Człowiek-Bóg-świat w poezji metafizycznej

Temat: Człowiek-Bóg-świat w poezji metafizycznej.


I Poezja metafizyczna – odmiana poezji religijnej, tematem utworów było poszukiwanie celu i sensu ludzkiego istnienia, twórcy przedstawiali często złożone relacje między człowiekiem, Bogiem i światem. Najwybitniejszym przedstawicielem nurtu metafizycznego w poezji barkowej był Mikołaj Sęp Szarzyński.
II Analiza i interpretacja „Sonetu IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” Mikołaja Sępa Szarzyńskiego
a) Tytuł utworu ma formę zdania. Informuje nas o temacie tekstu. Wiersz mówi o tym, że życie człowieka jest walką z trzema przeciwnikami: szatanem, światem i własnym ciałem. Ponadto w tytule pojawia się nazwa gatunku literackiego: sonet (składa się z 14 wersów, jest podzielony na 4 zwrotki, tu: sonet włoski – 2 zwrotki czterowersowe i 2 zwrotki trzywersowe, istnieje również sonet francuski, w którym 3 strofy są czterowersowe, ostatnia liczy dwa wersy; w sonecie zawsze dwie pierwsze zwrotki mają charakter opisowy, dwie kolejne - refleksyjny).
b) Podmiot liryczny (człowiek snujący refleksję o ludzkim życiu i zagrożeniach z nim związanych) wypowiada się we własnym imieniu („Cóż będę czynił...”) oraz w imieniu zbiorowości (byt nasz, nasze zepsowanie).
c) Tematyka.
Życie ludzkie jest bojowaniem (walką). Człowiekowi zagrażają trzej przeciwnicy: szatan, świat i ciało (mowa o nich w dwóch pierwszych zwrotkach). Sytuacja jednostki w świecie jest niezwykle dramatyczna (jej kondycję opisują np. słowa: „wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie” – tzn., że podmiot liryczny czuje się słaby, nieostrożny i rozdarty wewnętrznie w walce z pokusami). Z jednej strony jednostce zagrażają pokusy zewnętrzne (szatan, świat), z drugiej strony – sama jednostka może doprowadzić się do upadku, gdyż w każdym człowieku toczy się wewnętrzna walka pomiędzy ciałem a duszą. Jedyną nadzieją i oparciem w życiu jest Bóg. Podmiot liryczny wierzy, że dzięki jego opiece zwycięży nierówną walkę oraz osiągnie zbawienie.
d) Język utworu
Wiersze barokowe odznaczają się niezwykle kunsztownym językiem. W „Sonecie IV” Mikołaja Sępa Szarzyńskiego możemy odnaleźć następujące środki stylistyczne oraz zabiegi kompozycyjne:
- antyteza (przeciwstawienie): „Pokój – szczęśliwość, ale bojowanie / Byt nasz podniebny.” (pokój daje szczęście, ale walka jest istotą ludzkiego życia; z wiersza wynika, że Bóg jest pokojem i daje człowiekowi szczęście) – funkcja: ukazanie dramatyzmu sytuacji człowieka – pragnienie pokoju i jednocześnie konieczność walki z zagrożeniami,
- apostrofy („Królu powszechny, prawdziwy pokoju”, „Zbawienia mego jest nadzieja w Tobie!”) – funkcja: apostrofy nadają utworowi charakter podniosły; obrazują uwielbienie, szacunek do Boga, zaufanie do niego,
- wykrzyknienia (np. „Nie dosyć na tym, o nasz możny Panie!”), funkcja: wyrażają silne emocje podmiotu lirycznego (tu: przerażenie, przejęcie trudną sytuacją człowieka w świecie, który jest skazany na walkę z zagrożeniami),
- epitety: nasz dom, zbiegłych lubości, świata łakome marności, straszliwym boju, funkcja: obrazują trudną sytuację jednostki, opisują zagrożenia,
- metafory (np. dom- ciało) – funkcja: ukazanie skomplikowanej sytuacji człowieka, ciało jest domem, więc powinno dawać poczucie bezpieczeństwa, ale jednocześnie jest jednym z wrogów,
- przerzutnie:
„(...) On srogi ciemności
Hetman (...)”
- elipsa (celowe pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika), np. „Pokój – szczęśliwość ...”, funkcja: kondensacja wypowiedzi, wypowiedzenie staje się aforyzmem, nakłania czytelnika do refleksji, do samodzielnego odczytania sensu tego fragmentu;
- inwersja (szyk przestawny), np. „Upaść na wieki żądać nie przestanie.”, funkcja: nadanie tonu podniosłego, uroczystego, zwrócenie uwagi na trudna sytuację człowieka, dla którego wrogiem jest własne ciało
- wyliczenie (o człowieku: „wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”) , funkcja: obrazuje trudną sytuację człowieka oraz jego słabą kondycję, bezradność wobec zagrożeń,
- peryfraza (omówienie), np. o szatanie: „On srogi ciemności / Hetman”, funkcja: wzbogacenie języka utworu, ukazanie zła i siły szatana (ciemności Hetman),
- personifikacja („ciało (...) Upaść na wieki żądać nie przestanie.”) – funkcja: ukazuje grzeszność ciała ludzkiego, obrazuje wewnętrzną walkę pomiędzy ciałem a duszą,
- pytanie retoryczne (np. „Cóż będę czynił w tak straszliwym boju / Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?”), funkcja: nadaje utworowi emocjonalny charakter (wyraża bezradność i słabość podmiotu lirycznego wobec zagrożeń), ukazuje ogrom zagrożeń i trudy walki z nimi.
Wnioski:
- człowiek znajduje się w trudnej sytuacji, gdyż walczy z trzema przeciwnikami: szatanem, światem i ciałem,
- człowiek czuje się słaby, samotny, bezradny, rozdarty wewnętrznie, jest grzeszny,
- Bóg jest oparciem dla ludzi, daje pokój i zbawienie, pomaga w radzeniu sobie z przeciwnościami losu i ze złem.

