Systemy taktyczne w piłce nożnej - historia i analiza współczesnych systemów taktycznych dla nauczycieli WF

Systemy taktyczne w piłce nożnej – historia i analiza współczesnych systemów taktycznych dla nauczycieli WF.
Poniższa publikacja ma za zadanie przybliżyć świat taktyki piłki nożnej nauczycielom wychowania fizycznego szczególnie tym, którzy specjalizują się w innych dyscyplinach sportu.

1. Pojęcie systemu gry

System gry – jest to określony sposób ustawienia i poruszania się zawodników po boisku, polegający na przydzieleniu każdemu z nich odpowiedniej funkcji i wypełnianiu zadań w atakowaniu i bronieniu. System gry narzuca przeciwnikowi sposób prowadzenia walki najmniej spodziewanej i najmniej dla niego korzystnej (Taktyka, Talaga 1988 str. 11). System gry jest więc w znacznej mierze determinantem charakteru prowadzonej walki sportowej na boisku podczas meczu piłkarskiego. Oczywiście, aby ta walka mogła być skuteczna zawodnicy muszą zrozumieć ideę danego sytemu. Rolą trenera jest dobrać odpowiednich wykonawców dla preferowanego systemu (jest to możliwe choćby poprzez odpowiednie ruchy transferowe), bądź też dobrać odpowiedni system gry do umiejętności, sprawności i cech zawodników, których już posiada. Stąd też mnogość istniejących systemów gry, ich modyfikacji, które wprowadzają coraz to nowsze warianty taktyczne. System gry porządkuje grę zawodników podczas meczu, daje możliwość jasnego określenia co do wymagań gry na poszczególnych pozycjach. Wymagania te pozwalają także trenerowi łatwiej przyporządkować zawodników do poszczególnych pozycji na boisku. Obrany prawidłowy system gry jest więc ułatwieniem, ścieżką prowadzącą zarówno zawodników jak i trenera do określonego celu jakim, jest osiągnięcie korzystnego wyniku meczu. Ustawienie zawodników na ściśle określonych pozycjach ułatwia zarówno atakowanie bramki przeciwnika jak i bronienie własnej, ogranicza przypadkowość w grze, a rolą trenera jest właśnie ograniczanie wpływu czynników przypadkowych w możliwie największym stopniu w całym procesie treningowym. Rozgrywany mecz winien być w jak największym stopniu „grą z nut zapisanych na pięcioliniach podczas kolejnych jednostek
treningowych.”

2. Klasyczne systemy gry
Opisując współczesne systemy gry nie można pominąć ich rysu historycznego. Za początek nowożytnej piłki nożnej przyjmuje się 1863 rok, wtedy to założona została the F.A. (Football Association), czyli angielski związek piłki nożnej, który początkowo funkcjonował łącznie ze związkiem rugby. Jednym z pierwszych kroków nowopowstałej organizacji było ujednolicenie przepisów gry – miało to miejsce w 1866 roku. Od tego momentu nastąpił prężny rozwój piłki nożnej, pomimo licznych zakazów gry w miastach. Porozumienie w sprawie przepisów gry miało niebagatelny wpływ na rozwój systemów gry. Jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku football znacznie odbiegał od tego z drugiej połowy XIX w. Wcześniej był on niejako bardzo egoistyczną grą, istniał podział na drużyny jednak niewiele z tego wynikało, gdyż każdy zawodnik, który znalazł się przy piłce starał się jak najdłużej przy niej utrzymać, podania były rzadkością, brakowało również podziału na formacje. Wprowadzenie
jednolitych przepisów gry niejako wyznaczyło kierunki rozwoju footballu. Gra stałą się bardziej uporządkowana, zaczęto doceniać grę zespołową kosztem indywidualnej. Pierwszym „systemem” gry, o ile można je tak nazwać, było ustawienie z dziesięcioma zawodnikami w linii ataku (ryc.1).

Ryc.1. Ustawienie z dziesięcioma zawodnikami w linii ataku

Niemal jednocześnie zaczęło funkcjonować ustawienie 1-9 (ryc. 2).

Ryc. 2. Ustawienie 1-9

Ten sposób ustawienia zawodników na boisku funkcjonował w okresie przed ujednoliceniem przepisów. Wspólną cechą charakterystyczną tych „systemów” był przede wszystkim brak pomocników, oraz niezwykle ofensywne nastawienie (Taktyka, Talaga 1988). Kolejnym wariantem było ustawienie 1-1-8 (ryc. 3).

Ryc. 3. Ustawienie 1-1-8

To ustawienie można uznać w jakimś stopniu za przełomowe, ze względu na nową, bardzo istotną funkcję pomocnika. W kolejnych systemach gry zazwyczaj przybywało pomocników na boisku, kosztem formacji ataku. W toku ewolucji pierwotnych „systemów gry” zaczęto doceniać ich role na boisku, oraz znaczenie gry obronnej. Za kolejne „systemy gry” można uznać ustawienie 2-2-6 (ryc. 4), oraz 2-1-7 (ryc. 5).

Ryc. 4 Ustawienie 2-2-6

Ryc. 5 Ustawienie 2-1-7

W ten sposób ustawieni byli naprzeciwko siebie Szkoci i Anglicy w 1872 r., rozgrywając pierwszy oficjalny mecz międzypaństwowy. Paradoksalnie, pomimo ofensywnego ustawienia obu drużyn zakończony bezbramkowym remisem (Talaga 1988). Jednakże wszystkie te ustawienia nie były jeszcze pełnowartościowymi systemami gry, były one jedynie ich protoplastą. Za pierwszy system gry uważa się ustawienie 2-3-5 (ryc. 6), nazwane systemem klasycznym, lub też piramidalnym.

