Specjalne potrzeby edukacyjne dzieci z niepełnosprawnością intelektualną

Prawo do nauki jako jedno z najważniejszych praw człowieka znajduje swoje odzwierciedlenie w art. 25 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka , a także w najważniejszym krajowym akcie prawnym - Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w art. 70, która bierze pod szczególną ochronę wolności oraz prawa osób niepełnosprawnych w Polsce. Ten najważniejszy dokument reguluje zasady jakimi w stosunku do osoby niepełnosprawnej powinny kierować się zarówno organy władzy wykonawczej, ustawodawczej jak i samorządowej. Pokłosiem zapisu konstytucyjnego i nijako jego kontynuacją jest uchwalona w Polsce w dniu 01.08.1997 roku Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, która szczególny nacisk kładzie na aktywne, samodzielne i niezależne życie osób z niepełnosprawnościami, dokument ten, o czym należy pamiętać, nie jest jednak źródłem prawa. Kolejnym aktem o charakterze prawnym, który także odnosi się do edukacji osób niepełnosprawnych jest Konwencja o Prawach Dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie ONZ w 1989 roku. Dokument ten stanowi podstawę wszelakich regulacji odnoszących się do praw dziecka oraz praw i obowiązków ucznia, w tym również ucznia niepełnosprawnego . Kolejnym aktem, który reguluje edukację ucznia niepełnosprawnego w Polsce jest ustawa o Systemie Oświaty z 7 września 1991 roku., której przedmiotem jest regulacja podstawowych praw dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, w tym prawa do edukacji.
Z powyższego mogłoby wynikać, że potrzeby osób niepełnosprawnych związane z edukacją, są tak wyczerpująco ujęte w aktach prawa międzynarodowego i krajowego, że w tym temacie już nic nie da się dodać. Jednak jak pokazuje praktyka nauczania młodzieży, jest wprost przeciwnie i jeszcze wiele kwestii wymagać będzie dodatkowych analiz i nie tyle szczegółowych wytycznych, ile uczulenia pedagogów, aby byli nieco bardziej otwarci i elastyczni w przekazywaniu wiedzy. Same regulacje gwarantują dostęp do edukacji, jej jakość zależy jednak głównie od nauczycieli i szkoły, która winna zarówno swoim uczniom jak i pracownikom stwarzać możliwości do wykorzystywania metod niesztampowych, nowoczesnych, adekwatnych do możliwości nie większości uczniów, ale każdego pojedynczego członka społeczności szkolnej, bo dopiero, kiedy uczeń jest w stanie wynieść z procesu edukacji wiedzę, dopiero wtedy jego prawo do nauki zostaje wypełnione.
Wskazać należy, że w przypadku osób z niepełnosprawnościami ruchowymi sprawa realizacji potrzeb edukacyjnych jest prosta – wystarczy, aby budynki przeznaczone do tego celu posiadały potrzebne rozwiązania architektoniczne takie jak podjazd, winda, drzwi o odpowiedniej szerokości. W przypadku osób z niepełnosprawnością słuchową sale lekcyjne powinny posiadać odpowiednie nagłośnienie, a w przypadku osób z upośledzeniem wzroku odpowiednie oświetlenie. Wystarczy zatem w powyższych wypadkach, aby spełnione zostały wymagania o charakterze czysto technicznym. Zupełnie inaczej sprawa wygląda w odniesieniu do osób z niepełnosprawnością intelektualną – w tym wypadku wymagania techniczne to stanowczo za mało, aby proces edukacji mógł przynieść wymierne korzyści.
Specjalne potrzeby edukacyjne to termin, który został zdefiniowany wielokrotnie, jednak na potrzeby tego artykułu wykorzystana zostanie definicja, którą zaproponował Zespół Ekspertów ds. Specjalnych Potrzeb Edukacyjnych, powołany na mocy decyzji Ministra Edukacji Narodowej, wg której „dzieci i młodzież ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi to te, u których stwierdzono spektrum objawów utrudniających bądź uniemożliwiających funkcjonowanie: ruchowe, sensoryczne, poznawcze, w zakresie komunikacji, emocjonalno-społeczne i/lub psychiczne, które wpływają na jakość życia oraz na aktualne lub przyszłościowe pełnienie ról społecznych”.
Aby edukacja dziecka z niepełnosprawnością intelektualną mogła przynieść oczekiwane efekty, powinna obejmować metody, które będą odpowiadać zarówno złożonym potrzebom dziecka, jak i potrzebom danej chwili zarówno w przypadku dziecka, jak i jego środowiska. Ważne bowiem jest, że proces edukacji osoby z niepełnosprawnością intelektualną obejmować powinien także rodziców .
W przypadku uczniów z niepełnosprawnościami intelektualnymi nie ma jednej, właściwej metody edukacji, ważne jest łączenie różnych podejść po to, aby odpowiedzieć na wszystkie potrzeby dziecka. Poza samym procesem edukacji w szkole, ważne jest szersze spojrzenie przez pryzmat rodziny i najbliższego otoczenia, które powinno otrzymywać wyraźne wskazówki dotyczące postępowania z dzieckiem. Rzeczą niezwykle ważną jest bowiem, aby zasady były stałe i stanowiły podstawę nie tylko edukacji, ale i poczucia bezpieczeństwa dziecka.
Ważną kwestią jest indywidualne podejście do ucznia, niepełnosprawności intelektualne mają bowiem różne oblicza. Niektóre z dzieci, upośledzone w stopniu lekkim mają możliwość funkcjonowania wśród dzieci zdrowych, mogą integrować się z grupą i więcej wyniosą z takiego sposobu edukacji, co uczyni zadość przepisom Deklaracji Praw Człowieka ONZ, stojącą na stanowisku, że dziecko powinno otrzymać edukację w jak najpełniejszy sposób sprzyjającą osiągnięciu rozwoju społecznego i indywidualnego1.
