Psychologia postaci i możliwości jej wykorzystania w działaniach edukacyjnych

1. Wprowadzenie

Współczesna szkoła ma postawione przed sobą takie cele, jak:
- odejście od encyklopedycznego nauczania, od szczegółowych i przeładowanych programów konstruowanych według dyscyplin akademickich,
- przygotowanie do samodzielnego życia, radzenia sobie z problemami i samokształcenia oraz osiągania sprawności i skuteczności,
- położenie nacisku na rozwój ucznia, określenie jego predyspozycji i właściwej drogi edukacji; dostrzeganie przeżyć ucznia; stymulowanie jego wyborów poznawczych i praktycznych; kształtowanie rzetelności, poczucia własnej wartości i przydatności; przyswojenie norm życia w społeczności, pracy zespołowej, ujawnianie i określanie zainteresowań i poglądów.
Najważniejszą misją szkolnictwa jest przygotowanie obywatela do zmieniającego się świata, wyposażenie go w potrzebny potencjał - wiedzę i umiejętności.. Osiągnięcie takich celów wymaga stosowania różnych metod i form pracy. Tradycyjne metody nauczania nie są wystarczająco skuteczne aby można z ich pomocą osiągnąć takie cele. Należy poszukiwać nowych metod i form pracy. Taką nową koncepcję pracy dydaktycznej i wychowawczej przedstawia pedagogika Gestalt.

