobrażeniom, ewoluowały, czego konsekwencją jest tworzenie się przez ostatnie dziesięciolecia nowej nauki, którą jest psychopatologia ekspresji. Podstawowym założeniem psychopatologii ekspresji jest nie tylko ograniczenie się do poznania wpływu choroby czy zaburzenia psychicznego na szeroko rozumianą twórczość, ale także opracowanie metod, które miałyby spełniać terapeutyczne funkcje wobec jednostki chorobowej. Taką metodą jest właśnie arteterapia. Arteterapia jako samodzielna dziedzina praktyki terapeutycznej wywodzi się z dwóch dziedzin: sztuki i psychiatrii. Pierwsze, nieśmiałe przejawy tego, co współcześnie określane jest mianem arteterapii, widoczne było już przed II wojną światową, natomiast termin arteterapia został oficjalnie użyty w Wielkiej Brytanii w 1942 roku. Zarówno prekursorem współczesnej arteterapii, jak i twórcą tego terminu jest Adrian Hill pochodzący z Anglii, który przebywając w jednym z angielskich sanatoriów jako pacjent, chcąc oderwać się od dyskomfortu wynikającego z choroby, zaczął malować oraz zachęcać do podjęcia aktywności twórczej pozostałych pacjentów. Hill podjął starania o uznanie arteterapii, polegającej na swobodnym, niczym nie ograniczonym rysowaniu i malowaniu za terapię alternatywną wobec prac ręcznych .
W literaturze przedmiotu wyróżnia się wiele definicji arteterapii. Słowo arteterapia składa się z dwóch komponentów – arte i „terapia”. Łacińskie słowo arte oznacza wykonanie czegoś doskonale i po mistrzowsku i pochodzi od słowa ars – sztuka. Natomiast pojęcie terapia jest najbliższe greckiemu źródłosłowowi therapeuein-opiekować się, oddawać cześć i w szerszym kontekście oznacza leczenie. Terapia traktowana jest, więc jako specyficzny sposób oddziaływania na sferę fizyczną czy psychiczną człowieka chorego, bez użycia środków farmakologicznych czy interwencji chirurgicznej. A. Kargul uważa, że jest to "system działań stosowanych nie tylko wobec osób chorych, ale także jednostek o zaburzoym rozwoju lub poszukujących rozwiązań sytuacji trudnych, również w stosunku do osób pozostających w obrębie patologii społecznej, a więc dotkniętych nałogami, pozbawionych wolności, objętych głębszymi wykolejeniami, objawiających cechy zaawansowanej psychopatii". Wita Szulc uważa, że „arteterapia polega na wykorzystaniu różnych środków artystycznych, które ułatwiają pacjentowi ekspresję emocji” . W takim ujęciu arteterapii, sztuka potraktowana jest w sposób innowacyjny – wytwór powstały podczas arteterapii nie musi odpowiadać określonym kanonom artystycznym, celem arteterapii jest ekspresja uczuć, myśli, emocji, końcowym natomiast pozytywne zmiany w zachowaniu zarówno w stosunku do siebie, jak i do innych. Natomiast Wiesław Dykcik interpretuje arteterapię, jako
„spontaniczną i nieskrępowaną twórczość człowieka powiązaną z wykorzystaniem szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki (np. rysowania, malowania, lepienia, rzeźbienia, śpiewu, tańca, poezji, biografii, pamiętników, czytelnictwa itd.).
Podczas pracy z wykorzystaniem technik arteterapeutycznych realizowane są dwa cele:
• cel pośredni, którym jest ekspresja uczuć, odreagowywanie stanu wzmożonego napięcia psychofizycznego
• cel finalny, którego istotą są korzystne zmiany w zachowaniu i postawie wobec siebie samego .
W literaturze przedmiotu wyróżnia się następujące klasyfikacje arteterapii:
• arteterapia o charakterze czynnościowym - działalność twórcza człowieka może pomóc w wyzwoleniu go z patologicznych, natrętnych myśli, oderwaniu go od nadmiernego skupiania się na chorobie, wzmocnieniu zdrowych stron jego osobowości oraz w jego stymulacji i wyciszeniu
• arteterapia o charakterze sublimacyjnym - działalność twórcza człowieka może pozwolić mu na odreagowanie negatywnych stanów emocjonalnych, co może obniżać zewnętrzne przejawy tych stanów, np. próby samobójcze
• arteterapia projekcyjna pobudza do rzutowania na wytwory twórczości uczuć, postaw
i motywów, po to, by mogły być lepiej poznawane i interpretowane
• arteterapia o charakterze kreacyjnym i integrującym - dzięki działalności twórczej człowiek aktywizuje swoje zdolności, umacnia tendencję do samorealizacji, scala swoją osobowość .
Arteterapia w różnorodny sposób oddziałuje na jednostkę. W związku z powyższym nie powinno się jej sprowadzać tylko i wyłącznie do funkcji terapeutycznych i leczniczych. Należy wykorzystywać ją w szeroko rozumianych oddziaływaniach wychowawczych, ponieważ celem nadrzędnym w arteterapii jest dostarczenie pacjentowi środków pozwalających mu na wyrażenie swoich uczuć, emocji, odreagowanie napięć, a nie wartość artystyczna pracy, która jest w terapii przez sztukę tylko i wyłącznie wartością dodaną.
W literaturze wyodrębnia się trzy zasadnicze funkcje arteterapii:
• funkcja rekreacyjna ma na celu kreowanie optymalnych warunków wypoczynku jednostki, mogących pomóc jej w przezwyciężeniu trudności życiowych i problemów, nabrania sił do ich rozwiązania