III Mikołaj Sęp Szarzyński, „Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego” – analiza i interpretacja
a) Tytuł wiersza ma charakter opisowy, informuje nas o temacie utworu.
b) Temat: przywiązanie człowieka (miłość) do rzeczy ziemskich, doczesnych jest zestawione z prawdziwym pięknem wiecznego Boga. Z wiersza wynika, że nie warto zabiegać o sprawy przemijające i marne. Podobnie jak w poprzednim utworze podmiot liryczny mówi, że człowiek toczy wewnętrzną walkę pomiędzy potrzebami ciała i duszy. Ciało „pragnie” doprowadzić duszę do upadku. Najważniejszym dążeniem człowieka powinna być miłość do Boga.
c) Marne (motyw vanitas, vanitas vanitatum) w utworze są: bogactwo, władza, sława, rozkosz, zaszczyty, uroda.
d) Dlaczego nie należy przywiązywać się do tego, co marne? Uzasadnienie:
- posiadanie rzeczy, których człowiek pożąda, nie zapewnia mu szczęścia, nie wyzwala go od lęku istnienia („Komu tak będzie dostatkiem smakować / Złoto (...) by tym nasycone / I mógł mieć serce, i trwóg się warować?”),
- rzeczy i zaszczyty ziemskie są przemijające, ulegają zniszczeniu („rzeczy (...) Które i mienić, i musza się psować”).
e) środki stylistyczne i zabiegi językowe:
- paradoks („I nie miłować ciężko, i miłować / Nędzna pociecha”), funkcja: ukazanie skomplikowanej sytuacji człowieka (trudno przywiązywać się i nie przywiązywać się do tego, co ziemskie, przemijające, przywiązanie do tego, co marne jest trudne, gdyż człowiek ma świadomość, że to wszystko straci),
- epitety (nędzna pociecha, piękne oblicze, własny bieg, utworzone ciało), funkcja: zobrazowanie tego, co przemijające,
- wyliczenie („Złoto, sceptr, sława, rozkosz....”), funkcja: ukazanie wielości rzeczy marnych,
- metafory (z żywiołów utworzone ciało), funkcja: ukazanie dramatycznej sytuacji człowieka (trudno zapanować nad pokusami),
- apostrofa („Gdy Ciebie, wiecznej i prawej piękności....”), funkcja: apostrofa nadaje charakter podniosły, ukazuje szacunek dla Boga, wywyższa go, zwraca uwagę, że jest on najważniejszy,
- przerzutnia („(...) i miłować / Nędzna pociecha”), funkcja: nakłania do refleksji, zwraca uwagę na trudną sytuację człowieka, jego rozdarcie wewnętrzne,
- powtórzenie (np. miłować), funkcja: zwrócenie uwagi na przywiązanie ludzi do spraw doczesnych,
- aforyzm („I nie miłować ciężko, i miłować / Nędzna pociecha”), funkcja: zaakcentowanie najważniejszych treści, rozdarcia wewnętrznego człowieka,
- inwersja („Które i mienić, i muszą się psować”), funkcja: nadanie tonu podniosłego, zwrócenie uwagi na przemijalność rzeczy ziemskich (zmieniają się i niszczą).