Wybrane metody pracy edukacyjnej z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie w stopniu głębokim

Osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu głębokim nie są w stanie samodzielnie funkcjonować w społeczeństwie, dlatego wymagają stałej opieki. W najcięższych przypadkach nie wykraczają poza poziom życia wegetatywnego. Cechuje je znacznie obniżony poziom sprawności ruchowej i manualnej. Wolno przebiega reakcja na bodźce i szybko męczliwość po wysiłku. Uwaga łatwo się rozprasza i nie jest podzielna. Pamięć wymaga wielu powtórzeń, ale mechaniczna jest stosunkowo dobra. Zainteresowanie u tych osób rozbudzamy poprzez prezentacje zjawisk odbieranych przez zmysły np. wzroku, słuchu (obrazy, dźwięki). Proces uczenia się przebiega wolno, trudno przechodzić od jednej czynności do innej, a działanie ucznia musi odpowiadać jego rzeczywistym potrzebom. W ich myśleniu jest konkretyzm, mały krytycyzm i zrozumienie oraz brak logicznych powiązań. Treści nauczania przekazuje się poprzez wizualizację obrazów i ruchów i muszą dotyczyć sytuacji bieżącej lub przeżytej niedawno. Wypowiedzi ucznia są ubogie w słowa, osoba chora więcej rozumie, niż mówi. W zachowaniu obserwuje się pobudzenie ruchowe lub bierność. Podczas wykonywania czynności samoobsługowych należy zaproponować uczniowi pomoc, ale nie wyręczać. Wprowadzając zasady postępowania demonstrujemy je ruchowo, a następnie systematycznie i stale utrwalamy przez pokaz wzorów do naśladowania i skutków ich nieprzestrzegania. Jasne zasady najlepiej uwidocznić graficznie. Na niewłaściwe zachowania ucznia reagujemy spokojnym czekaniem aż opadną emocje i ponawianiem prośby o zmianę zachowania, ewentualnie naprawienie szkody.
Biorąc pod uwagę cechy indywidualne ucznia z głęboką niepełnosprawnością intelektualną tj. możliwości poznawcze, potrzeby, zainteresowania, sytuację rodzinną oraz warunki nauczania, dobieramy takie metody pracy szkolnej, które pozwolą nauczycielowi osiągnąć założone cele edukacyjne i terapeutyczne, które wynikają z zadań kształcenia specjalnego.
Pojęcie metody nauczania i rewalidacji rozumie się jako „sposób postępowania nauczyciela i rehabilitanta umożliwiający osobie chorej ukształtowanie pozytywnego stosunku do własnej niepełnosprawności oraz opanowanie umiejętności skutecznego radzenia sobie z wszelkimi wymogami życia” [Kowalczyk 2009: 169]. L. Klaro-Celej i L. Mossakowska [1999: 33],
Autorki rozpatrują pojęcie metody w dwóch zakresach: ujęciu szerszym jako całościowa forma organizacji nauczania np. metoda ośrodków pracy, oraz w ujęciu węższym traktującym metodę jako konkretne postępowanie podjęte w celu realizacji określonego celu np. metoda Weroniki Sherborne.
Prawidłowo zorganizowany proces dydaktyczno-wychowawczy polega na przygotowywaniu warunków i tworzeniu sytuacji pobudzających osobę chorą do aktywności, czuwanie nad zdobywaniem i wykorzystywaniem wiedzy przez taką osobę. Efektywność zajęć z osobą o niskim poziomie intelektualnym zależy m.in. od stosowanych metod pracy, które decydują o stopniu podjętej przez chorego aktywności i jego czynnym uczestnictwie w procesie nauczania.

I. Metoda ośrodków pracy
Jest to nauczanie całościowe, które łączy działania dydaktyczne z pracą rewalidacyjną.
Nauczyciel wokół centralnego zagadnienia grupuje inne łączące się problemowo. Wyróżnia się tu ośrodki tygodniowe, a w tych ośrodki dzienne. W każdym ośrodku dziennym wyróżnia się etapy pracy: wstęp, pracę poznawczą, ekspresję, zakończenie.

II. Niedyrektywna terapia zabawowa
Została stworzona przez amerykańską terapeutkę Wirginię Mac Axline. Koncepcja metody opiera się na założeniu, iż zabawa jest naturalnym środkiem samowyrażania się. Nauczyciel pozostawia uczniowi swobodny wybór zabaw i nie wykonuje za niego żadnych czynności. Uczeń ma możliwość ujawnienia i uzewnętrznienia swoich uczuć. Obserwując chorego w czasie zabawy, opiekun uświadamia sobie jego potrzeby, zainteresowania, źródła lęku i frustracji oraz sposoby radzenia sobie w danej sytuacji.

