Edukacja integracyjna i włączająca. Rola nauczyciela wspomagającego w procesie edukacyjno-wychowawczym dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

EDUKACJA INTEGRACYJNA I WŁĄCZAJĄCA –
ROLA NAUCZYCIELA WSPOMAGAJĄCEGO
W PROCESIE
EDUKACYJNO –WYCHOWAWCZYM
DZIECI ZE SPECJALNYMI POTRZEBAMI
EDUKACYJNYMI

Iwona Barbara Jaczewska
Nauczyciel wspomagający
Zespół Szkolno - Przedszkolny w Krypach

Październik 2019 r.

1. KOMPETENCJE NAUCZYCIELA.

Ważnym aspektem w edukacji integracyjnej i włączającej są kompetencje nauczycieli.
Swoistość edukacji integracyjnej określa zakres specyficznych kompetencji. Dotyczą one wiedzy specjalnej z zakresu pedagogiki rewalidacyjnej i psychologii klinicznej, umiejętności diagnostycznych i wychowawczo – dydaktycznych. Wiedza specjalna nauczycieli umożliwia właściwą organizację działań rewalidacyjnych z niepełnosprawnymi. Wiedzę tę nauczyciele zdobywają w drodze samokształcenia i doświadczeń zdobytych w toku pracy z dziećmi niepełnosprawnymi.
Kompetencje diagnostyczne z kolei umożliwiają poznanie możliwości wychowanków, ich potrzeb, zainteresowań oraz stosunków społecznych między nimi. W teorii pedagogiki specjalnej upowszechnił się pogląd, że dla efektów kształcenia integracyjnego i włączającego istotne znaczenie ma ustalenie cech wspólnych i swoistych osób sprawnych i niepełnosprawnych. Do cech wspólnych zalicza się wiek, płeć, potrzeba zabawy oraz zainteresowania czy sympatie. Do cech swoistych z kolei zaliczyć należy indywidualne tempo pracy, możliwości uczenia się, zdolności, cechy charakteru oraz specyficzne cechy, wynikające z niepełnosprawności np.: niemożność komunikacji werbalnej, niezręczność, agresywność.
Kompetencje wychowawczo – dydaktyczne umożliwiają nauczycielom rozwiązywanie problemów, związanych z organizacją edukacji w taki sposób, by była ona skuteczna dla wszystkich dzieci. Należą tu takie konkretne działania jak:
 dostosowanie zadań do możliwości dziecka,
 stosowanie szeroko rozumianej indywidualizacji,
 uwzględnianie specyficznych właściwości dzieci,
 elastyczność planów,
 współpraca z nauczycielami,
 stwarzanie odpowiedniej atmosfery,
 życzliwość wobec dzieci.
Kompetencje niespecyficzne przejawiają się w działaniach interpersonalnych i innowacyjnych potrzebnych każdemu nauczycielowi, bez względu na specjalizację.
Na kompetencje interpersonalne nauczyciela składają się umiejętności wyznaczające jakość stosunków międzyludzkich. Podstawę kompetencji interpersonalnych jednostki stanowią jej cechy osobowe, takie jak cierpliwość, otwartość, poczucie humoru, konsekwencja, tolerancja, miłe usposobienie, opiekuńczość, opanowanie, tolerancja, empatia i komunikatywność. Ponadto bardzo ważną rolę w procesie włączania odgrywa uważne patrzenie i słuchanie, skierowane na wychowanków oraz grupę, a także konieczność kontaktowania się nauczyciela z innymi pracownikami zaangażowanymi w proces integracji w celu zapewnienia przepływu informacji o dzieciach.
Kompetencje innowacyjne nauczyciela wiążą się z potrzebą tworzenia, poszukiwania i wdrażania do praktyki najlepszych rozwiązań dotyczących procesu wychowawczo - dydaktycznego (J. Babka 2001, s.517-518).
Nauczyciel wyrażający gotowość do pracy z niepełnosprawnym dzieckiem powinien posiadać następujące predyspozycje:
1. Odpowiedni zasób wiedzy dotyczącej rozwoju, nauczania i wychowania dzieci zdrowych i niepełnosprawnych;
2. Odpowiedni zasób umiejętności pełnienia opieki, wychowania i nauczania, w tym także umiejętności specjalnych;
3. Pozytywne postawy emocjonalne wobec dzieci;
4. Wrażliwość na ich potrzeby rozwojowe oraz chęć ich zaspokajania;
5. Przekonanie o wartości integracyjnego wychowania i nauczania dzieci niepełnosprawnych (Z. Janiszewska – Nieścioruk, 1999, s.33).