Ryc. 6. System „piramidalny” 2-3-5

Za datę jego powstania przyjmuje się 1884 rok, wówczas to angielska drużyna Preston North End zaczęła grać tym systemem. W latach dziewięćdziesiątych XIX w. ustawienie to stało się podstawowym na Wyspach Brytyjskich, a następnie rozprzestrzeniło się na cały świat (www.wikipedia.com). System ten charakteryzował się ustawieniem zawodników w kształcie piramidy, wyraźnie wzmocniono linię pomocy. O tym, że był to faktycznie pierwszy system gry świadczy jego powszechność i długowieczność (przetrwał aż do 1925 roku). Odejście od tego systemu uwarunkowane było przede wszystkim zmianą przepisu o spalonym w 1925 roku (Taktyka, Talaga 1988). Do tego bowiem momentu, aby zawodnik uniknął spalonego musiał mieć przed sobą co najmniej 3 zawodników drużyny przeciwnej w chwili podania. W 1925 roku liczbę tych zawodników ograniczono do 2, co znacznie ułatwiło prowadzenie działań ofensywnych i zwiększyło liczbę strzelanych goli. Doprowadziło to do powstania nowego systemu gry, 3-2-5 (ryc. 7) którego prekursorem był menedżer Arsenalu Londyn H. Chapman (Talaga 1988).

Ryc. 7. System 3-2-5

System ten zyskał nazwę „systemu trzech obrońców”, lub system WM. Arsenal Londyn grając w tym ustawieniu zdobył wiele trofeów, co doprowadziło do jego rozpowszechnienia w niemal całym piłkarskim świecie. Był to pierwszy system, w którym jasno określono zadania dla poszczególnych zawodników w atakowaniu i bronieniu. System ten przetrwał ponad 25 lat, jednak i na niego przyszedł kres.
Na początku lat pięćdziesiątych XX w. znakomici węgierscy piłkarze z drużyny Honved Budapeszt zaczęli stosować liczne warianty w atakowaniu. Stosowali częstą wymianę pozycji i zmianę stref działania, skutecznie niwelowali działania środkowego obrońcy przez odpowiednią grę środkowego napastnika. W nowotworzącym się systemie węgierscy piłkarze zaczęli stosować tzw. dublowanie pozycji, co było rozwiązaniem na wskroś nowatorskim. Marton Bukovi węgierski trener odwrócił jakby „do góry nogami” ustawienie WM w linii ataku. System ten z powodzeniem stosował w latach pięćdziesiątych XX w. trener reprezentacji Węgier Gusztav Sebes (www.wikipedia.com). Był on niejako wczesną wersją 1-4-2-4, którą to w drugiej połowie lat pięćdziesiątych udoskonalili Brazylijczycy. Ówczesna reprezentacja Brazylii, grając tym właśnie systemem, zdobyła w 1958 roku Mistrzostwo Świata, pokonując w finale wysoko (5-2) drużynę gospodarzy czyli Szwedów. Był to pierwszy w historii tytuł Mistrza Świata dla Brazylii, a ustawienie zwycięskiej reprezentacji
„canarinhos” prezentowało się następująco (ryc. 8).

Ryc. 8. System 4-2-4

Grając tym system Brazylia zdobyła również mistrzostwo świata w 1970 r. Był to ostatni z systemów klasycznych, który zyskał sobie uznanie w piłkarskim świecie i był powszechnie stosowany przez kilkadziesiąt lat. Godnym uwagi systemem było również włoskie catenaccio (wł. rygiel,
zasuwka).

Ryc. 9. Catenaccio

Była to niejako odpowiedź na ofensywny brazylijski system 4-2-4. System ten rozpowszechnił w latach sześćdziesiątych argentyński trener Helenio Herrera, prowadząc Internazionale Mediolan. Jednak początki tego systemu sięgają przełomu lat trzydziestych i czterdziestych XXw., wiążąc się nieodzownie z osobą austriackiego trenera Karla Rappana. Na włoski grunt system ten trafił za pośrednictwem trenera Nereo Rocco, który we Włoszech uznawany jest za twórcę pierwszego prawdziwego cattenacio. Był to system gry kładący szczególny nacisk na defensywę, oparty o znakomicie zorganizowaną obronę. Do grupy systemów klasycznych, zaliczane są jeszcze system „szwajcarskiego rygla” (3-3-4) stworzony przez trenera Karla Rappana w 1931 r., oraz włoski system „metodo” (2-3-2-3), którego twórcą był Vittorio Pozzo. Żaden z systemów klasycznych nie jest stosowany we współczesnej piłce nożnej. Główną przyczyna tego faktu jest zbyt ofensywne ukierunkowanie klasycznych systemów gry.

3. Współczesne systemy gry

Trudno precyzyjnie określić datę współczesności mając na uwadze systemy gry w piłkę nożną. Początku tej „współczesności” można doszukiwać się na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, wraz z powstaniem i rozpowszechnieniem systemu 4-3-3. Pierwszy raz zastosowała go reprezentacja Brazylii podczas Mistrzostw Świata w Chile w 1962 roku, wygrywając cały turniej. System ten był niejako ewolucją wcześniejszego, brazylijskiego systemu 4-2-4.
Zauważalną jest tu kontynuacja trendu do wzmacniania linii pomocy i obrony, kosztem linii ataku.
Kolejnym aspektem dającym początek naszej „współczesności”, mogłaby stać się osoba wybitnego trenera Holenderskiego Rinusa Michelsa. Trener ten rozpoczął swoją pracę szkoleniową w Ajaxie Amsterdam w 1965 roku. Do roku 1971 zdobył cztery tytuły Mistrza Holandii, jednakże nie same tytuły są tu najważniejsze, a styl i system gry jego drużyny. Michels opracował system zwany „futbolem totalnym”, w którym to „wszyscy zawodnicy są odpowiedzialni zarówno za atak jak i obronę” – ta myśl przetrwała do dziś w filozofii gry w piłkę nożną. Michels upowszechnił również tzw. pułapkę ofsajdową. Praca szkoleniowa Holendra naznaczona byłą wieloma sukcesami, stąd też, zaczęto korzystać z jego myśli szkoleniowej. Uwieńczeniem przebiegu całej kariery trenerskiej tego wybitnego szkoleniowca było, przyznanie mu w 1999 roku tytułu „Trenera XX wieku”. Gra „futbolem totalnym” była największą rewolucją w historii taktyki piłki nożnej. Na niej opiera się większość współczesnych systemów gry (Panfil i Żmuda 2006). Za kolejne współczesne systemy gry należy uznać:
- system 4-3-3 ;
- system 4-4-2 z libero;
- system 3-5-2;
- system 4-4-2 z obroną w linii;
- system 3-4-3;
- system 4-5-1;
Są to systemy najpopularniejsze na przełomie ostatnich kilkudziesięciu lat, stale w użyciu, choć oczywiście nie wszystkie cieszą się w równym stopniu zainteresowaniem trenerów. Tendencją obserwowaną we współczesnej piłce nożnej jest przede wszystkim dążenie do zabezpieczenia własnej bramki, a w drugiej kolejności do jej zdobycia. Efektem tego jest wzrost liczby bramek zdobywanych ze stałych fragmentów gry, gdyż coraz trudniej jest przechytrzyć w ataku pozycyjnym drużynę broniącą strefowo. Warto pamiętać o tym, że w obecne piłce nożnej rzadko zdarza się, aby drużyna grała przez cały mecz tym samym systemem. Trenerzy przygotowują taką płynną zmienność systemów podczas gry właśnie po to, aby zaskoczyć przeciwnika przygotowanego do konkretnego wariantu atakowania. Istotną kwestią doboru systemu gry przez trenera jest obrana strategia na dany mecz oraz jej wykonawcy – to, jakich zawodników w zespole posiada trener determinuje w znacznej mierze system gry, którym będzie jego drużyna grała. Stąd też współcześnie istnieje kilka systemów gry i wiele ich wariantów, które pozwalają szkoleniowcom zoptymalizować działania swojej drużyny na boisku.

