Nauczanie języka angielskiego uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

Nauczanie języka angielskiego uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.

Wstęp
Żyjemy w czasach kiedy posługiwanie się językiem angielskim stało się jedną z podstawowych umiejętności równie niezbędną jak np. umiejętność obsługi komputera. Powszechność języka angielskiego, jego obecność w mediach, na różnego rodzaju produktach, w grach komputerowych czyni go językiem najczęściej uczzonym w polskich szkołach. Ma opinię łatwego, przydatnego w życiu, a co najważniejsze, popu¬larnego i szeroko dostępnego we wszystkich źródłach multimedialnych z których korzystają uczniowie.
Język angielski może być jednak ogromną trudnością dla dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Uczniowie ze SPE ( specjalne potrzeby edukacyjne) stanowią coraz większy odsetek uczniów w polskich szkołach. Nauczyciele coraz częściej spotykają uczniów którzy z różnych powodów nie radzą sobie z wymaganiami edukacyjnymi, nie umieją podporządkować się obowiązującym zasadom, łatwo się dekoncentrują, maja niska samoocenę. Nauczanie takich dzieci staje się prawdziwym wyzwaniem dla nauczycieli.
W niniejszym artykule bazuję przede wszystkim na własnym, długoletnim doświadczeniu w nauczaniu języka angielskiego dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi będącymi pacjentami oddziału dziennego psychiatrii dziecięcej.

1. Specjalne potrzeby edukacyjne.

Według prof. Marty Bogdanowicz specjalne potrzeby edukacyjne dotyczą tych uczniów, którzy nie są w stanie podołać wymaganiom obowiązującego programu edukacyjnego ze względu na większe trudności w uczeniu się niż ich rówieśnicy. Według Bogdanowicz uczniowie tacy są w stanie kontynuować naukę, jednak potrzebują specjalistycznej kadry pedagogicznej oraz pomocy pedagogicznej w formie specjalnego programu nauczania i wychowania, a także specjalnych metod, które są dostosowane do ich potrzeb, możliwości i ograniczeń.
Pojęcie specjalne potrzeby edukacyjne wprowadziła Mary Warnock w dokumencie The Warnock Report Special Educational Needs opublikowanym w 1978 roku w Londynie przez Her Majesty’s Stationery Office. Następnie zostało ono upowszechnione w deklaracji opublikowanej przez UNESCO w 1994 roku.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach wskazuje kategorie uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych – są to uczniowie:
1. niepełnosprawni,
2. niesłyszący i słabosłyszący,
3. niewidomi i słabowidzący,
4. z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją,
5. niepełnosprawni intelektualnie w stopniu lekkim,
6. niepełnosprawni intelektualnie w stopniu umiarkowanym lub znacznym,
7. z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera,
8. z niepełnosprawnościami sprzężonymi,
9. niedostosowani społecznie (m.in. wagary, ucieczki z domu, picie alkoholu, odurzanie się, niszczenie mienia, przemoc, bójki, kradzieże, próby samobójcze),
10. zagrożeni niedostosowaniem społecznym,
11. z zaburzeniami zachowania i emocji (w tym z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi),
12. ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się (uczniowie z dysleksją, dysgrafią, dysortografią, dyskalkulią),
13. z niepowodzeniami edukacyjnymi (w tym uczniowie z inteligencją niższą niż przeciętna),
14 z deficytami kompetencji i zaburzeniami sprawności językowych,
15. przewlekle chorzy ( w tym z zaburzeniami psychicznymi)
16. w sytuacji kryzysowej lub traumatycznej,
17. zaniedbani środowiskowo,
18. z trudnościami adaptacyjnymi,
19. szczególnie uzdolnieni.
Dziecko ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi:
• posiada opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej,
• posiada orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego,
• nie posiada ani opinii, ani orzeczenia.