Nauczyciel wspierający powinien posiadać kwalifikacje do pracy z dzieckiem niepełnosprawnym w zakresie niepełnosprawności dziecka – surdopedagog, tyflopedagog, oligofrenopedagog. W zależności od potrzeb dziecka niepełnosprawnego nauczyciel wspierający powinien:
 Diagnozować potrzeby i oceniać możliwości dziecka.
 Prowadzić indywidualne zajęcia dydaktyczne i wyrównawcze oraz zgodnie ze swoimi kwalifikacjami – zajęcia specjalistyczne typu: orientacja w przestrzeni, alternatywne metody komunikacji, ruch rozwijający i inne.
 Prowadzić działania zmierzające do integracji i bezpiecznego funkcjonowania dziecka niepełnosprawnego w społeczności placówki ogólnodostępnej.
Nauczyciel wspomagający współtworzy z innymi specjalistami „Wielospecjalistyczną ocenę poziomu funkcjonowania dziecka niepełnosprawnego”, na podstawie której opracowywany jest „Indywidualny program edukacyjno – terapeutyczny”.

2. Rola i zadania grupy integracyjnej.

O zaletach grupy integracyjnej można mówić dużo. Korzyści natury społeczno – moralnej są dla dzieci zdrowych i chorych bezsporne. Dzieci uczą się wzajemnej tolerancji, wrażliwości i poszanowania praw innych. Do zadań grupy integracyjnej należy:
 Integrowanie dzieci niepełnosprawnych i zdrowych w naturalnym środowisku rówieśniczym.
 Prowadzenie zajęć grupowych aktywnymi metodami opartymi na współpracy.
 Nauczanie wielopoziomowe w ramach wspólnego programu nauczania poprzez modyfikowanie go do potrzeb i możliwości konkretnego dziecka.
 Stymulowanie rozwoju dziecka niepełnosprawnego i przygotowanie go do pokonywania trudności w życiu społecznym.
 Nauczenie współodczuwania, tolerancji, otwartości na innych poprzez oddziaływanie na dziecko i wyobraźnię.
Celem kształcenia dzieci w grupach integracyjnych jest:
 Nauczanie i wychowanie dzieci zdrowych i niepełnosprawnych w ramach placówki ogólnodostępnej poprzez:
 Integrację dzieci niepełnosprawnych i zdrowych w naturalnym środowisku rówieśniczym,
 Diagnozę potrzeb specjalnych każdego wychowanka w grupie.
 Nauczanie wielopoziomowe w ramach wspólnego programu nauczania poprzez modyfikowanie programu nauczania do potrzeb i możliwości każdego dziecka, w zakresie treści i metod oraz tempa uczenia się dzieci, tworzenie indywidualnych programów edukacyjno – terapeutycznych w zależności od potrzeb i możliwości każdego dziecka, stosowanie aktywnych metod.
 Stymulowanie rozwoju wychowanka oraz przygotowanie do przyszłego, samodzielnego, na miarę możliwości życia w społeczeństwie.
 Kreowanie sytuacji dających możliwości twórczego rozwoju dziecka.

 Pedagogizacja rodziców polegająca na włączaniu rodziców w życie placówki oświatowej, prowadzenie warsztatów dotyczących umiejętności wychowawczych.
 Kształtowanie postaw prospołecznych w stosunku do osób niepełnosprawnych i słabszych poprzez organizowanie wspólnych imprez grupowych, itp.
W grupie integracyjnej uczy się od 18 do 20 dzieci, w tym od 3 do 5 dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Liczba dzieci jest zależna od specyfiki niepełnosprawności. Dzieci zakwalifikowane jako integracyjne muszą mieć orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane przez publiczną poradnię psychologiczno – pedagogiczną. Grupa integracyjna jest prowadzona przez dwóch nauczycieli: prowadzącego i wspomagającego –współorganizującego proces nauczania. Nauczyciel wspomagający jest pedagogiem specjalnym.
3. Współpraca z nauczycielem prowadzącym.