3.1.1. Początki systemu 4-3-3

Początki tego systemu sięgają lat sześćdziesiątych XX wieku. System ten był niejako ewolucją brazylijskiego systemu 4-2-4, z linii ataku został cofnięty do linii pomocy jeden zawodnik, aby wesprzeć zawodników w środku boiska. Grając tym systemem reprezentacja Brazylii zdobyła Mistrzostwo Świata w 1962 roku w Chile (ryc.10).
Pele
Vava
Zagallo
Didi
D. Santos Garrincha
Mauro Zozimo Zito
N. Santos
Gilmar
Ryc. 10. System 4-3-3 „brazylijski”

Grając w podobnym ustawieniu Feyenoord Rotterdam zdobył w 1970 roku Puchar Mistrzów. W takim ustawieniu grała również reprezentacja Holandii prowadzona przez Rinusa Michelsa, zdobywając dwukrotnie tytuł Wicemistrza Świata w roku 1974 podczas Mistrzostw Świata w RFN, oraz w 1978r. na Mistrzostwach Świata w Argentynie. Sukcesy odnoszone przez drużyny grające tym systemem sprawiły, że w latach siedemdziesiątych XX wieku nastąpił rozkwit gry w tym systemie.

3.1.2. Charakterystyka systemu 4-3-3

System 4-3-3 jest często nazywany „Systemem Holenderskim” (ang. Dutch System).
Współcześnie przeżywa on swoją „drugą młodość”, choć nieco różni się od tego z początku lat sześćdziesiątych – przede wszystkim ustawieniem obrońców. Obecnie stosuje się grę czwórką obrońców w linii, a nie jak miało to miejsce w początkach tego ustawienia z ostatnim obrońcą (Stępiński 2007). O żywotności i skuteczności gry w systemie 1-4-3-3 decyduje przede wszystkim łatwość jego modyfikowania w trakcie gry, harmonijne rozłożenie akcentów w atakowaniu i bronieniu oraz klarowne
określenie zadań dla poszczególnych pozycji. Kluczowymi zawodnikami tego systemu wydają się być zawodnicy skrzydłowi, którzy bazują na wysokim poziomie szybkości biegowej i świetnym dryblingu. Ofensywny charakter gry prowadzonej trzema napastnikami sprawia, że system godny jest szczególnego polecenia trenerom prowadzącym grupy młodzieżowe (Szwarc 1994). Zależnie od przyjętej taktyki, w formacji pomocy występuje dwóch defensywnych pomocników i jeden ofensywny (rys. 11), lub też inne warianty które zostaną przytoczone w dalszej części pracy.

Ryc. 11. System 4-3-3 wariant z dwoma defensywnymi pomocnikami

System 4-3-3 jest z natury ofensywny. Mamy w nim czterech obrońców ustawionych w linii, trzech pomocników, operujących przede wszystkim w środku boiska, w strefie pomiędzy własnym polem karnym a polem karnym przeciwnika, oraz trzech napastników. Środkowi obrońcy skupiają swoją uwagę przede wszystkim na organizacji gry obronnej, odznaczają się dobrym odbiorem piłki, antycypacją,
walecznością, nieustępliwością, dobrą grą w powietrzu, skutecznością w grze jeden na jeden.
Boczni obrońcy zazwyczaj ukierunkowani są ofensywnie, ich zadaniem jest wspieranie skrajnych napastników w bocznych sektorach boiska. Charakteryzuje ich skuteczność w grze jeden na jeden, zarówno w defensywnych jak i ofensywnych. Operują oni na dużych przestrzeniach boiska co wiąże się z wysokimi wymaganiami kondycyjnymi dla zawodników grających na tych pozycjach. Wspierają oni linię ataku w akcjach oskrzydlających, jednak w momencie straty piłki ich zadaniem jest możliwie
najszybszy powrót do własnej strefy gry. Zawodnicy ci charakteryzują się często tzw. „ciągiem na bramkę”. Środkowi pomocnicy skupiają swoją uwagę głównie na walce w środku boiska, ich zadaniem jest zdominowanie tej strefy zarówno w ofensywie jak i defensywie. Stanowią niejako „jądro” systemu, są to zawodnicy wszechstronni, skuteczni zarówno w ataku jak i grze obronnej. Pomocnicy mogą być ustawieni w trzech różnych wariantach: w linii, lub w trójkątach (z dwoma lub jednym
defensywnym pomocnikiem), zależnie od charakteru gry – defensywnej lub ofensywnej. Trojka zawodników w środkowej strefie daje przewagę np. w stosunku do systemu 4-4-2. Zawodnicy grający w strefie środkowej powinni odznaczać się dobrym wyszkoleniem technicznym, walecznością oraz dobrym zrozumieniem i „czytaniem gry”.
Z trójki zawodników linii ataku, środkowy napastnik jest zazwyczaj
najbardziej wysunięty. Wymaga się od niego dobrej gry w powietrzu, skutecznego wykańczania akcji, umiejętności „wyciągania obrońców”, waleczności i umiejętności gry tyłem do bramki. Środkowy napastnik jest najczęściej wysokim, dobrze zbudowanym fizycznie zawodnikiem, potrafiącym w pojedynkę rozstrzygać losy meczów.
Boczni napastnicy (skrzydłowi), grają nieco z tyłu linii środkowego. Cechują się zazwyczaj dobrym dryblingiem, skutecznością w akcjach 1x1, dużą szybkością i zwrotnością, oraz umiejętnością dokładnego dośrodkowania piłki. Trójka zawodników w linii ataku daje możliwość skutecznego rozciągnięcia i zdezorganizowania obrony przeciwnika, co pozwala na prowadzenie skutecznych akcji ofensywnych.
Przedstawiony na rys. 10 schemat, stanowi wariant systemu 4-3-3 z ustawieniem środkowych pomocników w trójkącie z dwoma defensywnymi pomocnikami i jednym ofensywnym. Jest to wariant ukierunkowany bardziej defensywnie, skuteczniej zabezpieczający dostęp do własnej bramki, aczkolwiek obniżający potencjał ofensywny drużyny. Innym, stosowanym wariantem jest ustawienie środkowych pomocników również w trójkącie, jednak odwróconym w stosunku do ryc.11, - patrz ryc.

