Osobowościowe i sytuacyjne wyznaczniki komunikacji

Pojęcie predyspozycji lub cech osobowościowych zajmuje centralną pozycję w komunikacji społecznej. Choć nie ma powszechnie uzgodnionej definicji mówiącej, jakie dokładnie zagadnienia wchodzą w skład psychologii osobowości.
Komunikacja społeczna, podając walory przebiegu procesu komunikacyjnego, nie podważa teorii osobowości, lecz ja analizuje , precyzuje i rozszerza. Dzięki temu człowiek ma możliwość zrozumienia samego siebie i innych ludzi, to z kolei pozwala mu na mniej lub bardziej adaptacyjne interakcje z innymi ludźmi.1
Poniżej przedstawię aspekty osobowościowe, podkreślając związki komunikacji społecznej z każdym z nich.

EKSTRAWERTYZM

Ekstrawersja jest cechą osobowości charakteryzującą się pozytywnym stosunkiem do przedmiotu skłonnością do uzewnętrzniania uczuć. Ekstrawertyk to człowiek towarzyski, ma dar przyciągania do siebie ludzi i lubi się bawić. Dąży do emocjonalnej i intelektualnej wymiany z innymi ludźmi i znajduje w niej satysfakcję. Żyje dniem dzisiejszym, ceni swój majątek i pozycję. Ciekawi go widzialny świat konkretnej, namacalnej rzeczywistości, jest wylewny, emocjonalny, ekspresywny. Energia go wprost rozpiera, rusza się, kręci, poskakuje i gestykuluje. Będzie się skłaniał do szybkiego, spontanicznego działania i łatwo podejmował decyzje. Jest optymistą i niemal wszystko wzbudza w nim entuzjazm. Większość ekstrawertyków zachowuje się niesystematycznie i zwraca więcej uwagi na ogólne idee i pojęcia. Ponieważ ekstrawertyk jest pełen energii entuzjazmu, zwykle pociąga za sobą i inspiruje innych do działania, sprawiając ponadto, iż czynią to z radością. Biorąc pod uwagę tą charakterystykę, można pokusić się o stwierdzenie, że ludzie o postawie ekstrawertycznej nie powinni mieć problemów z porozumiewaniem się. Jest to niestety tylko część prawdy. Jednym z częściej popełnianych przez osoby reprezentujące ten typ postawy jest prowadzenie rozmowy w sposób niepartnerski. Często nie liczy się w rozmowie z druga osobą, nie rozmawia tylko opowiada, rozpoczyna i kończy rozmowę, gdy sam tego chce, bez względu na preferencje rozmówcy. Przerywa wypowiedzi osoby, z którą rozmawia, narzuca taki temat rozmowy, który go bardziej interesuje, nie słucha co mówi rozmówca. Innym problemem ekstrawertyków jest nadmierne ujawnianie własnych osobistych problemów i przekazywanie intymnych treści w większości kontaktów z ludźmi. Nie oznacza to, że osoba taka nie potrafi słuchać zwierzeń innych. Nadmierne ujawnianie osobistych problemów może wywołać u odbiorcy znudzenie, zniecierpliwienie, można sądzić, że człowiek ten nie szanuje sfery intymności, może tez narazić się na kpiny, ośmieszenie. Ekstrawertyk- to człowiek skierowany na zewnątrz, otwarty, żywy, towarzyski, śmiały, ofensywny, łatwowierny, lubiący się zwierzać, pełen inicjatywy oraz zapału. Energie czepie z zewnątrz, a więc od innych osób, przedmiotów i działań. Mówi to, co myśli; więc jeśli chcesz dowiedzieć się, co myśli - po prostu słuchaj.
Natomiast styl komunikowania się ekstrawertyka to:
- prawie zawsze komunikuje się przejawiając energię, entuzjazm i ekscytację
- szybko reaguje na pytania i wydarzenia zewnętrzne
- z równą łatwością i przyjemnością komunikuje się z pojedynczymi osobami, jak i z grupami osób
- musi się hamować, aby inni tez mogli się wypowiedzieć
- woli komunikowanie się bezpośrednie od komunikowania się za pomocą pisma
- współpracując z ludźmi, głośno myśli i natychmiast formułuje wnioski
- odczuwa potrzebę natychmiastowego dzielenia się swoimi doświadczeniami
- z łatwością dzieli się z innymi informacjami o sobie.
Poprzez częste kontakty z innymi ludźmi i własne chęci możemy niektóre nasze cechy ukierunkować ( ukształtować) tak, jak wymaga tego świat otaczający nas i o jakim marzymy.