2. Uczeń ze SPE na lekcjach języka angielskiego.

Język angielski nie jest łatwy do opanowania dla uczniów ze SPE, gdyż należy on do grupy języków nietransparentnych, co oznacza, że głosce może odpowiadać jedna litera lub grupa liter, pojedyncza głoska może być zapisana różnymi literami lub różnymi kombinacjami liter, a dodatkowo dana litera lub kombinacja liter może reprezentować inne głoski. Generalnie nie ma reguł określających dokładnie jak wymawiać i zapisywać angielskie wyrazy. W przeciwieństwie do języka polskiego nie jest językiem fonetycznym oznacza to, że nie czyta się go, tak jak się go pisze. Dlatego w zależności od słowa, w którym się znajdują poszczególne litery, mogą mieć różną wymowę,
Przyswajanie języka obcego wymaga dobrej pamięci wzrokowo-słuchowej i dobrego słuchu fonematycznego. Niezbędna jest również motywacja i wiara we własne siły. U dzieci ze SPE te warunki najczęściej nie są spełnione stąd opanowanie języka staje się dla nich dodatkowym problemem. Badania dowodzą, że dla 90% uczniów z trudnościami w uczeniu się nauka języka obcego stanowi problem, a blisko 70% z nich doświadcza poważnych trudności.
Naukowcy zgadzają się co do faktu, że uczniowie ze SPE charakteryzują się wzmożonym poziomem lęku i obaw związanych z nauką języków obcych. Stworzono specjalną ankietę, która mierzy poziom tego stresu (FLACAS). Lęk językowy powstaje w wyniku skojarzenia nieprzyjemnych doświadczeń z sytuacją uczenia się języka obcego. Jeżeli w początkowym etapie nauki towarzyszy któryś z powyższych elementów lęku, to mamy do czynienia ze stanem lęku. W sytuacji, w której stan lęku towarzyszy często procesowi nauki języka, dochodzi do wykształcenia negatywnych emocji i postaw, co prowadzi do lęku językowego. Lęk przekłada się z kolei bez¬pośrednio na efekt wysiłków związanych z nauką języka, którym zazwyczaj bywa język angielski. Z tego względu dla ucznia ze SPE nauka języka angielskiego jest negatywnym doświadczeniem wiążącym się z doświadczeniem stresu i porażki. W rezultacie motywacja i chęć do pracy u tych dzieci są na bardzo niskim poziomie.
Dzieci te najczęściej nie lubią języka angielskiego i na różne sposoby manifestują niechęć do tego przedmiotu. Doświadczam tego na co dzień jako nauczyciel w szkole do której trafiają uczniowie z różnych klas szkół masowych. Dodatkową cecha charakteryzującą tych uczniów jest niski poziom umiejętności językowych mimo niejednokrotnie kilku lub więcej lat nauki.
Niezwykle trudnym zadaniem jakie stoi w tej sytuacji przed nauczycielem jest przełamanie niechęci ucznia, bariery lęku i braku wiary we własne możliwości.

3. Główne problemy w nauce języka angielskiego uczniów ze SPE.

Najczęstsze problemy z jakimi musi zmierzyć się nauczyciel na lekcjach języka angielskiego to:
• trudności w zapamiętywaniu i używaniu nowego słownictwa
• nierozumienie poleceń i prostych zwrotów
• niechęć do pisania i czytania
• trudności w pisaniu i czytaniu
• wolne tempo ucznia się piosenek i rymowanek
• nieumiejętność literowania
• problemy ze zrozumieniem reguł gramatycznych i ich praktycznym zastosowaniem
• zniekształcanie pisma, pismo nieczytelne
• problemy z rozumieniem tekstu czytanego i wypowiedzi ustnej-
• problemy z rozumieniem tekstu słyszanego
• trudności z wymową
• trudności z prawidłowym powtarzaniem słów i zwrotów
• bierne przyswajanie języka (problemy z komunikacją, budowaniem wypowiedzi ustnej)
• trudności z poprawnym zapisywaniem słów
• wolne tempo pracy
• niska motywacja
• męczliwość, łatwe rozpraszanie się i zniechęcanie
Ważnym problemem na który chcę osobno zwrócić uwagę jest zachowanie uczniów na lekcji. Utrzymanie dyscypliny jest zadaniem kluczowym dla nauczyciela bowiem uczniowie ze SPE bardzo często maja problemy z przestrzeganiem zasad i reguł obowiązujących na lekcjach, mimo że znają te zasady to bardzo często je łamią. Problemy z zachowaniem obejmują: agresję słowną, skracanie dystansu do nauczyciela, chodzenie po klasie, niewykonywanie poleceń nauczyciela, łatwe wpadanie w gniew, obrażanie się, płaczliwość, apatia.