Ryc. 12. System 4-3-3 - wariant z jednym defensywnym pomocnikiem

Ustawienie 4-3-3 to system z trójkątnym ustawieniem środkowych pomocników (rys. 11), w którym występuje jeden pomocnik defensywny i dwóch ofensywnych, lub też jeden defensywny, jeden ofensywny i jeden tzw. pośredni. Wariant ten ukierunkowany jest bardziej od poprzedniego na atak, znacznie podnosząc potencjał ofensywny drużyny. Dwaj wysunięci do przodu pomocnicy biorą czynny udział w konstruowaniu każdej akcji własnej drużyny, często grając na pozycji tuż za środkowym pomocnikiem. W przypadku akcji oskrzydlającej ich zadaniem jest ustawienie się w taki sposób, aby umożliwiało im ono wykończenie akcji z tzw. „drugiej piłki” – odbitej przez obrońców, bądź też rozegranej od napastnika. Wariantem nieco różniącym się od powyższego jest gra w linii pomocy z jednym defensywnym pomocnikiem, jednym ofensywnym i jednym tzw. pośrednim, który
ma zadania specjalne na dany mecz. Spełnia on często rolę jakby łącznika w linii pomocy pomiędzy defensywnym pomocnikiem a ofensywnym pomocnikiem, równoważąc swoją grą zadania ofensywne z defensywnymi. W zależności od przebiegu akcji włącza się on do wysokości ofensywnego pomocnika, lub też cofa by wesprzeć w działaniach destrukcyjnych defensywnego pomocnika. Kolejnym wariantem
ustawienia środkowych pomocników jest ustawienie w linii (ryc. 13).

Ryc.13. System 4-3-3 z ustawieniem pomocników w linii

W powyższym wariancie ustawienia pomocników występuje podział na środkowego, prawego i lewego pomocnika, którzy działają bliżej środka boiska, jednak jest ono obecnie rzadko stosowane jako ustawienie wyjściowe. Najczęściej występuje w krótkich fazach gry, np. w sytuacji niekorzystnego wyniku (defensywny pomocnik włącza się do akcji zwiększając potencjał ofensywny swojego zespołu).
W systemie 4-3-3 istotną rolę odgrywają boczni obrońcy, których zadaniem jest podłączanie się do akcji ofensywnych zespołu, podobnie odbywa się to systemie 4-4-2. Często podczas akcji ofensywnych ustawiają się blisko skrzydłowych, rozgrywając tym samym z nimi dwójkowe akcje. W skrajnych przypadkach zdarza się, że do akcji podłączają się obydwaj boczni obrońcy jednocześnie, co w połączeniu z „wysoką” grą ofensywnego pomocnika daje ustawienie 2-4-4, zamiast wyjściowego 4-3-3!! W linii obrony pozostają wówczas jedynie środkowi obrońcy, z grającym przed nimi
defensywnym, który również bierze aktywny w atakowaniu. Warunkiem koniecznym przy tak ofensywnym ustawieniu jest możliwe najdłuższe utrzymywanie się przy piłce podczas ataku pozycyjnego na połowie przeciwnika. Wariant ten paradoksalnie może okazać się skutecznym nawet w obronie, w myśl starej piłkarskiej maksymy: „najlepszą obroną jest atak.” Pamiętać należy, iż aby drużyna mogła pozwolić sobie na tak ofensywną grę musi posiadać w swoich szeregach wysokiej klasy zawodników w każdej formacji. Innym wariantem ustawienia w ataku jest często stosowane przejście z systemu 4-3-3 do ustawienia 3-4-3 (ryc. 14).

Ryc. 14. Przejście do ustawienia 3-4-3 w fazie ataku

Takie ustawienie drużyny w fazie atakowania pozwala na lepszą asekurację w tyłach, a także utrzymanie przewagi liczebnej w stosunku do przeciwnika (np. gdy gra dwoma zawodnikami w linii ataku). Do akcji ofensywnej włącza się wówczas jeden z bocznym obrońców, lub też obydwaj – jednakże w tym przypadku do linii obrony schodzi wtedy defensywny pomocnik. Możliwe są również modyfikacje ustawienia w linii ataku, jednak współcześnie najpopularniejszym wariantem jest podział na środkowego napastnika i dwóch skrzydłowych obarczonych większą liczbą zadań w defensywie. System 4-3-3 pomimo tego, iż jest z natury ofensywny, przy odpowiedzialnym zachowaniu poszczególnych zawodników na swoich pozycjach, dobrze zabezpiecza dostęp do własnej bramki. Trójka zawodników w linii pomocy może skutecznie bronić przedpola własnego pola karnego, a także dominować dzięki przewadze liczebnej w walce z przeciwnikiem grającym np. systemem 4-4-2. Bardzo istotną kwestią jest tu jednak fakt, iż po stracie piłki przechodzi w obronie się do ustawienia, którego systemem 4-3-3 nazwać już nie możemy. Najczęściej stosowanym wariantem obronnym jest przejście z wyjściowego ustawienia do systemu 4-5-1. Dzieje się tak poprzez przejście skrajnych zawodników linii ataku (skrzydłowych) do linii pomocy (ryc.15).