INTROWERTYZM

Introwertyk lubi zajmować się introspekcją- bada przeżycia psychiczne poprzez bezpośrednią ich obserwację.
Typowy introwertyk rzadko zawiera znajomości, a w towarzystwie jest zawsze zamyślony i niezręczny. Jest typem człowieka powściągliwego. Nie interesuje go otaczające środowisko, zainspirowany jest wyłącznie swoim światem.
Zachowanie introwertyka:
- cieszy się swoją samotnością i prywatnością
- utrudnia innym poznanie samego siebie
- waha się zanim coś powie
- wypowiada się ostrożnie
- zawsze jest skoncentrowany
- długo analizuje każde działanie
- skupia się na przemyśleniach
- jest małomówny
- spotyka się z ludźmi, uczestniczy w wybranych działaniach
w działaniu nie jest impulsywny
- lubi wieść uporządkowany tryb życia.

Komunikowanie się

Introwertyk nie odczuwa potrzeby komunikowania się z światem zewnętrznym. Częściej woli czytać książki niż przebywać a towarzystwie. Woli komunikować się z pojedynczymi osobami. Potrzebuje, by inni prowokowali go do mówienia; analizuje rozważa, zanim sformułuje i przedstawi odpowiednie wnioski. Zatrzymuje w sobie energię, chyba że rozmawia z kimś, kogo bardzo dobrze zna. W działaniu nie jest impulsywny, można by stwierdzić, iż na co dzień kieruje się maksymą „sto razy pomyśl, a raz zrób”. Uczucia swoje podaje bardzo dokładnej kontroli, z przyjętych na siebie zobowiązań wywiązuje się sumiennie i zwykle posiada opinię człowieka na którym można polegać. Przywiązuje wagę do wartości estetycznych, a jego stosunek do przyszłości zabarwiony jest pesymizmem.

Praca introwertyka

Introwertyk poszukuje pracy spokojnej, gdzie może działać w pojedynkę w pełnej koncentracji. SA to chemicy, prawnicy, nauczyciele- ścisłowcy, inżynierowie, komputerowi programiści, radcy prawni. Introwertyk bardziej skupia się na tym co robi, niż co dzieje się dookoła. Denerwuje się i niecierpliwi, gdy mu się przerywa i popędza się go w pracy. Dokładnie analizuje polecenia, uważa, że jest najlepszym wykonawcą powierzonego mu zadania.
Introwertyk swoją energię pobiera ze źródeł wewnętrznych. Głównym dla niego punktem jest podmiot, a przedmiot stanowi wartość drugorzędną i pośrednią.
Ekstrawersja i introwersja jest w życiu człowieka stałym sposobem reagowania, ale nie znaczy to, iż nie mogą się ze sobą przeplatać. W okresie dojrzewania dominuje ekstrawersja, a w czasie klimakterium- faza introwertyczna. Oba typy mają swoje uzasadnienie i swoje miejsce w świecie, ponieważ każdy z nich ma do spełnienia odmienną rolę w doskonaleniu świata.