4. Praca z uczniami ze SPE.

Zazwyczaj w klasie znajdują się dzieci z różnorodnymi problemami edukacyjnymi, dlatego też zarządzanie taką klasa jest zadaniem bardzo trudnym dla nauczyciela tym bardziej, że nie ma zestawu zasad który sprawdziłby się w każdej klasie. Zostały jednak wypracowane reguły na których trzeba opierać każdą jednostkę lekcyjną:
• odpowiednia, sprzyjająca skupieniu organizacje przestrzeni klasy (przyjazne dekoracje, odpowiednie rozmieszczenie ławek
• jasno sformułowane i konsekwentnie przestrzegane zasady obowiązujące na lekcjach
• miła i przyjazna atmosfera
• empatia i cierpliwość ze strony nauczyciela
• zapewnienie uczniom sukcesu i wzmacnianie ich poczucia własnej wartości
• zarządzanie pochwałą/ostrzeżeniem, interwencją i pomocą (w sposób systemowy, konkretny, nieodroczony w czasie)
• indywidualizacja nauczania
• multisensoryczność form i metod pracy
Nauczanie wielozmysłowe stosowane najczęściej w pracy z małymi dzieć¬mi, jest bez wątpienia jedną z bardziej skutecznych metod pracy z uczniami ze SPE. Opiera się ono na odbieraniu różnymi kanałami zmysłowymi, występujących w materiale dydaktycznym elementów wzrokowych, słuchowych i kinestetyczno-dotykowych .
Przykłady ćwiczeń nauczania wielozmysłowego na lekcjach języka angielskiego obejmują:
• piosenki z ruchem lub aranżacją taneczną
• wierszyki i rymowanki
• kalambury
• zabawy mimika, gestami
• gry językowe np. bingo, memory
• pisanie w powietrzu
• nauka części ciała poprzez wzajemne przyklejanie karteczek samoprzylepnych lub odrysowanie ciała na szarym papierze
• zgadywanie nazw przedmiotów ukrytych w worku tylko przez ich dotykanie
• karty obrazkowe, zdjęcia
• realia
• różnego rodzaju rekwizyty
• malowanie farbami
• wycinanie
• drama, scenki sytuacyjne
• budowanie klocków
• pomoce wizualne: video, film, bajka
• pisanie na plecach kolegi, koleżanki
• zabawa w głuchy telefon
• powtórki chóralne, głośne i ciche czytanie, zmiana tempa, zmiana głośności
• mapy myśli
• lekcje w plenerze
Nauczyciel powinien pamiętać aby wydawać krótkie polecenia i często sprawdzać ich rozumienie. Dzielić zadania na części, po każdej części udzielać uczniowi informacji zwrotnej. Należy zachowywać klarowną i konsekwentną strukturę lekcji. Można wizualizować jej części symbolami ucha (słuchanie), książki (czytanie), ust (mówienie), długopisu (pisanie). Dobrze jest też stosować karty związane z przestrzeganiem zasad np. obrazek ucznia siedzącego w ławce oznacza siedzimy w ławce, nie wstajemy lub palec przy ustach oznacza, że teraz zachowujemy ciszę. Bardzo ważne jest też ciągłe powtarzanie i utrwalanie poznanego materiału według zasady 3xR czyli Recycle, Revise, Repeat. Należy również pamiętać o pozytywnym wzmacnianiu ucznia po każdej zakończonej lekcji mozy to być naklejka, buźka lub coś słodkiego.
Kluczowa sprawą jest dostosowywanie zadań do możliwości uczniów. W klasie różnorodnej w której nauczyciel prowadzi zajęcia z ośmiorgiem uczniów których problemom często towarzyszą zaburzenia zachowania przydzielanie każdemu uczniowi innych zadań wydaje się być nierealne i niemożliwe do przeprowadzenia. Tym bardziej, że nauczyciel na oddziale psychiatrycznym jest sam i nie dysponuje pomocą ze strony nauczyciela wspomagającego. Chodzi bardziej o to, aby uczeń mógł wykonać możliwy dla niego zakres zadania. Jeden uczeń wykona całe zadanie, drugi tylko jeden przykład i to z pomocą nauczyciela, u trzeciego wykonanie zadnia sprowadzi się tylko do zadania przetłumaczenia kilku słów.. Należy pamiętać, że indywidualizacji podlega również sposób wykonania zadania tzn. jeden uczeń będzie wolał wykonać zadanie ustnie drugi pisemnie. To samo dotyczy sprawdzania wiedzy.
Podsumowując nauczanie języka angielskiego uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi zwłaszcza grupy dzieci o różnym charakterze zaburzeń jest zadaniem bardzo trudnym, wymagającym od nauczyciela odporności na stres, elastyczności, kreatywności i konsekwencji. W tej ciężkiej i wyczerpującej pracy w której często nie osiąga się zamierzonych efektów cieszą nawet najmniejsze sukcesy, a przede wszystkim przełamanie niechęci do przedmiotu jakim jest język angielski.

Bibliografia:

Bogdanowicz K., Dysleksja a nauczanie języków obcych. Poradnik dla nauczycieli i rodziców uczniów z dysleksją. Wyd. Harmonia, 2011.
Kolber M., Zrozumieć lęk językowy, Repozytorium UKW, 2008.
Kormos J., Smith A. M., Teaching Languages to Students with Specific Learning Differences, Bristol, Buffalo, Toronto 2012.
Nauczanie polisensoryczne czyli wielozmysłowe. English Freak. Blog o nauczaniu języków obcych.
Co to sa specjalne potrzeby edukacyjne., Pedagog online.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w spra¬wie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicz¬nej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. z 2017, poz. 1643).
Sozańska A., Rady nie od parady czyli jak uczyć języka obcego dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2018.