Ryc. 15. Przejście do ustawienia 4-5-1 w fazie obrony

Ten manewr taktyczny stanowi ogromną zaletę systemu 4-3-3, aczkolwiek należy pamiętać, iż jest on możliwy przy odpowiednim zdyscyplinowaniu taktycznym drużyny i przygotowaniu kondycyjnym. W momencie straty piłki, skrzydłowi starają się jak najszybciej ustawić w bocznych sektorach linii pomocy, w celu uniemożliwienia przeciwnikowi rozegrania akcji bocznymi pasami boiska. Strefa środkowa jest również dobrze zabezpieczona z uwagi na trzech zawodników linii pomocy. Zaletą takiego ustawienia, z dwoma defensywnymi pomocnikami jest dobre zabezpieczenie przedpola własnej bramki, co ogranicza przeciwnikowi możliwość manewrów (uniemożliwianie rozegrania akcji środkiem boiska). Powrót zawodników do poszczególnych sektorów musi być oczywiście skorelowany z rodzajem pressingu stosowanym w danym momencie przez drużynę. Oczywistym wydaje się przy tym fakt, iż podejmując grę tzw. „wysokim pressingiem” zawodnicy będą starali się przede wszystkim jak najszybciej odzyskać piłkę, często już na połowie rywala, a w związku z tym nie ma konieczności ustawienia skrzydłowych na pozycji bocznych pomocników. Niemniej jednak pressing wysoki ze względu na bardzo wysokie wymagania kondycyjne jest rozgrywany jedynie w niektórych fazach gry. Przez większą część trwania meczu stosuje się pressing średni i niski, a co za tym idzie drużyna musi przejść do wariantu ustawienia obronnego.
Kolejnym wariantem ustawienia w obronie jest przejście z systemu 4-3-3 do tzw. „piramidy” – ustawienia 4-3-2-1 (ryc. 16).

Ryc. 16. Przejście do ustawienia 4-3-2-1 w fazie obrony

W ustawieniu tym zawodnicy starają się zepchnąć grę przeciwnika do boku, by tam przy linii bocznej zawęzić pole gry i podwojonym atakiem pomocników i obrońców odebrać piłkę. Jest to skuteczny wariant gry obronnej aczkolwiek wymagający dobrej współpracy zawodników wewnątrz formacji jak i pomiędzy formacjami.. Co ciekawe, „piramida” może być również z powodzeniem stosowana w grze ofensywnej. Drużyna grająca tym ustawieniem przeprowadza akcje głównie środkiem boiska, boczne strefy pozostawiając jedynie włączającym się do akcji bocznym obrońcom, oraz ewentualnie wspierającym ich działania pomocnikom. Warto jednak pamiętać, że przede wszystkim umiejętności poszczególnych zawodników decydują o skuteczności gry obronnej, a nie samo ustawienie. Im wyższe umiejętności posiadają zawodnicy, tym skuteczniejsze staje się bronienie dostępu do własnej bramki.
Istotnym zagadnieniem przy omawianiu tego systemu gry jest prostota przejścia z fazy bronienia do atakowania. Zaletą systemu 4-3-3 jest również łatwość wyprowadzania kontrataku. Posiadając w składzie zespołu zawodników, którzy potrafią zagrać dokładne kilkudziesięciometrowe podanie do partnerów, kontratak może okazać się bardzo skuteczną forma ataku w tym ofensywnym ustawieniu. Niemniej jednak, jak bumerang powraca stwierdzenie, że to nie ustawienie gra na boisku, tylko zawodnicy, dlatego też najistotniejszą kwestią jest ustawić zespół w taki sposób, aby w jak największym stopniu wykorzystać potencjał drzemiący w poszczególnych zawodnikach. Dobór zawodników w systemie 4-3-3 jest o tyle uproszczony, że funkcje i determinujące predyspozycje na poszczególnych pozycjach są klarowne.

3.1.3 Podsumowanie systemu 4-3-3

System 4-3-3 pomimo upływu lat nie odszedł w zapomnienie, jest nadal szeroko stosowany. Co prawda nie jest on obecnie tak popularny jak system 4-4-2 czy 4-5-1, jednakże wciąż znajduje uznanie w oczach wielu trenerów.
Do najważniejszych zalet tego systemu zaliczamy:
- wymienność pozycji zawodników;
- trójka zawodników w linii ataku dająca możliwość szerokiego wachlarza kombinacyjnej gry;
- obecność aż trzech zawodników w środku pola;
- dogodne ustawienie do gry wysokim pressingiem;
- wykorzystanie całej przestrzeni boiska;
- pozwala narzucić własny styl gry;
Wadami tego systemu są:
- spore ryzyko utraty bramki w przypadku kontrataku przeciwnika;
- wysokie wymagania indywidualne dla środkowych pomocników;
- wysokie wymagania kondycyjne dla skrzydłowych;

3.2.1. Początki systemu 4-4-2 z libero

Początki tego systemu gry wiążą się nieodzownie z osobą wybitnego angielskiego trenera, sir Alfa Ramsey’a i sukcesami odnoszonymi przez jego drużyny grające tym ustawieniem. Tak jak w przypadku wcześniej omawianego systemu gry, tak i w przypadku 4-4-2 tym początkiem było zdobycie tytułu Mistrza Świata przez reprezentację Anglii w 1966 roku, choć niewątpliwie już przed samym turniejem niektóre drużyny grały tym ustawieniem. Ramsey cofnął jednego ze skrzydłowych do linii pomocy, natomiast drugi zaczął grać bliżej środka boiska. Podczas turnieju Anglik ostatecznie porzucił grę skrzydłowymi, kosztem gry bocznymi pomocnikami. Pomimo jednego mniej zawodnika w linii ataku, obrońcy drużyn przeciwnych gubili się w kryciu grając przeciwko „Lwom Albionu”.
Znaczącą różnicą pomiędzy współczesnymi odmianami ustawienia 4-4-2, a jego wersją pierwotną jest sposób ustawienia obrońców: obecnie stosuje się ustawienie w linii, natomiast pierwotnie było to ustawienie z obrońców z libero. W latach siedemdziesiątych system ten był uznawany jako wariant systemu 1-4-3-3, dopiero po Mistrzostwach Świata w 1978 roku i 1982 roku został uznany jako odrębny i nowy (Bednarski i Koźmin 2004). Warto pamiętać, że ustawienie z libero jest wciąż używane przez trenerów w niższych ligach. Pomimo skuteczności systemu wykazanej podczas Mistrzostw Świata, nie od razu stał się on popularnym. Miano pierwszeństwa było zarezerwowane wówczas dla sytemu 4-3-3, którym grały czołowe drużyny klubowe Europy i reprezentacje narodowe. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych i w latach osiemdziesiątych ustawienie 4-4-2 stało się popularnym na całym świecie.