MAKIAWELIZM

Badacze zidentyfikowali pewną stałą cechę osobowości określoną mianem makiawelizmu. Określenie to zostało utworzone od nazwiska włoskiego filozofa, historyka, humanisty, jednego z najwybitniejszych pisarzy polityczno-społecznych odrodzenia – Piccolo Machiavellego. Machiawelista potrafi manipulować ludźmi, oddziaływać na ich świadomość, zachowując jednocześnie dystans emocjonalny, nie angażując się w zachowanie innych ani nawet swoje własne. W swoim zachowaniu kieruje się tym, co poznał na drodze racjonalnej, a nie tym , co odczuwa emocjonalnie. Dewiza makiawelisty brzmi „Zachowaj zimną krew, gdy inni wychodzą ze skóry” Ludzie o osobowości makiawelistycznej łatwiej radzą i lepiej funkcjonują we współczesnym świecie. Ich giętkie zasady moralne, niezwracanie uwagi na etykę, umiejętność stosowania „ niedozwolonych chwytów”, zręczne posługiwanie się demagogia – a wszystko w myśl zasady” cel uświęca środki”- pozwalam na osiąganie zamierzonych sukcesów. Nie są lubiani ale zazdrości się im umiejętności radzenia sobie w życiu. Ich zwycięstwa, polegają na kłamstwie i oszustwie. Bycie makiawelistą wydaje się rzeczą wygodną dla zainteresowanego: Brak skrupułów, zahamowań moralnych umiejętne balansowanie na granicy tego, co dozwolone, pozwala na osiągnięcie dogodnej pozycji w życiu. Toteż maakiawelisci prawie zawsze zwyciężają.
Reasumując , osobowość makiawelistyczna to taka forma, która stosowana w komunikacji społecznej, w kontaktach interpersonalnych opiera się na sterowaniu innymi, wpływaniu na innych manipulowaniu nimi w sposób zamierzony, celowy, egocentryczny – przy zupełnym nie liczeniu się z partnerem iterakcji. Wszelkie przekazy komunikacyjne są nieetyczne, amoralne, zawierają informacje fałszywe, a kłamstwo w „ładnej” oprawie jest przyjmowane przez osobę manipulowaną najczęściej jako przekaz pozytywny, szczery i wartościowy. Najwięcej szkód wyrządza osobowość makiawelistyczna oddziaływując na osobę słabsza psychicznie, przejawiającą małą odporność na wpływy społeczne, ulegającą łatwo naciskom, podporządkowaną i przestrzegającą norm przyjętych za pozytywne w interakcjach z ludźmi. Przykładem takich układów jest oddziaływanie sekt (makiawelistyczny guru).
Makiawelista w konwersacji czy innego rodzaju interakcji koncentruje się na tym, co chce osiągnąć, przejawia inicjatywę, rozpoczyna i kończy iterakcje. Rozmowie narzuca tematy, tworzy koncepcje, popycha do działania i myślenia według swojego planu, nie słucha drugiej osoby, a jeżeli, to stwarza tylko pozory słuchania drugiej osoby, kieruje rozmowę w oczekiwanym przez siebie kierunku. Posługuje się często sugestią, radzi, ocenia, pobudza do działań, które uzależniają, wciąga ofiarę manipulacji w się makiawelistycznego planu.

EMPATIA

Specyficzna forma komunikacji jest empatia. Dzięki temu procesowi ludzie mają możliwość bezpośredniego wglądu w przeżycia i odczucia innych osób. U Aronsona empatia to zdolność do postawienia siebie na miejscu drugiej osoby i odbierania w podobny sposób zachodzących oraz odczuwania podobnych emocji. Empatia jest rozwojowo najwcześniejszą formą wymiany wiadomości z innymi ludźmi i ma dominujące znaczenie w komunikacji.
Kiedy czujemy empatię do drugiej osoby, to pomagamy jej, aby ulżyć w cierpieniu i nie zważamy przy tym na własny interes. Empatia powinien kierować altruizm. Paradoksalnie w niektórych przypadkach niesienie pomocy ma większe znaczenie dla pomagającego niż osoby, która pomoc otrzymuje. Empatia i otwartość uznawane są za ważne determinanty wszelkich kontaktów interpersonalnych. Otwartość wiąże się z ż życzliwą orientacją na drugiego człowieka, umożliwia lepsze jego poznanie oraz pozwala poznać siebie. Patrzenie na siebie z punktu widzenia osoby oraz wyobrażanie sobie tego, co on czuje, wymaga komunikacji informacji zwrotnych. Empatia i i otwartość uznawane są za niezbędne procesy efektywnej terapii. Odwzajemniona otwartość uznawana jest za samo wzmacniający się mechanizm, prowadzący do bliskości i głębokich związków między ludźmi. Pojęcie empatii jest wieloznaczne i różnorodnie ujmowane w literaturze psychologicznej. Traktuje się ją jako cechę osobowości albo zdolność psychospołeczną albo mechanizm adaptacyjny albo sposób komunikacji. Pomimo wyraźnej różnicy zarysowuję sią jeden wspólny trend prezentowany przez wielu autorów – dotyczy on wyodrębnienia dwu rodzajów empatii: emocjonalnej oraz poznawczej.
Celem kształtowania zdolności empatycznych jest wychowanie odpowiedzialnych, radosnych, twórczych ludzi, którzy odnoszą się z szacunkiem do innych ludzi. Empatyczna osoba jest ciepła, tolerancyjna i wyrozumiała. Z szacunkiem odnosi się do siebie i akceptuje siebie. Empatia powinna być rozwijana jak najwcześniej, by były trwale zmiany w osobowości. Z tego względu przedszkole i szkoła powinny współpracować z domem rodzinnym poprzez różnego typu zajęcia czy to muzyczne , plastyczne, odgrywanie ról, opowiadanie bajek itd. Jednak całościowe kształtowanie w zakresie empatii powinno odbywać się na poziomie jednostki, rodziny, instytucji oświatowych, jak i wśród profesjonalistów różnych zawodów, na poziomie społeczeństwa, rządu i organizacji międzynarodowych. Rozumienie empatii wieloaspektowe kształcenie w zakresie umiejętności empatycznych prowadzą do wypracowania postawy ogólnego szacunku dla życia, poszanowania praw człowieka, pojęcie świata, przyrody i człowieka. Osoby empatyczne są bardziej lubiane i postrzegane w społeczeństwie jako sprawniejsze w komunikacji interpersonalnej. W rodzinach zdrowych, zapewniającym dzieciom optymalne warunki rozwoju charakterystyczne są empatyczne postawy rodziców wobec dzieci. Na drodze empatii rodzice mogą poznać na tyle głębokie życie psychiczne dzieci by móc rozróżnić ich reakcje, które SA wyuczone i mogą podlegać modyfikacji oraz te, które zależne SA od temperamentu i nie podlegają modyfikacji. Gdy matka nie potrafi odczuć potrzeb dziecka, nie zaspakaja ich, to więc będzie kształtować się w sposób patologiczny. Dziecko jest zdolne do empatycznego rozumienia ludzi około 5 roku życia. Empatyczna komunikacja jest jednym z ważniejszych narzędzi uczenia się w dzieciństwie W trakcie empatycznej komunikacji z dzieckiem rozwija się podstawowa istancja regulacji psychicznej – self. Dla rozwoju self znaczenie ma charakter reagowania rodziców na przeżycia dziecka. Drugim ważny proces dla rozwoju self to empatyczne uczestnictwo dziecka w osobistych przeżyciach rodziców. Uczy się sposobów reagowania rodziców, a następnie używa ich w samodzielnych kontaktach z rzeczywistością.