• funkcja edukacyjna ma na celu dostarczenie jednostce dodatkowej wiedzy, mądrości życiowej po to, by mogła się ona lepiej orientować w otaczającej ją rzeczywistości oraz poszukiwać efektywnych sposobów rozwiązywania najważniejszych spraw życiowych
• funkcja korekcyjna, której podstawowym założeniem jest przekształcanie szkodliwych mechanizmów i struktur w bardziej wartościowe np. zmiana nastawienia odnośnie niektórych problemów zawodowych lub też bardziej skomplikowane - przekształcenie koncepcji własnego życia w bardziej odpowiednią do własnych możliwości oraz środowiska, w którym żyje.
Arteterapia jako jedna z niewerbalnych metod terapeutycznych jest bardzo cennym i pomocnym narzędziem w pracy z osobami niedostosowanymi społecznie. Takimi osobami bardzo często są nieletni, którzy dopuścili się popełnienia czynów karalnych. Wykorzystywanie sztuki w pracy resocjalizacyjnej z nieletnimi może implikować pozytywne zmiany w ich zachowaniu - rozwijanie potencjałów nieletnich nieprzystosowanych społecznie może mieć wpływ na ich nowe spojrzenie na otaczającą rzeczywistość społeczną. Wytworzone w trakcie oddziaływań wychowawczych nowe kompetencje poznawczo-osobowe pozwalają im na rozwiązywanie problemów w sposób różny od dotychczasowego, w sposób akceptowalny społecznie . Nieletni sprawcy czynów karalnych to osoby, które nie potrafią wyrażać swoich potrzeb zgodnie z obowiązującymi normami społecznymi i prawnymi, zazwyczaj nie potrafią nazywać swoich emocji, nie znają alternatywnych wobec agresji metod odreagowywania napięć. Ponadto, często nie umieją: posługiwać się symbolami, wyrazić swoich uczuć, współdziałać z innymi. Dlatego tak ważne jest wykorzystywanie w pracy z nimi metod, które pozwolą im uzewnętrznić własne myśli i stany emocjonalne. Techniki arteterapeutyczne wykorzystywane w pracy z drugim człowiekiem pozwalają na podmiotowe i indywidualne traktowanie podopiecznych, bardzo dobrze integrują grupę, wzmacniają poczucie własnej wartości, pozwalają na nabywanie i ćwiczenie umiejętności interpersonalnych, zachęcają także do podejmowania działań transgresyjnych i twórczych. Ponadto nie są one przymusowe, monotonne i nie wymuszają konieczności szkolnego uczenia się. Poza tym, dzięki oddziaływaniom arteterapeutycznym i uczestniczeniu w procesie twórczym, nieletni ma szansę na znalezienie odpowiedzi na najbardziej nurtujące go pytania, odnośnie własnej osoby . Poza wymienionymi wyżej pozytywnymi efektami, które mogą pojawić się w trakcie stosowania technik arteterapeutycznych, osoby wykorzystujące w swojej pracy arteterapię, wskazują także na takie jej walory jak: rozwój osobowości, zwiększenie poczucia własnej wartości, rozwój, pobudzenie wyobraźni, uzewnętrznienie świata własnych przeżyć i emocji, zaspokojenie potrzeb (akceptacji, bezpieczeństwa, współuczestniczenia), uspokojenie, wyciszenie, dokonanie autorefleksji, uwolnienie od przykrych wspomnień i niepokojów etc. Wiesław Karolak traktuje arteterapię jako sposób wydobywania z dzieci i młodzieży sił, energii, które pomagają im we własnym rozwoju. Arteterapia stanowi bezpieczny i akceptowany przez młodzież sposób wypowiedzi, tego co trudne do opisania słowami.
Badania empiryczne na temat skuteczności arteterapii wykorzystywanej w pracy z młodzieżą niedostosowaną społecznie przeprowadziły: Ewa Grudziewska i Agnieszka Lewicka, które swoimi badaniami objęły 40 nieletnich z dwóch młodzieżowych ośrodków wychowawczych w Puławach i Różanymstoku. Wyniki badań, wskazują na skuteczność oddziaływań arteterapeutycznych na osoby niedostosowane społecznie. Grudziewska i Lewicka pozytywnie zweryfikowały hipotezę odnośnie zmniejszenia poziomu zaburzeń o charakterze eksternalizacyjnym, czyli zaburzeń behawioralnych objawiających się m.in. zachowaniami agresywnymi, impulsywnymi, ryzykownymi i antyspołecznymi, generującymi liczne konflikty zarówno interpersonalne, jak i z prawem, u osób które biorą udział w zajęciach z wykorzystaniem różnorodnych technik arteterapeutycznych. Zwracają także uwagę na konieczność wykorzystywania sztuki w procesie resocjalizacji, ponieważ dzięki tego typu zajęciom jednostka jest zdolna do podejmowania działań twórczych, czego rezultatem może być jej aktywne społeczne funkcjonowanie. Wobec tego, że arteterapia jest pojęciem bardzo szerokim - istnieje bowiem wiele technik arteterapeutycznych (plastykoterapia, muzykoterapia, teatroterapia, choreoterapia, chromoterapia, dramatoterapia, psychodrama,ludoterapia, poezjoterapia, socjoterapia biblioterapia, filmoterapia) osoby zatrudnione w placówkach resocjalizacyjnych z powodzeniem wzbogacają tradycyjne oddziaływania wychowawcze o różnorakie techniki arteterapeutyczne nie tylko wobec osób nieletnich, ale także wobec dorosłych w placówkach penitencjarnych. Analizując ofertę wychowawczą poszczególnych placówek resocjalizacyjnych zauważyć można, że w codziennej pracy z nieletnimi, poza tradycyjnymi metodami pracy, wykorzystuje się w szczególności: plastykoterapię, muzykoterapię, socjoterapię, choreoterapię, teatroterapię.