3.2.2. Charakterystyka systemu 4-4-2 z libero

W systemie tym występuje czterech obrońców, czterech pomocników i dwóch napastników. Obrona ustawiona jest podobnie jak w przypadku pierwotnych wersji systemu 4-3-3, dwóch bocznych obrońców poruszających się głównie w bocznych sektorach boiska, oraz dwóch środkowych obrońców, ustawionych jeden za drugim. Jeden z nich – libero, pełni funkcję ostatniego obrońcy, drugi z kolei pełni funkcję środkowego obrońcy. Libero kieruje grą całej obrony, asekuruje poczynania obrońców, przecina piłki prostopadłe zagrywane przez przeciwnika. W przypadku przejęcia piłki, dąży do
możliwie szybkiego rozegrania akcji ofensywnej. Jest to zawodnik o wysokich umiejętnościach indywidualnych, szczególnie w destrukcji, może on jednak w miarę rozwoju akcji włączać się do akcji ofensywnych stwarzając tym samym przewagę liczebną.
Środkowy obrońca pełni rolę zawodnika kryjącego środkowego napastnika drużyny przeciwnej. Zawodnik ten winien wyróżniać się typowymi cechami obrońcy – skutecznie odbierać piłkę, przerywać akcje przeciwnika, dobrze asekurować partnerów. Boczni obrońcy oprócz asekuracji ze strony libero, są wspierani przez bocznych pomocników. Tak szeroko rozwinięta asekuracja w obronie daje z kolei możliwość brania odważnego udziału w akcjach ofensywnych. System 4-4-2 z libero prezentuje się
jak na ryc. 17.

Ryc. 17. System 4-4-2 z libero

Linia pomocy w tym systemie składa się z dwóch bocznych i dwóch środkowych napastnikach, na których spoczywa ciężar gry. Wiodącą rolę odgrywa zawodnik rozgrywający, który swymi działaniami decyduje o przebiegu akcji ofensywnej. Dwóch napastników może zajmować ustawienie na całej szerokości boiska, w zależności od przyjętego wariantu gry. System ten równomiernie rozkłada akcenty na atak i obronę. Generalnie gra ofensywna nie różni się od tej w systemie 4-4-2 z obroną w linii. Dlatego też warianty ustawienia, omówione zostały w dalszej części pracy, przy okazji analizy systemu 4-4-2 w linii.

3.2.3. Podsumowanie systemu 4-4-2 z libero.

System 4-4-2 z libero jest obecnie rzadko stosowany w rozgrywkach na wysokim poziomie, gdyż został wyparty m.in. przez system 4-4-2 z obroną w linii. Jednak jest on wciąż szeroko stosowany w niższych ligach, czy też w szkoleniu grup młodzieżowych. System ten dominował w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. kreując tym samym wielu znakomitych zawodników grających na pozycji libero. Mistrzowie Europy z 2004 roku – Grecy grali w obronie często ustawieniem przypominającym system 4-4-2 z libero. Stąd też wniosek, iż nie należy o tym systemie całkowicie zapominać, gdyż historia lubi się powtarzać.

3.3.1. Początki systemu 3-5-2

System 3-5-2 wiąże się nieodzownie z osobą wybitnego argentyńskiego trenera Carlosa Salvadora Bilardo. Podobnie jak w przypadku wcześniej omawianych systemów trudno jest jednoznacznie ustalić dokładną datę powstania systemu. W przypadku systemu 3-5-2 za jego początkową datę uważany jest rok 1986, a dokładniej odbywające się wówczas Mistrzostwa Świata w Meksyku. Tak, jak w przypadku poprzednich systemów, tak i w przypadku tego ustawienia o popularyzacji zadecydował sukces odniesiony przez drużynę nim grającą. Prowadzona wówczas przez Bilardo reprezentacja Argentyny zdobyła Mistrzostwo Świata, pokonując w finale po bardzo emocjonującym meczu silną drużynę RFN 3:2. Pisząc o tamtych wydarzeniach nie sposób pominąć osobę wspaniałego gracza Diego Armando Maradony, bez którego być może na niewiele zdało by się nowe ustawienie argentyńskiego szkoleniowca. Postać bezprecedensowa, zawodnik, który jak żaden inny przed nim i żaden inny po nim nie zdominował całych mistrzostw, chociaż nie został królem strzelców turnieju. Dlatego, pomimo powszechnie znanej niechęci „boskiego Diego” do taktyki („...taktyka jest dla tych, co nie wiedzą jak grać...”), można zaryzykować stwierdzenie, że bez niego nowy wówczas system mógłby znacznie dłużej poczekać na okres swojej świetności w dziejach piłki nożnej. System wyróżniał się przede wszystkim mniejszą liczbą zawodników linii obrony, gdzie większość drużyn preferowała w tamtych czasach grę czwórką obrońców z libero. Od 1986 roku system ten zdobywał coraz większą popularność i uznanie wśród trenerów. Już podczas kolejnych Mistrzostwach Świata odbywających się we Włoszech w 1990 roku, stał się dominującym. Mistrzostwo Świata zdobyła wówczas reprezentacja RFN grająca właśnie systemem 3-5-2, choć byłą to wersja bardziej ukierunkowana na defensywę, przez wielu fachowców nazywana raczej systemem 5-3-2. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych system 3-5-2 ustąpił miejsca dominacji 4-4-2. Jednak, mimo to nie odszedł on zupełnie w zapomnienie, o czym
świadczyć może fakt, iż w finale Mistrzostw Świata w 2002 roku rozgrywanych w Korei i Japonii naprzeciwko siebie stanęły drużyny Niemiec i Brazylii, grające systemem 3-5-2. Bardzo długo system ten utrzymywał się jako wiodący w niemieckiej Bundeslidze, oraz polskiej Ekstraklasie.