Im głębsze upośledzenie, czy szersze jego spektrum, tym bardziej wymagający staje się proces edukacji. Nie wystarczy bowiem przekazać wiedzę, trzeba zadbać o zainteresowanie dziecka, skupienie jego uwagi, ale także położyć nacisk na jego jak największą samodzielność. W pracy z dzieckiem z niepełnosprawnościami intelektualnymi nieodzowne staje się sporządzenie Indywidualnego Programu Edukacyjno–Terapeutycznego, który będzie zawierał wszystkie dostosowania konieczne dla ucznia. Nie da się nie wtrącić w tym miejscu, że im rzetelniej przygotowany IPET, tym lepsze efekty pracy osiągnie nauczyciel.
W pracy z dzieckiem z niepełnosprawnością intelektualną potrzebny jest zespół złożony ze specjalistów: terapeuty SI, pedagoga specjalnego, psychologa, psychiatry neurologa, logopedy itp. Rola specjalisty jest ogromna, ponieważ to właśnie od poprawnie przeprowadzonej terapii zależą: poprawa funkcji poznawczych, poprawa funkcjonowania behawioralnego, relacje dziecko – otoczenie, poprawa funkcjonowania rodziny dziecka, a także umiejętność nawiązywania kontaktów przez dziecko . Jak zatem można zauważyć potrzeby edukacyjne dzieci z niepełnosprawnościami intelektualnymi to przede wszystkim potrzeba skutecznego umożliwienia procesu edukacji. Wyłania się stąd kolejna kwestia. Proces edukacji w przypadku omawianej grupy ma bowiem inny cel niż w przypadku ich zdrowych rówieśników, choć cele te w niektórych miejscach zdają się być tożsame, a w innych zbliżone. W omawianym wypadku podstawową wartością jest samodzielność dziecka w czynnościach codziennych, jak największa jego socjalizacja i maksymalizacja jego możliwości na przyszłość, choć oczywistym jest, że pomimo najszerzej i najlepiej zakrojonych działań nie każde z dzieci tą samodzielność osiągnie.
Pozostaje do omówienia jeszcze szkoła i jej wyposażenie. Nie sposób bowiem nie zauważyć, że im więcej pomocy naukowych, dzięki którym nauczyciel jest w stanie zaangażować ucznia, skupić jego uwagę, tym proces nauczania staje się skuteczniejszy i potrzeby edukacyjne dzieci z niepełnosprawnościami intelektualnymi są lepiej zaspokajane. Warunkiem jest jednak, aby każdy z nauczycieli pracujących w danej placówce posiadał odpowiednią wiedzę na temat korzystania z zapewnianych przez szkołę pomocy.
Należy także zwrócić uwagę na ilość uczniów w klasie. Jak już zwrócono uwagę w niniejszym artykule, każdy uczeń o specjalnych potrzebach ma przygotowany dla siebie IPET. Realizacja założeń tego dokumentu wymaga indywidualizacji podejścia, co w klasach o dużej liczebności, przy 45 minutowych lekcjach jest realnie nieosiągalne. Jeszcze gorzej sprawa się ma w przypadku dzieci o różnych stopniach upośledzenia łączonych w jedną klasę, jeżeli nauczyciel dostosuje przekaz materiału do dzieci o głębszym stopniu upośledzenia, to te, które mogłyby zdobywać wiedzę szybciej mają tę możliwość odebraną, analogicznie jest w przypadku łączenia klas, gdzie realizacja samych programów już jest trudnością, a co dopiero indywidualnych dostosowań. Szkolnictwo specjalne wiąże się ze zwiększoną dotacją na każdego ucznia, właśnie po to, aby takich sytuacji unikać i aby proces edukacji indywidualizować. Jest to inwestycja państwa, która o ile zostanie poprawnie przeprowadzona zaowocuje długodystansowymi korzyściami.
Możliwość edukacji osób z niepełnosprawnościami jest niezwykle istotna, pozwala im nie tylko na większą samodzielność, ale zmniejsza ich wykluczenie i pozwala poczuć się częścią społeczeństwa. Dzięki odpowiednio prowadzonej edukacji, wiele z osób niepełnosprawnych w przyszłości będzie mogło funkcjonować samodzielnie, a to pozwoli na zmniejszenie wydatków związanych z opieką nad nimi. Warto zatem, aby temat ten podnosić i analizować wielokrotnie, doskonaląc za każdym razem w sposób realny dostęp dziecka niepełnosprawnego intelektualnie do edukacji.

Piśmiennictwo:
1. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r.
2. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 02-04-1997 r.
3. Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych. Poradnik RPO. Warszawa 2013.
4. Konwencja o Prawach Dziecka. ONZ 1989.
5. Dz.U.2022.0.2230 t.j. - Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty
6. Zaremba L., Specjalne potrzeby rozwojowe i edukacyjne dzieci i młodzieży. Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2014
7. Jaklewicz H. Autyzm wczesnodziecięcy. Diagnoza, przebieg, leczenie. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1993
8. Sochocka L, Listek T, Zwierzyńska A. Wybrane metody leczenia autyzmu. Ośrodek terapii dziennej w Kup. Prace Poglądowe Piel. Zdr. Publ. 2011
9. Pisula E. Rodzice dzieci z autyzmem, PWN, Warszawa, 2012.