Scenariusz warsztatu arteterapeutycznego
(przykładowe ćwiczenia)

Odbiorca: nieletni przebywający w placówkach resocjalizacyjnych
Czas trwania: 2 dni (2x4,5 godz.)
Środki dydaktyczne: arkusze szarego papieru, kartki a4, pastele, kredki, ołówki, kolorowe czasopisma, glina, nożyczki, klej
Metody i formy pracy:
• praca indywidualna
• praca grupowa
Cele zajęć:
• aktywizacja nieletnich przebywających w placówkach resocjalizacyjnych
• zachęcanie do ujawniania uczuć, emocji
• stworzenie bezpiecznej przestrzeni do rozładowania trudnych emocji poprzez aktywność twórczą
• przeżycie doświadczenia estetycznego
• wspomaganie i rozwijanie aktywności twórczej i kreatywności
• nauka współpracy z innymi osobami

Dzień I
Powitanie. Prowadząca wita się z wychowankami, przedstawia im cel zajęć, a następnie prosi uczestników warsztatu o wyrażenie, przy użyciu nazw kolorów, nastroju w jakim obecnie się znajdują. Po tym krótkim wprowadzeniu prowadząca proponuje uczestnikom kilka ćwiczeń do wykonania.
Ćwiczenie nr I – Radość-Smutek
Część 1
Weź do ręki kawałek gliny. Odpręż się, weź trzy głębokie oddechy, zamknij oczy, zastanów się nad tym, z czym kojarzy Ci się masa, którą trzymasz w dłoniach. Następnie podaj 3 określenia, które, Twoim zdaniem, pasują do trzymanej przez Ciebie masy.
Część 2
W wyobraźni cofnij się do chwil, w których odczuwałeś szczęście oraz do tych, które wywołują w Tobie smutek, strach... Z leżącej przed Tobą gliny ulep symbol tego co sprawia, że jesteś szczęśliwym człowiekiem oraz tego, co powoduje, że czujesz się źle. Na wykonanie prac masz około 40 minut.
Konfrontacja:
Rozłóżcie wykonane prace przed sobą, obejrzyjcie prace innych. Na koniec zniszczcie to, co symbolizuje złe chwile w Waszym życiu i postarajcie się nigdy do tego nie wracać.
Czas trwania: 1,5 godz.