3.3.2. Charakterystyka systemu 3-5-2

System 3-5-2 ze względu na liczbę defensorów uważany jest za ofensywny (ryc. 18).
Występuje w nim trzech obrońców, pięciu pomocników i dwóch napastników. Już sama liczba zawodników drugiej linii (pomocy) świadczy o strefie boiska, na którą kładziony jest główny nacisk w tym ustawieniu. Obrońcy w systemie 3-5-2 skupieni są przede wszystkim na bronieniu, rzadko włączają się do akcji ofensywnych, gdyż wiązałoby to się ze sporym ryzykiem utraty bramki w przypadku kontrataku. Dwaj z nich zazwyczaj kryją indywidualnie napastników drużyny przeciwnej, trzeci ustawia się lekko z tyłu, na pozycji libero. Jego zadaniem jest asekuracja kryjących obrońców. W przypadku rozgrywania akcji w bocznej strefie to właśnie libero wspiera cofającego się bocznego pomocnika. W linii pomocy najczęściej występuje podział na dwóch bocznych pomocników, grających blisko linii bocznych, oraz trzech zawodników grających w strefie środkowej, którzy to przydzieleni są do konkretnych pozycji w zależności od zastosowanego wariantu. Rozbudowana liczebnie w tym ustawieniu pomoc stanowi podstawę w stwarzaniu przewagi zarówno w akcjach ofensywnych jak i defensywnych (Żmuda, Panfil 1996). Napastnicy z kolei ustawieni są zazwyczaj równorzędnie, choć oczywiście możliwy jest wariant z wysuniętym napastnikiem i cofniętym napastnikiem. W systemie tym najczęściej stosuje się krycie kombinowane, obrońcy kryją
napastników przeciwnika indywidualnie (są w tym asekurowani przez libero), natomiast linia pomocy stosuje krycie strefowe, które w związku ze zwiększoną liczbą zawodników grających w środku pola daje możliwość skutecznego odbioru piłki i przejścia do szybkiego kontrataku. System ten stwarza możliwość łatwego i szybkiego przechodzenia do ofensywnego ustawienia 3-4-3, które jest bardzo często stosowane, a także przechodzenia do defensywnego ustawienia 5-3-2, lub 4-4-2 w przypadku straty piłki. Według Żmudy (3/92 str. 26) - „...Generalnie gra w ustawieniu 3-5-2 wymusza na
zawodnikach większy zakres zadań i obowiązków i to zarówno w grze ofensywnej jak i defensywnej, co praktycznie daje możliwości błyskawicznego i elastycznego przechodzenia z jednych działań (ofensywnych) do drugich (defensywnych) –i odwrotnie – większą ilością zawodników. Na bazie wszechstronnego i świetnego przygotowania fizycznego zmusza to trenera i zawodników do doskonalenia specjalizacji pozycyjnej, np. boczny skrajny pomocnik musi umieć grać jako obrońca, a także jako skrzydłowy i egzekutor...” Bramkarz w systemie 3-5-2 nie jest obarczony aż tak mocno asekuracją obrońców jak w przypadku gry systemem z czwórką obrońców w linii. Wyręcza go w tym libero, zawodnik kluczowy w formacji obrony. Winien on się on odznaczać umiejętnością dobrego rozumienia i „czytania” gry, a co za tym idzie antycypacją działań przeciwnika. Jest on liderem jeśli chodzi o organizację gry obronnej, często przywódcą drużyny, decyduje podczas walki boiskowej o grze „na spalony”. On też winien kieruje takimi manewrami jak zawężanie i skracanie pola gry. W ofensywie do niego należy wybór właściwego sposobu rozpoczęcia akcji ofensywnej i stwarzania przewagi liczebnej we wszystkich jej fazach. Jest to newralgiczna pozycja w systemie 3-5-2. Środkowi obrońcy skupiają się przede wszystkim na kryciu indywidualnym napastników przeciwnika. Stąd też muszą oni być skuteczni w pojedynkach 1x1, dysponować szybkością, zwrotnością i dobrym odbiorem piłki. Ze względu na to, że są oni obarczeni kryciem indywidualnych mają, znikomy wpływ na przebieg akcji ofensywnych własnej drużyny. W przypadku, gdy są to rośli zawodnicy, mogą oni włączać się podczas rozgrywania stałych fragmentów gry lub, gdy przeciwnik gra jednym napastnikiem (stoper nie kryjący może brać większy udział w konstruowaniu akcji ofensywnych). Boczni pomocnicy spełniają tutaj role uniwersalną, w defensywie pełnią rolę bocznych obrońców, zabezpieczając boczne sektory własnej połowy boiska, w ofensywie z kolei często grają na pozycji skrzydłowego. Wiąże się to z bardzo wysokimi wymaganiami wytrzymałościowymi dla zawodników grających na tej pozycji. Ponadto muszą oni być skuteczni w pojedynkach 1x1, zarówno w obronie jak i w ataku. Środkowi pomocnicy mają bardzo ważne zadania w bronieniu i atakowaniu, łączą działania całego zespołu w jedną całość Zawodnicy występujący na tych pozycjach zazwyczaj dysponują wszechstronną techniką, oraz dobrym przygotowaniem motorycznym i wolicjonalnym. Zakres obowiązków dla każdego z trzech zawodników grających w środku pola bywa różny, w związku z często występującym podziałem na defensywnego pomocnika, środkowych pomocników, czy też ofensywnych pomocników. Współpraca tej trójki zawodników wydaje się być kluczową w celu zdominowania środka pola. Rola wybitnych reżyserów gry w ustawieniu 3-5-2 nie jest wiodącą. Napastnicy wyróżniają się wszechstronnością działania w ofensywie. Ich zadania nie różnią się znacząco od tych w systemie 4-4-2. W przypadku straty piłki stanowią pierwszą linię obrony, starając się uniemożliwić swobodne rozgrywanie piłki obrońcom już na połowie przeciwnika. Bardzo istotna jest ich współpraca w ofensywie, podobnie jak w przypadku systemu 4-4-2, stosowany może być wariant z cofniętym i wysuniętym napastnikiem.

Ryc. 18. System 3-5-2, wariant podstawowy

W tym wariancie ustawienia w linii pomocy występuje dwóch bocznych i dwóch
środkowych pomocników oraz jeden defensywny pomocnik. Jest to wariant systemu
3-5-2 najczęściej stosowany przez trenerów. Inny wariant przedstawia poniższy
schemat - (ryc. 19).