2. Charakterystyka założeń pedagogiki Gestalt

Gestalt po niemiecku znaczy kształt, forma. Gestaltyzm – jest jednym z kierunków we współczesnej psychologii, określanym również mianem psychologii postaci. Jego głównym założeniem jest to, że życie psychiczne człowieka nie jest zbiorem poszczególnych dyspozycji czy komponentów osobowościowych, ale zintegrowaną całością (postacią – Gestalt) o swoistej formie, której nie można do nich redukować. Ruch ten rozwinął się w środowisku niemieckich emigrantów w USA w latach 40. XX wieku. Za jego założycieli uważa się małżeństwo dwóch psychoterapeutów Laury i Fritza Perlsa, które skupiło wokół siebie grono terapeutów i pacjentów, tworząc pierwszy Instytut Gestalt w Nowym Jorku.
Transformacją psychologii Gestalt na obszar nauk o wychowaniu jest pedagogika Gestalt. Pedagogika Gestalt powstała w latach siedemdziesiątych XX stulecia jako jeden z rodzajów pedagogiki alternatywnej. Wiedzę i doświadczenia pedagogika ta czerpie z kilku nurtów nauk humanistycznych. Inspiracją poznawczą jest tu psychologia humanistyczna (F. Perls, P.Goodman, C.R. Rogers, A. Maslow), egzystencjonalizm i fenomenologia (M. Buber ), pedagogika holistyczna (J.J Rousseau, J.H.Pestalozzi), psycho- i socjoterapia (J.L. Moreno, F. Perls).
Pedagogika Gestalt opiera się na trzech autonomicznych fundamentach:
1. ,, Confluent Education”, czyli edukacja przez ,,stapianie się” G.J. Browna, łącząca terapię Gestalt z procesem nauczania w szkole. Jej istotą jest rozwinięcie programu i metodologii edukacji, która koncentrowałaby się na emocjonalnej i poznawczej sferze uczenia się, dbając o ich integrację i współgranie.
2. Zajęcia integracyjne skoncentrowane na temacie -metoda rozwinięta przez Ruth Cohn. Istotą tej metody jest zaangażowanie osobowości uczestników zajęć edukacyjnych i towarzyszących im trudności w proces przekazywania treści nauczania. Istotą tych interakcji jest osiągnięcie równowagi pomiędzy: treściami i tematem zajęć, indywiduum z jego własną biografią, potrzebami fizycznymi, duchowymi i moralnymi oraz umiejętnościami komunikowania się z samym sobą i z otoczeniem oraz pomiędzy grupą jako całością. Uzyskanie równowagi pomiędzy dawaniem i przyjmowaniem, słuchaniem i mówieniem, aktywnością i biernością. Zajęcia te prowadzą m.in. do uważnego postrzegania siebie i innych, do poprawienia komunikacji międzyludzkiej oraz do wzmocnienia samodzielności i autoodpowiedzialności w kontakcie z innymi.
3. Agogika integracyjna – określana także jako ,,antropologia stosowana” zgodnie z którą: człowiek jest podmiotem ciała, psychiki i ducha, żyjącym w nierozerwalnym związku ze środowiskiem społecznym i ekologicznym. Wchodząc w interakcje z tym środowiskiem zdobywa swoją tożsamość.
Bogusław Śliwierski podkreśla istotną różnicę pomiędzy pedagogiką Gestalt a innymi kierunkami pedagogicznymi. Punktem wyjścia w reformowaniu teorii i praktyki edukacyjnej jest tu jasne określenie sensu, celów życia i systemów wartości przez samych pedagogów. Twórcy tej pedagogiki przeciwstawiają się dehumanizacji stosunków międzyludzkich, uprzedmiotowieniu jednostki ludzkiej bez względu na jej wiek i pełnioną rolę społeczną, oddalaniu się wychowawców i nauczycieli od życia z pominięciem zasadniczych potrzeb i zainteresowań ich samych, jak i ich wychowanków. Dlatego też pedagogika ta określana jest mianem ,,pedagogiki wychodzącej najpierw od pedagoga-nauczyciela, wychowawcy”.
Koncepcja pedagogiki Gestalt polega na tym, że edukacja koncentruje się na emocjonalnej i poznawczej sferze uczenia się, dbając zarazem o ich integrację i współgranie. Istotą interakcji w tym przypadku jest równowaga między treścią zajęć a uczniem, z uwzględnieniem jego biografii, potrzeb fizycznych, duchowych i moralnych; z kształtowaniem jego umiejętności komunikowania się z samym sobą i otoczeniem oraz między grupą jako całością. Chodzi tu o uzyskanie równowagi między dawaniem a przyjmowaniem, słuchaniem a mówieniem, aktywnością a biernością.
Głównymi celami wychowania w pedagogice Gestalt są:
1. wprowadzenie jednostki do kształtowania własnych umiejętności,
2. poznanie własnych potrzeb i zainteresowań, ich dalsze rozwijanie,
3. dostrzeganie szans poszerzania potencjału działań i przeżyć,
4. kształcenie stale od nowa konstytuujących się efektywnych stosunków pomiędzy: dyscyplina a spontanicznością, zachowaniami wynikającymi z doraźnych potrzeb i hierarchicznych zachowań, swobodnym decydowaniem a odpowiedzialnością,
5. samostanowienie z jednoczesną świadomością więzi społecznych,
6. społeczne zaangażowanie ze świadomością autoodpowiedzialności,
7. przyczynianie się do autonomii osoby,
8. doskonalenie zdolności doznawania i postrzegania,
9. otwartość na „wymagania sytuacji” czyli zdolność i gotowość rozpoznawania oczekiwań i odpowiadających im zachowań.
B. Śliwerski podaje, że wg. Pedagogiki Gestalt nauczyciel powinien kierować się sześcioma zasadami:
- Zasada pierwszeństwa relacji uczeń - nauczyciel. Polega ona na stawianiu relacji między wychowawcą a wychowankiem na pierwszym miejscu. Nawet ponad tematem lekcyjnym. Ważniejsze są poprawne stosunki w klasie oraz właściwa komunikacja wyrażająca nie tylko zasadnicze informacje typu "dzisiejszym tematem lekcji będzie", "czy na zadanie domowe wykonacie" Istotne są układy między uczniami, ich stosunek do siebie nawzajem, do przedmiotu nauczania. Proces kształcenia polega na uświadomieniu sobie własnych możliwości i potrzeb przez uczniów - uczenie się przeżywanie /ważne jest "tu i teraz"/.
- Zasada tworzenia horyzontalnych sytuacji nauczania i uczenia się. Uczenie/nauczanie odbywa się na dwóch poziomach: społeczno-emocjonalnycm, oraz merytorycznym. Najpierw należy zająć się pierwszym, aby stworzyć fundamenty dla prawidłowego procesu nauczania i właściwego jego przebiegu. Zasadnicze znaczenie ma w tym przypadku zaufanie pomiędzy uczestnikami tego procesu.
- Zasada zajmowania się jednością ciała, psychiki i duszy. Należy pozostawić uczniom swobodę, aby mogli samodzielnie działać, wykorzystywać swoje zdolności do rozwiązywania danych problemów. Powinno się jednoczyć w sobie umysł, intelekt, emocje- duchowy i społeczny wymiar, co umożliwi całościowe doświadczenie.
- Zasada uczynienia punktem wyjścia do zajęć tego, co w danym momencie angażuje uczniów, co "staje się". Pedagog powinien brać pod uwagę aktualne i przyszłościowe znaczenie dla uczniów dobranej przez niego treści zajęć. Powinien uwzględnić także wiek uczniów, ich zainteresowania, poziom i wartości dla nich istotne.
- Zasada zajmowania się jednością indywiduum - środowisko. Pokazuje jak uczniowie mogą zrozumieć, na czym polega ich odpowiedzialność w działaniach wobec lubianego bądź nielubianego środowiska. Także istotna jest tu struktura więzi w klasie.
- Zasada uczenia się przez przeżywanie i działanie. Uczniowie sami doświadczają ważnych dla nich spraw i treści, samodzielnie je rozumieją w aktywnym działaniu. Zajęcia muszą wzbudzać ciekawość, nauczyciel powinien wspierać własną aktywność uczniów.
Pedagogika Gestalt narzuca specyficzną rolę wychowawcy- nauczyciela w procesie kształcenia. Stosunki między nauczycielami a wychowankami muszą bazować na intersubiektywności. Oznacza to, że powinni postrzegać i akceptować swoich wychowanków w całej pełni ich egzystencji jako równoprawne im jednostki ludzkie. Nauczyciel nie powinien zadawać sobie pytania: jak mam najlepiej przekazać swoją wiedzę, ale: jak realizować z moimi uczniami intersubiektywność? Intersubiektywne podejście do ucznia, to podejście holistyczne, które nakazuje traktować ucznia zgodnie z jego uczniowską rolą. Nie należy zapominać, że uczeń jest jednością uczuć, myślenia i działania, która musi być respektowana w czasie zajęć szkolnych. Hasło przewodni nauczyciela wychodzącego w toku kształcenia z przesłanek pedagogiki Gestalt brzmi następująco: Ja zapraszam do uczenia się.