Ćwiczenie nr II - Emocje
Część 1
Spróbuj znaleźć się w sytuacji, która wzbudza w Tobie negatywne emocje, niepohamowany gniew, wobec której czujesz się bezsilny. Na arkuszu papieru za pomocą kolorowych pasteli przekaż te uczucia. Wybierz właściwe, Twoim zdaniem, kolory i narysuj targające Tobą emocje.
Konfrontacja
Ułóżcie wszystkie wykonane prace na podłodze, przyjrzyjcie się im i porównajcie poszczególne prace ze sobą, podzielcie się swoimi skojarzeniami, przemyśleniami.
Część 2
Skoro nie akceptujesz sytuacji, które wywołują w Tobie gniew, zniszcz powstały obraz, podrzyj go lub potnij na małe kawałki, ale ich nie wyrzucaj.
Część 3
Z tych małych kawałków stwórz obraz pozytywny. Na następnej kartce techniką kolażu stwórz obraz dobra, pozytywnych emocji, wykonaj „dobry” obraz.

Konfrontacja
Ułóżcie wszystkie wykonane prace na podłodze, przyjrzyjcie się im i porównajcie poszczególne prace ze sobą. Zastanówcie się czy Wasze pierwsze prace różnią się od tych ostatnich, jeśli tak to czym? Zastanówcie się, jak emocje wpływają na zachowania ludzi
Czas trwania: 1,5 godz.

Ćwiczenie nr 3 – Portret emocjonalny
Połóż duży arkusz szarego papieru na podłodze. Poproś kolegę o odrysowanie konturu Twojej sylwetki na papierze. Staraj się zrelaksować, wyciszyć, zastanów się nad tym, co czujesz, narysuj swoje emocje. Zamaluj wnętrze postaci tak, by zaznaczyć obszary Twoich emocji, zarówno tych pozytywnych, jak i negatywnych. Rozpocznij analizę i rysowanie emocji
w kolejności, np. od głowy do stóp. Emocje negatywne rysuj kolorami zimnymi, pozytywne kolorami ciepłymi.
Konfrontacja
Przyjrzyjcie się wszystkim pracom, porównajcie je, zastanówcie się z czym kojarzą się Wam określone emocje. Zwróćcie uwagę, gdzie zostały ulokowane emocje pozytywne, a gdzie negatywne. Co można zrobić, aby wyeliminować negatywne emocje?
Czas trwania: 1,5 godz.
Zakończenie pierwszego dnia warsztatu krótkim podsumowaniem.

Dzień II
Powitanie uczestników, prowadząca prosi uczestników o nazwanie stanu psychofizycznego
w jakim aktualnie się znajdują.
Ćwiczenie nr I – Moje atuty
Część 1
Usiądź wygodnie, odpręż się, zamknij oczy, oddychaj lekko, równo, spokojnie. Zapomnij
o kłopotach, poczuj spokój.
Część 2
Zastanów się jakie są Twoje atuty, jakie posiadasz umiejętności, zdolności, zainteresowania. Na kartce papieru opisz w punktach wszystkie Twoje atuty, a następnie wybierz 4 z nich, które uważasz za najważniejsze. Przed Tobą znajduje się kartka papieru z konturem czterolistnej koniczyny, która jest symbolem szczęścia. Zastanów się jakie uczucia, wyrazy, znaki przywołuje w Twoim umyśle ten symbol? Korzystając z rysunku czterolistnej koniczyny, wypełnij każdy listek wybranymi przez Ciebie atutami. Zastosuj technikę kolażu, wykorzystując zdjęcia i ilustracje z gazet.
Część 3
Przyjrzyj się swojej pracy. Zastanów się jakie cechy Twojego charakteru umożliwiają Ci osiągnięcie zamierzonego celu, co jest Twoją najmocniejszą stroną? Na kartonie obok czterech listków znajduje się obrys łodygi, która łączy ze sobą listki, jest spoiwem poszczególnych elementów. Wypełnij łodygę tym, co uważasz za największy swój atut i co łączy pozostałe elementy w całość.
Konfrontacja
Porównajcie wszystkie prace. Porównajcie ze sobą różne spojrzenia na swoje atuty. Czym się różnią, jakie są podobieństwa? Czy trudno jest mówić o swoich atutach? Czy świadomość swoich atutów może mieć jakiś wpływ na zachowanie człowieka ?
Czas trwania: 2 godz.