INGRACJACJA

Ingracjacja jest jednym z zachowań komunikacji interpersonalnej. Dzięki komunikacji stało się możliwe współdziałanie ludzi zmierzające do opanowania sił przyrody i zaspakajania indywidualnych potrzeb. W wielu sytuacjach człowiek stara aktywnie manipulować swym obrazem w oczach innych. Działanie to skierowane jest na zyskanie aprobaty, akceptacji , życzliwości partnera, a więc na zwiększenie szeroko rozumianej atrakcyjności interpersonalnej. Tę grupę zabiegów, które maja służyć temu celowi w sposób planowy i zorganizowany określamy mianem ingracjacji – wkradanie się w cudze łaski, przypodobywanie się. Są to zabiegi, za pomocą których ludzie próbują modelować obraz swojej osoby w oczach innych, tak oby zwiększyć atrakcyjność, zyskać możliwość lepszego i pełniejszego zaspokojenia własnych potrzeb bądź realizacji własnych celów lub korzyści. Jest to specyficzna forma komunikacji międzyludzkiej.
Ingracjacja to proces, w trakcie którego uczestnicy dokonują wymiany użytecznych dla siebie wartości( zachowań, symboli, przedmiotów). Prawidłowa wymiana zachodzi wówczas, gdy nagrody otrzymywane przez każdego z partnerów są proporcjonalne do kosztów, które ponoszą i zasobów którymi dysponują .Ktoś kto chce lub nie jest w stanie realizować zasady takiej to ingracjator. Ingracjacja jest szczególnym rodzajem zachowań komunikacji gdyż podmiot przekazuje reakcje jakie spostrzega. Może to czynić o obrębie trzech technik ingracjacyjnych:
1.Podnoszenie wartości partnera – przekazywanie informacji o tym, że spostrzega się partnera w sposób pozytywny – prawienie komplementów, pochlebstw
2.konformizm w zakresie opinii, ocen i zachowań - mimo innego własnego zdania zgadzanie się na opinię ogółu
3.Przedstawianie siebie w korzystnym świetle
Ingracjacja jest zachowaniem nie fair wobec partnera, jednak w pewnych grupach jest ona akceptowana i polecana.