Nauczyciele pracujący w grupie integracyjnej pełnią funkcje równorzędne, w równym stopniu są odpowiedzialni za dzieci. Nie powinno być sztywnego, formalnego podziału zadań.
Współpraca pedagogów powinna dotyczyć wszystkich dziedzin pracy. W takiej współpracy niezbędna jest wzajemna akceptacja i ustalenie wspólnej linii postępowania, gdyż wzajemne relacje obojga nauczycieli wpływają w sposób znaczący na uczniów oraz ich rodziców. Od tej współpracy w dużej mierze zależy powodzenie istnienia i funkcjonowania grupy integracyjnej.
Dominującą formą pracy w oddziale integracyjnym jest praca indywidualna, dlatego każdy uczeń, także zdrowy osiąga w zakresie swoich możliwości maksymalne wyniki. Współpraca wychowawców jest ogromnie ważna. Zdaniem Burzyńskiej i Domańskiego za najistotniejsze należy uznać ścisłe trzymanie się przyjętych zasad, wzajemne uzupełnianie się i współodpowiedzialność za wychowanków. Praca w grupie integracyjnej wymaga od wychowawców współpracy z całym zespołem terapeutyczno – wychowawczym tj.: psychologiem, logopedą, rehabilitantem ruchowym oraz ścisłego współdziałania z rodzicami (J. Bogucka 1994, s.123).
Bardzo istotna jest prawidłowo zorganizowana współpraca nauczyciela prowadzącego z nauczycielem wspomagającym. Jakość współpracy tych nauczycieli decyduje o atmosferze panującej w grupie oraz uzyskiwanych efektach, zarówno w odniesieniu do dzieci pełnosprawnych jak i tych o specjalnych potrzebach edukacyjnych.
Na pierwszym etapie edukacyjnym ta współpraca dotyczy głównie tylko dwóch nauczycieli, którzy przez trzy lata dzielą się odpowiedzialnością za przebieg pracy w grupie. Opracowują zasady indywidualizacji procesu nauczania, dzielą się wynikami obserwacji uczniów, dotyczącymi ich możliwości i ograniczeń. Pracując cały czas razem mogą tworzyć bardzo sprawny duet edukacyjny, w czym wielką pomocą jest ilość czasu jaki spędzają razem i jaki mogą wykorzystać dzięki temu do doskonalenia współpracy.

4. Wskazania praktyczne dla nauczyciela wspomagającego.

Praca nauczyciela wspomagającego jest bardzo ciężka i odpowiedzialna. Nie ogranicza się ona jednak tylko do samego wspomagania dzieci niepełnosprawnych w czasie zajęć. Aby integracja przebiegała prawidłowo i pomyślnie konieczne są pewne stałe działania nauczyciela. Zalicza się do nich niewątpliwie:
 Uważne obserwowanie stosunków zachodzących miedzy uczniami, aby wykryć ewentualną niechęć do niektórych rówieśników.
 Wyjaśnienie dzieciom pełnosprawnym przyczyn obniżonej sprawności kolegów. Informowanie o trudnościach tych dzieci i potrzebnej im pomocy, także mówienie w jakich sytuacjach i w jaki sposób można tej pomocy udzielić. Traktowanie trudności i zaburzeń samopoczucia dziecka jako zjawisko naturalne.
 Uwrażliwianie dzieci pełnosprawnych na przeżycia związane z niepełnosprawnością, a także uczenie prospołecznych zachowań.
 Eksponowanie możliwości dziecka, które mogą zwiększyć jego atrakcyjność w grupie.
 Zachęcanie dzieci do aktywnego uczestnictwa w różnych czynnościach w czasie zajęć przedszkolnych i dodatkowych (np. tańce, j. angielski), udzielanie im wsparcia w chwilach zniechęcenia.
 Eksponowanie przed całą grupą osiągnięć dzieci niepełnosprawnych, wyjaśnianie przy tym, że dzieci te pokonując swoją niesprawność osiągnęły bardzo dużo.
 Dbanie o to, by dzieci niepełnosprawne były w nieustannym kontakcie ze swoimi rówieśnikami, miały wiele okazji do wspólnego podejmowania różnych działań.
 Unikanie podziału grupy na dzieci pełnosprawne i niepełnosprawne, wskazywanie im, że wszystkie mają jednakowe prawa w grupie i przedszkolu.
 Prowadzenie rozmów z rodzicami wszystkich dzieci w celu wyjaśnienie im potrzeby rozwijania właściwych kontaktów miedzy dziećmi, wskazywanie wartości tego rodzaju więzi dla wszystkich dzieci.
 Kontaktowanie się indywidualne z rodzicami w celu wymiany informacji dotyczących ich dzieci, udzielaniu rodzicom porad dotyczących pomocy dziecku w nauce.
Wszyscy specjaliści podejmujący pracę w oddziale integracyjnym muszą być przygotowani pod względem merytorycznym, ale także pogłębiać swoją wiedzę przez cały okres pracy.
W pracy natomiast powinniśmy kierować się dekalogiem nauczyciela i wychowawcy opracowanym na podstawie „Małego Księcia” przez A. de Saint – Exupery.