Ćwiczenie nr II – Przeplatanka. Emocje
Część 1
Weź kartkę papieru poliniowaną pionowo. Narysuj na niepoliniowanej stronie tej kartki SMUTEK.
Część 2
Weź kartkę papieru poliniowaną poziomo. Narysuj na stronie niepoliniowanej RADOŚĆ. Połóż rysunek obok wykonanego w poprzednim ćwiczeniu. Porównaj oba rysunki, jakie refleksje wywołuje ta konfrontacja?
Część 3
Potnij kartkę z namalowanym obrazem wzdłuż ponumerowanych linii poziomych do pionowej kreski. Kartkę przeciętą zgodnie z poziomymi liniami przeplataj paskami wyciętymi z pierwszego rysunku kolejno, zaczynając od nr 1.

Konfrontacja
Połóżcie prace obok siebie, porównajcie je ze sobą. Czym różni się każdy z tych obrazów? Przypomnijcie sobie Wasze pierwsze i drugie obrazy. Powstał 3 obraz, jaki? Zupełnie odmienny od poprzednich? Czy trzeci obraz tworzy nową jakość, a może jedność ?
Czas trwania: 2,5 godz.
Zakończenie warsztatu.
Prowadząca prosi uczestników o zajęcia miejsc w kręgu i podzielenie się swoimi wrażeniami dotyczącymi ćwiczeń, atmosfery etc. Zachęca do wyrażania własnych opinii, przekazywania informacji zwrotnej prowadzącej.

Bibliografia:
Dykcik W., Poszukiwanie nowatorskich i alternatywnych koncepcji indywidualnej rehabilitacji oraz społecznej integracji osób niepełnosprawnych – aktualnym wyzwaniem praktyki edukacyjnej, W: Dykcik W., Szychowiak B., (red.) Nowatorskie i alternatywne metody w praktyce pedagogiki specjalnej, Wydawnictwo Naukowe UAM 2001
Glińska-Lachowicz A., Arteterapia w warsztacie pedagoga resocjalizacyjnego - opinie studentów ( doniesienie z badań własnych, (w) Arteterapia jako dyscyplina akademicka w krajach europejskich, pod redakcją naukową W. Szulc przy współpracy M. Furmańskiej i J. Gładyszewskiej-Cylulko, Wrocław 2010
Gładyszewska-Cylulko J., Arteterapia w pracy pedagoga. Teoretyczne i praktyczne podstawy terapii przez sztukę, Impuls, Kraków 2011
Grudziewska E., Lewicka A., Skuteczność arteterapii w pracy z nieletnimi z młodzieżowych ośrodków wychowawczych, (w) Arteterapia od rozważań nad teorią do zastosowań praktycznych, pod redakcją W. Karolaka i B.Kaczorowskiej, Wydawnictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2011
Hanford O., Karolak W., Portrety i maski w twórczym rozwoju i arteterapii, Wydawnictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, 2009
Karolak W., Rysunek w arteterapii, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, 2007
Karolak W., MAPPING w twórczym samorozwoju i arteterapii, Wydawnictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, 2009, s., 147
Karolak W., Hanford O., Collage w twórczym rozwoju i arteterapii, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2011
Konieczna E.J., Arteterapia w teorii i praktyce, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007
Konopczyński M., Metody twórczej resocjalizacji, Pedagogium, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009
Kwiatkowska G.E., Arteterapia, Lublin 1991
Maszke A.W., Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Rzeszów 2003
Nowak S., Metodologia badań socjologicznych, Warszawa 1970
Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1977
Pilch T., Metodologia pedagogiki społecznej, Wrocław 1974
Popek R., Psychoterapeutyczna funkcja dziecięcej ekspresji artystycznej, (w) Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci i młodzieży (red.) S. Popek, Warszawa 1985
Rozmysłowicz P., Arteterapia jako metoda korygowania zaburzeń emocjonalnych, (w) Metody i formy terapii sztuką, pod redakcją naukową L. Kataryńczuk-Manii, Zielona Góra 2005
Skorny Z., Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa 1984
Szulc W., Kulturoterapia. Wykorzystanie sztuki w działalności kulturalno-oświatowej w lecznictwie, Akademia Medyczna Poznań 1994
Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich ( Dz. U. Nr 35, poz. 228 ze zm.).
Wiśniakowska L., Słownik wyrazów obcych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008
Zaczyński W., Praca Badawcza nauczyciela, Warszawa1995