III. Warunkowanie instrumentalne
Celem stosowania metody jest wyuczenie pożądanych i likwidowanie niepożądanych zachowań. Środkiem do realizacji tego celu będzie stosowanie różnego typu wzmocnień. Realizacja tej metody powinna uwzględniać: analizę zachowania, cel do realizacji i typy stosowanych wzmocnień (pożądane wzmocnienia pozytywne).

IV. Metody oparte o kontakt z ciałem.
Są znane choremu od dzieciństwa i zapewniają poczucie bezpieczeństwa. Pozwalają na zdobywaniu informacji o swoim ciele, wyodrębniają go z otoczenia, służą nawiązaniu kontaktu z terapeutą, a także ułatwiają rozwój poznawczy. Do metod zaliczyć można:
- zabawy paluszkowe;
- baraszkowanie;
- programy aktywności: świadomość ciała, kontakt i komunikacja Marianny i Christophera Knillów.
- metoda Ruchu Rozwijającego W. Sherborne.
Zabawy paluszkowe - to wierszowane masażyki. Nie wymagają posiadania pomocy, zabawek, specjalnych pomieszczeń, wystarczy wyobraźnia oraz znajomość prostych dziecięcych wierszyków. Dostarczając doznań dotykowych wpływają na poznanie własnego ciała, własnej odrębności. W istotny sposób pomagają nawiązać pozytywne relacje z drugą osobą np. zabawa „Idzie rak nieborak” lub opowiadania, których treść ilustrujemy ruchem.
Baraszkowanie – to formy aktywności oparte na kontakcie z drugim, zaufanym człowiekiem, które budują spokój niepełnosprawnego o własne bezpieczeństwo. Przykładem baraszkowania jest turlanie po materacu, siłowanie, rzucanie maskotką, obroty wokół własnego ciała itp.
Programy aktywności: świadomość ciała, kontakt i komunikacja Marianny i Christophera Knillów.
Istnieje 6 programów przystosowanych do potrzeb niepełnosprawnych o różnym poziomie rozwoju psychofizycznego:
• Program wprowadzający
• Program I – aktywności koncentrują się na ćwiczeniu górnej partii ciała
• Program II – aktywności koncentrują się na ćwiczeniu dolnych partii ciała
• Program III – wymaga większej sprawności i umiejętności koncentrowania uwagi niż pierwsze 3 programy
• Program IV – najbardziej zaawansowany, dużą rolę odgrywa własna inicjatywa np. taniec
• Program specjalny – przeznaczony dla osób ze znaczną niepełnosprawnością ruchową
Niepełnosprawny reagując na muzykę, sam, bez udziału innych osób zmienia rodzaj aktywności.
Dobrą komunikację zapewnia opiekun, który obdarza niepełnosprawnego swoją uwagą
i zainteresowaniem.
Metoda Weroniki Sherborne
Fizjoterapeutka – W. Sherborn opracowała w Anglii w latach 60-tych XX wieku metodę Ruchu Rozwijającego. Z baraszkowania, które pojawia się we wczesnym dzieciństwie stworzyła system terapeutyczny. Głównym założeniem metody jest posługiwanie się ruchem będącym narzędziem rozwoju psychoruchowego dziecka. Istota tej metody polega na działaniu w przestrzeni w bliskim kontakcie z innymi ludźmi. Uczestnik terapii podczas ćwiczeń nabywa sprawności ruchowe, poznaje własne możliwości i ciało, wzmacnia poczucie bezpieczeństwa w przestrzeni, jest aktywny i przejawia inicjatywę wzmacniając wiarę w siebie. Ćwiczenia odbywają się w parach lub w grupie, mogą w nich uczestniczyć rodzice lub rodzeństwo , co sprawia, że dziecko czuje się bezpiecznie i chętnie ćwiczy.
W metodzie W. Sherborn wyróżniamy następujące kategorie Ruchu Rozwijającego:
- ruch prowadzący do poznania własnego ciała- szczególne znaczenie mają stopy, kolana, nogi, biodra, gdyż na nich opiera się ciężar ciała oraz stanowią one łącznik między człowiekiem, a podłożem, ziemią, podłogą.
- ruch kształtujący związek jednostki z otoczeniem fizycznym- ta kategoria ruchu ma na celu kształcenie orientacji w przestrzeni, co ma doprowadzić do utrwalenia związku chorego z otoczeniem i odnajdywania się w nim bez poczucia lęku.
- ruch powodujący poczucie związku z innym człowiekiem - ta forma ćwiczeń ma służyć kształtowaniu umiejętności nawiązywania i podtrzymywania pozytywnych kontaktów z innymi ludźmi.
- ruch w grupie tj. ćwiczenia oparte na współdziałaniu z innymi osobami.
- ruch kreatywny, który polega na swobodnym, spontanicznym, twórczym „wyrażaniu siebie” np. poprzez taniec wyzwolony.