„DEKALOG NAUCZYCIELA I WYCHOWAWCY”
1. Oswoić znaczy stworzyć więzy. Jeśli mnie oswoisz, będziemy się nawzajem potrzebować.
2. Należy wymagać tego, co można otrzymać.
3. Mam prawo żądać posłuszeństwa, jeśli moje polecenia są rozsądne.
4. Oczy są często ślepe, należy szukać sercem.
5. Śmiech jest dla życia, jak studnia dla pustyni.
6. Zamiast tępić zło, lepiej szerzyć dobro.
7. Bądź silniejszy, a będziesz miał rację.
8. Kto poniża, sam jest niski.
9. Powinieneś sądzić według czynów, a nie słów.
10. Znacznie trudniej jest sądzić siebie, niż bliźniego. Jeśli potrafisz siebie dobrze osądzić, będziesz naprawdę mądry.

Bardzo pomocne jest w funkcjonowaniu grupy integracyjnej odpowiednie urządzenie Sali dydaktycznej. Należy to zrobić w taki sposób, aby spełniała ona różnorodne potrzeby dzieci. Baza dydaktyczna koniecznie musi być dostosowana do ich indywidualnych wymagań. Organizacja przestrzenna samej Sali dydaktycznej musi być inna niż w grupie tradycyjnej. W przedszkolach z grupą integracyjną mile widziane są róże kąciki, np.:
 Kącik pracy indywidualnej, gdzie nauczyciel wspomagający może pracować z dzieckiem innymi metodami, nie zakłócając pracy innym dzieciom.
 Kącik relaksu z poduszką, dywanikiem, Przytulanką. Jest to miejsce, gdzie dziecko może odreagować napięcie emocjonalne.

Pomoce dydaktyczne potrzebne w grupie integracyjnej:
1. Zestaw pomocy do kształcenia funkcji słuchowych i wzrokowych.
2. Zestaw do klasyfikowania i wyróżniania.
3. Różnego rodzaju wzory do odtwarzania rymów.
4. Zestaw gier dydaktycznych, pussy.
5. Różnorodne układanki.
6. Tablice wielokrotnego użycia do pisania po śladzie.
7. Instrumenty muzyczne.
8. Przybory sportowe, itd.
Pomoce zależą oczywiście od rodzaju niepełnosprawności dziecka, jednak to nauczyciel musi zadbać o to, by pomoce dydaktyczne, które ewidentnie są niezbędne do pracy z dzieckiem niepełnosprawnym znalazły się w sali.
W sali dydaktycznej lub w gabinecie dyrektora powinny również znaleźć się segregatory i teczki dla każdego ucznia, w których znajdują się:
 Dokumenty dziecka np.: orzeczenie lub opinia z Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej.
 Wyniki badań dziecka.
 Kontakty ze specjalistami.
 Arkusze obserwacji postępów w nauce i zachowaniu.
 Wielospecjalistyczna ocena funkcjonowania dziecka z niepełnosprawnością.
 Indywidualny program edukacyjno – terapeutyczny.

Opracowała – Iwona Jaczewska

Bibliografia:
1. Gajdzica Z., Sytuacje trudne w opinii nauczycieli klas integracyjnych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2011 r.
2. Głodkowska J., Dydaktyka specjalna, Wydawnictwo Naukowe PWN, warszawa 2017 r.
3. A. Tomkiewicz – Będkowska, ABC Pedagoga Specjalnego. Razem Łatwiej. Nowe Doświadczenia, Oficyna wydawnicza Impuls, Kraków 2015 r.