TRANSGRESJA

Człowiek transgresyjny jest ekspansywny i twórczy, wolny i odpowiedzialny, kieruje się złożoną motywacją homeostatyczną i heterostatyczną. Jej działanie jest uwarunkowane przez składniki osobowości; umysł i wolę. Ludzie transgresywni mają poczucie – osobiste osiągnięcia, sukcesy i niepowodzenia determinowane są przez czynniki osobowościowe: zdolność, motywacje, własna wiedza i umiejętności. Ludzie ci mają wyższe poczucie skuteczności. W koncepcji transgresywnej osobowość jest układem otwartym – ciągła integracja ze środowiskiem. Rola osobowości zależy od podejmowania działań- duże znaczenie osobowości to transgresja przejawiająca się w ekspresji, twórczości. Transgresja to czynności inwencyjne i ekspansywne, wykraczające poza typowe granice działania - to czynności dzięki którym jednostka lub zbiorowość, kształtują swoje struktury lub niszczą struktury ustabilizowane – czynności te tworzą wartości pozytywne lub negatywne. Mogą być źródłem rozwoju lub regresu.
Wyróżniamy dwa rodzaje transgresji:
1.transgresja indywidualna – jednostka wychodzi poza to, czym jest i co posiada, rozszerza własne terytorium, dokonuje wynalazków i tworzy siebie wg własnych projektów.
2.transgresja zbiorowa – jej przedmiotem stają się działania masowe, kolektywne i globalne, podejmowane są przez grupy, ruchy społeczne, społeczeństwa. Dzieki takim czynnością ludzie przekraczają swoje dotychczasowe osiągnięcia materialne, intelektualne i duchowe, tworzą naukę sztukę i kulturę.
Jednostka transgresyjna to jednostka ekspansywna, twórcza, która wychodzi poza to czym jest i co posiada, która dzięki swym czynom staje się tym, czym może być, a czasem jeszcze nie jest. Transgresja jest zawsze zmianą celową.
Ze względu na treść celów jednostkowych wyróżniany cztery rodzaje transgresji:
1.działania praktyczne skierowane na świat fizyczny . ich celem jest dokonywanie ekspansji terytorialnej, zwiększenie produkcji dóbr materialnych. Dzięki temu człowiek tworzy sztuczny świat, którego budulcem jest środowisko naturalne.
2.działania skierowane ku ludziom – mają na celu rozszerzenie kontroli nad innymi, do wzbogacania czynności altruistycznych, do powiększania zakresu wolności indywidualnej w systemie instytucjonalnym, Działania , których celem jest wzrost dominacji nad grupą i zdobycie władzy absolutnej.
3.działania symboliczne – tworzenie nowych, niekonwencjonalnych konstrukcji myślowych i rozszerzanie osobistej wiedzy o świecie zewnętrznym. Są to akty twórcze i ekspansywne. Dzięki nim powstaje nauka sztuka. Rozwija się filozofia i religia. Rodzą się mity i utopie. Człowiek wzbogaca informacje o przyrodzie i kulturze. Działania te nazywamy transgresjami intelektualnymi.
4.działania autokreacyjne – ku sobie – samorozwojem lub tworzeniem siebie wg własnego projektu. Jednostka rozwija swoje struktury charakterologiczne i umysłowe, zwiększa siłę woli, wzbogaca osobiste doświadczenia.
Osiągnięcie celu przez działania transgresyjne wzmacniają motywację do podejmowania następnych czynności typu „poza” Większą role odgrywają tu uczucia pozytywne niż negatywne – nadzieja przekroczenia granic dotychczasowych osiągnięć lub duma z dokonania niezwykłych czynów. Wolność jest warunkiem wychodzenia poza to, czym człowiek jest i co posiada. Dlatego transgresja to realizowana wolność.

BIBLIOGRAFIA

1. V.F Birkenbihl, Komunikacja niewerbalna. Sygnały ciała. Astrum, Wrocław 1979
2.Z. Nęcki, Komunikacja międzyludzka, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków
3. M. Król-Fijewska, Stanowczo, łagodnie, bez lęku – czyli 13 wykładów o asertywności, INTRA, Warszawa 1993
4. J. Podgórecki, Komunikacja społeczna, Uniwersytet Opolski, Opole 2000
5.W. Sikorski, bezsłowne komunikowanie się w psychoterapii, Impuls, Kraków 2002
6.A.J.Bierach, Komunikacja niewerbalna. Sztuka czytania z twarzy. Astrum, Wrocław 1997