V. Muzykoterapia
Przyczynia się do rozwoju psychofizycznego, bo wprawia w wibrację ciało, a jednocześnie wyzwala pozytywne emocje (radość). Muzyka doskonali procesy poznawcze (kształci uwagę, pamięć, spostrzeganie, wyobraźnię i myślenie). Przynosi przyjemne doznania i odprężenie.

VI. Choreoterapia
To sposób wykorzystujący ruch chorego w tańcu, który jest swobodny, kreatywny, naturalny. Pozwala podwyższać samoocenę, nabierać pewności siebie i pokonywać nieśmiałość.

VII. Arteterapia
Metoda polegająca na wyrażaniu emocji przez sztukę.
Jest to szczególnie ważne dla tych osób, których ograniczone zdolności językowe nie pozwalają na relacjonowanie innym swoich przeżyć. Dla wielu z nich jest to jedyna forma uzewnętrznienia własnego świata. kompensuje braki i pragnienia, których chory nie mógł do tej pory spełnić w rzeczywistości

VIII. Metoda Małych Form Scenicznych.
Metoda małych form scenicznych to inscenizacje, które spełniają ogromną rolę terapeutyczną - zaspakajanie „utajonych potrzeb„ przeżyć i twórczej aktywności osób niepełnosprawnych. Istotą tej metody jest usprawnianie we wszystkich zaburzonych sferach - poznawczej emocjonalnej i społecznej. Zajęcia metodą małych form scenicznych mają na celu zapoznanie ze sztuką, rozwijanie i rozbudzanie zainteresowań, kształtowanie zdolności twórczego działania, rozwijanie pewności siebie oraz niwelowanie zachowań agresywnych.
Aranżując różne przedstawienia chory wspólnie z nauczycielem wykonuje dekoracje, uczy się tekstu, jest zaangażowany w cały proces działania.

IX. Dogoterapia
Jest jedną z naturalnych metod wspomagających rozwój osób niepełnosprawnych intelektualnie wykorzystującą kontakt z psem. Obecność psa uczy nawiązywania wzajemnych relacji i pokazuje wzory właściwych zachowań, pobudza procesy poznawcze i wrażliwość, kształci umiejętności funkcjonowania w otoczeniu i odczuwania radości.

X. Sensoplastyka
To plastyka sensoryczna np. migdałowa, cynamonowa, pomarańczowa, chilli. Plastyka pachnąca, słodka, kwaśna, gorzka, miękka, szorstka, gładka, twarda, sucha, mokra, lekka, ciężka... Sensoplastyka wpływa na stymulację wszystkich zmysłów: wzrok, słuch, węch, smak, dotyk. Wpływa na rozwój wszystkich zmysłów. Opiera się o mnogość faktur, tekstur oraz paletę barw.

XI. Metoda komunikacji
Służy stworzeniu warunków do rozwoju osobom z poważnym upośledzeniem zdolności komunikowania się. Metoda oparta na wykorzystaniu narzędzi do porozumiewania się z otoczeniem w razie niemożności komunikowania się werbalnego. Narzędzia stanowią znaki, symbole, gesty, rysunki itp.

Nauczyciele pracujący z uczniami z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębszym, jak i głębokim nazywani są często nauczycielami- terapeutami. Proces edukacji i terapii prowadzony jest równolegle. W ramach zajęć edukacyjnych nauczyciel określa także cele rehabilitacyjne (rewalidacyjne). W związku z tym, musi posługiwać się różnymi metodami, które pozwolą osiągnąć zaplanowane cele. Nauczyciel powinien pracować nad poszukiwaniem nowych metod i sposobów pracy. Praca z uczniem głęboko niepełnosprawnym intelektualnie wymaga współpracy z innymi specjalistami np. z fizjoterapeutą, logopedą, terapeutą, tyflopedagogiem. Oddziaływania terapeutyczne powinna także wzmacniać rodzina chorego ucznia, z którą nauczyciel powinien utrzymywać stały kontakt.
Zaprezentowane metody mają charakter ogólny, dlatego nie mogą być jedynymi wskazówkami dla nauczyciela w postępowaniu z uczniami głęboko niepełnosprawnymi intelektualnie.

Bibliografia:
1. Grzegorzewska M. „Pedagogika specjalna”, Warszawa 1964, PIPS
2. Kwiatkowska M.” Dzieci głęboko niezrozumiane. Program pracy edukacyjnej z dziećmi upośledzonymi umysłowo w stopniu głębokim”, Warszawa 1997
3. Pod red. Pileckiego J., Usprawnienie, wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym”
Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków, 2002
4. Olechowicz H. „Dziecko własnym terapeutą”, PWN, Warszawa, 1995,