3. Wykorzystanie teorii pedagogiki Gestalt w działaniach edukacyjnych

Gestaltyści nie dążą do zastąpienia dotychczasowych modeli kształcenia i wychowania własnym modelem, lecz wysuwają jedną z wielu propozycji wzbogacenia systemu oświatowego. Pedagogika Gestalt jest rodzajem pedagogiki alternatywnej. Gestaltyści twierdzą jednak, że założeń pedagogiki nie da się zrealizować w powszechnej szkole masowej z tradycyjnym systemem klasowo-lekcyjnym. Proponują spełnienie m.in. następujących warunków:
- Zamiast centralistycznej szkoły masowej - zdecentralizowana miniszkoła. W takiej szkole można zaspokoić ludzkie potrzeby i zainteresowania. W związku z tym, że pedagogika Gestalt kładzie szczególny akcent na rozwijanie osobowości i właściwe kontakty ze środowiskiem, w takiej szkole jest preferowana praca w małych grupach.
- Zamiast selekcji - wspieranie. Odrzuca się system stopni szkolnych budzący antagonistyczną konkurencję, która niszczy radość uczenia się. Stopnie szkolne zostają zastąpione informacją o kompetencjach dziecka oraz barierach, które musi pokonać, by zrealizować tzw. minimum lub maksimum edukacyjne.
- Zamiast normalizowania i planowania - samosterowane i twórcze uczenie się. Gestaltyści nie podważają zasadności ustalania programów nauczania, dają jednak uczniom swobodę w zakresie doboru treści uczenia się i czasu ich realizacji.
- Zamiast lekcji przedmiotowych i systemu klasowo-lekcyjnego - zajęcia holistyczne. Pedagodzy Gestalt proponują, by uczenie się było jednością, całością i odpowiadało realnym związkom z życiem. W trakcie kształcenia i wychowania uczeń powinien być włączony w swoje środowisko materialne i społeczno-polityczne. Chodzi tu o to, jak wpływają na dziecko różne elementy świata, i na które z nich ono samo ma wpływ.
- Zamiast nadmiaru kognitywizmu - integracja. W szkole powinno się realizować takie cele, jak: gotowość do udzielania pomocy, solidarność, empatia, zdolność podejmowania decyzji, wychowanie do spontaniczności, trening zmysłów, zdolności spostrzegania, ćwiczenie postrzegania siebie i postrzegania innych, rozpoznawanie sygnałów pozawerbalnych i wyrażanie uczuć.
- Zamiast tłumienia popędu ruchu - promowanie i wspieranie aktywności fizycznej uczniów, albowiem tłumienie popędu ruchu jest nieposzanowaniem biologicznej rzeczywistości i tego, że człowiek jest jednością ciała, psychiki i duszy.
- Zamiast tłumienia zakłóceń - praca z zakłóceniami. Warto się pozytywnie skierować ku zakłóceniom, by uczynić je przedmiotem rozmowy i zastanowić się, jak je opanować.
- Zamiast bezuczuciowego, naukowego fachowca - nauczyciel jako człowiek. Nauczyciel powinien być w zgodzie z samym sobą i z klasą. Dopiero jego większa otwartość umożliwia stosunki zaufania w klasie.
- Zamiast nadmiernej opieki - samostanowiące uczenie się. Chodzi o to, by w procesie wymiany wiedzy z nauczycielem rozbudzić apetyt poznawczy. Uczenie się powinno być aktem twórczym, w trakcie którego wiedza jest permanentnie przekształcającym się rezultatem osobistego procesu asymilacji i integracji treści kształcenia z własną osobowością.
- Zamiast strategii motywacji do wymądrzania się - wychodzenie od tego, co jest w uczniach. Według gestaltystów trudności ze wzbudzaniem motywacji wynikają m.in. z tego, że w procesie nauczania i uczenia się mijamy się z potrzebami uczniów.
- Zamiast rezygnacji - umożliwianie aktywnego samostanowienia. Gestaltyści pobudzają do samorefleksji, rozumienia uwarunkowań i poszerzania możliwości własnego działania. Trenują zdolności, rozpoznawanie własnych potrzeb i rozwijanie uczuć wobec własnych możliwości podejmowania decyzji.
Szczególnie ważne i możliwe do zastosowania we współczesnej szkole, jak i w terapii pedagogicznej jest jedna z zasad pedagogiki Gestalt- zasada uczynienia punktem wyjścia do zajęć tego, co w danym momencie angażuje uczniów. Nauczyciel powinien brać pod uwagę w czasie doboru treści zajęć to, co ma aktualne i przyszłościowe znaczenie dla uczniów. Odpowiednio do wieku uczniów powinien określać potrzeby uczniów w relacji do tematu. Uczniowie zainteresowani tematem, treścią zajęć są bardziej aktywni i skoncentrowani na zdobycie wiedzy. Pozwala to na skierowanie się na uczenie przez przeżywanie i działanie.

4. Zakończenie- wnioski

Pedagogika Gestalt pobudza osoby uczące się do zdobywania określonej wiedzy, do świadomego wyboru czegoś, co je bardzo porusza, pochłania czy budzi ich zaciekawienie. Uczniowie w czasie zajęć stają się aktywni, twórczy, swobodni w wyrażaniu siebie, a dzięki temu autentyczni. Gestalt pobudza do tego, aby wpierw poznać i zaakceptować siebie, uczy świadomego działania, koncentrowania się na przeżyciach ,,tu i teraz”.
Pedagogika Gestalt pobudza do działania również nauczycieli, wychowawców. Pedagog musi być świadomy nie tylko celów swoich zajęć dydaktycznych i wychowawczych, ale i celów poznawczych, afektywnych i społecznych uczenia się. Wymaga to od niego uświadomienia sobie sposobu, w jaki funkcjonuje, jak przystosowuje się do otoczenia, w jaki sposób integruje bieżące doświadczenia, czego unika i jakie uruchamia mechanizmy obronne.
Ważne podkreślenia w pedagogice Gestalt są wzajemne relacje między pedagogiem a wychowankiem. Opierają się one na postrzeganiu dziecka jako integralnej wewnętrznie i pełnowartościowej istoty ludzkiej i traktowanie jej jako takiej. Takie podejście do wychowanka daje mu poczucie bezpieczeństwa i wspomaga go w odkrywaniu swoich możliwości.
Ważna jest również świadomość nauczyciela, że również on sam uczy się czegoś od ucznia. W tak rozumianej interakcji uczenie się jest uczeniem się obu partnerów, tzn. uczeń uczy się czegoś od nauczyciela, a nauczyciel uczy się czegoś od ucznia. Sprzyja to kontaktom partnerskim, dialogowym.
Pedagogika ta jest skierowana przede wszystkim do twórczych nauczycieli, takich, którzy poszukują nowych dróg i nie obawiają się nowych rozwiązań.

5. Literatura

1. Gloc-Nierubliszewska Bogusława : Terapia Gestalt a pedagogika „Rocznik Edukacji Alternatywnej”, 2003, nr 1
2. Muraszko Bożena: Gestalt - jedność uczuć, myślenia i działania "Edukacja i Dialog", 1998, nr 9
3. Śliwerski Bogusław: Jak zmieniać szkołę?, Kraków 1998
4. Śliwerski Bogusław: Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 1998
5. Żłobicki Wiktor: Gestalt a pedagogika, „Gestalt” 2003, nr 2-3
6. Żłobicki Wiktor: Pedagogika Gestalt jako nurt pedagogiki humanistycznej [W:] Nauki pedagogiczne we współczesnej humanistyce / pod red. Małgorzaty Prokosz, Toruń 2002