Ryc. 19. System 3-5-2, wariant z dwoma defensywnymi pomocnikami

Jest to wariant bardziej asekuracyjny ofensywnego ustawienia 3-5-2. Zamiast dwóch ofensywnych pomocników jest dwóch pomocników defensywnych, celem jeszcze lepszego zabezpieczenia środka pola. Defensywni pomocnicy przesuwają się za piłką, jeden z nich często podwaja atak na przeciwnika wraz z bocznym pomocnikiem w jego strefie działania, natomiast drugi asekuruje przedpole pola karnego. W akcjach ofensywnych zawodnicy ci mają możliwość rozegrania szybkiego kontrataku, posyłając długie podania w boczne strefy do skrajnych pomocników, lub też, bezpośrednio do napastników. Ofensywny pomocnik skupia swoją uwagę przede wszystkim na kreatywnym rozgrywaniu akcji w ofensywie, w poczynaniach defensywnych, podobnie jak cała linia pomocy, kryje strefowo. Kolejny sposób ustawienia linii pomocy przedstawia poniższy schemat -
(ryc. 20).

Ryc. 20. System 3-5-2 z „pierścieniem” w linii pomocy

Ten wariant ustawienia w systemie 3-5-2 stosowany jest często w fazie ataku. Linia pomocy przypomina wówczas pierścień, który otacza strefę obrony przeciwnika. Trójka środkowych pomocników ustawia się „wysoko” na połowie przeciwnika - niejako na podobnej wysokości, choć oczywiście w praktyce nie zawsze jest to możliwe. Skrajni pomocnicy grają wówczas wyżej, aniżeli środkowi zawodnicy ich formacji, ustawiając się na pozycji skrzydłowych. Napastnicy grają, tuż przy obrońcach, cały czas absorbując ich uwagę, inicjując akcje zaczepne, starają się stworzyć przestrzeń do wykonania podania prostopadłego przez linię pomocy. Zdaniem Żmudy (3/92, str 26) - „...Przy prowadzeniu ataku pozycyjnego napastnicy ściśle współpracują z pomocnikami, poprzez zachowanie głębi oraz stwarzanie sytuacji strzeleckich przez rozegranie akcji 2:2, 2:3, 3:3, 3:4, stosowanie manewrów oskrzydlających kończonych silnymi, odchodzącymi dośrodkowaniami a także zamknięcie stref bliższego i dalszego słupka przez napastników i kontroli strefy „20 m” przez dwóch ofensywnych pomocników. Ważna jest rola napastników jako skutecznych egzekutorów...” Obrońcy kryjący nie angażują się zbytnio w akcje ofensywne, natomiast libero w miarę możliwości włącza się do działań ofensywnych, starając się poprzez swoje działania wytworzyć przewagę liczebną w konkretnej strefie boiska. W defensywie z kolei ustawienie 3-5-2 przestaje już takim być, drużyna przechodzi wówczas najczęściej do ustawienia na podanym schemacie (ryc. 21):

Ryc. 21. System 3-5-2 w fazie obrony

Jest to już wówczas ustawienie 5-3-2, czyli tzw. „beton” w linii obrony (pięciu obrońców). Część znawców uważa system 5-3-2, za defensywną odmianę systemu 3-5-2. Skrajni pomocnicy cofają się do pozycji bocznych obrońców, celem lepszego zabezpieczenia bocznych sektorów własnej strefy obrony. Asekurowani są często przez libero, bądź jednego ze środkowych pomocników, których głównym zadaniem jest zabezpieczenie przedpola własnego pola karnego, tak aby uniemożliwić przeciwnikowi
swobodne rozgrywanie akcji. Napastnicy cały czas starają się utrudnić rozgrywanie piłki przez obrońców drużyny przeciwnej. Ich działania wymagają asekuracji i dobrej współpracy, gdyż w pojedynkę żaden z nich nie jest w stanie skutecznie walczyć o odbiór piłki.
Innym wariantem gry obronnej jest przejście z wyjściowego ustawienia 3-5-2 do 4-4-2, jednak ten manewr wymaga znacznie lepszego zrozumienia, niż w przypadku przejścia do ustawienia 5-3-2. Wiąże się to z zaburzeniem pewnej synchronizacji działania, która wymaga dobrej komunikacji w drużynie. Podczas, gdy tylko jeden z pomocników ustawia się na pozycji bocznego obrońcy, cała linia defensywy zostaje lekko przesunięta w przeciwną stronę, tak, aby jeden z kryjących obrońców w przypadku przeniesienia ciężaru gry na przeciwległą stronę boiska, podczas działań ofensywnych przeciwnika, mógł szybko zająć pozycję bocznego obrońcy w tamtej strefie. Miejsce pozostawione przez bocznego pomocnika, który przeszedł do strefy obrony zajmuje jeden ze środkowych pomocników. W ten właśnie sposób z sytemu 3-5-2 powstaje obronne 4-4-2. Skuteczniejszym i łatwiejszym
organizacyjnie wariantem jest jednak przejście do ustawienia 5-3-2 i ten manewr jest stosowany najczęściej.

3.3.3. Podsumowanie systemu 3-5-2

System 3-5-2 nie jest już obecnie popularny jako ustawienie wyjściowe, aczkolwiek wiele zespołów grających systemem 4-4-2, w fazie ataku przechodzi właśnie do ustawienia 3-5-2. Odejście od szerokiego stosowania systemu 3-5-2 wiąże się przede wszystkim z problemami organizacji gry obronnej w tym systemie. Koncentracja zawodników w środku pola w tym systemie daje możliwość skutecznej obrony w przypadku, gdy przeciwnik gra krótkimi podaniami. Jednak gdy przeciwnik gra z kontry, stosując długie górne podania, diagonalne i prostopadłe do bocznych stref boiska, obrona traci znacznie na skuteczności. Przy ciągłych zmianach pozycji przez napastników, obrońcy kryjący indywidualnie osłabiają liczebnie środek pola przed własną bramką. Ta ciągła korekta zmian sposobu ustawienia prowadzi do większej ilości błędów w obronie, a co za tym idzie wzrasta ryzyko utraty bramki.
Innym problemem może być duży procent przegranych pojedynków 1x1 w środku pola, co powoduje dezorganizacje gry w obronie kombinowanej i zwiększa ryzyko utraty bramki. Powyższe fakty wiążą się z podwyższeniem ryzyka utraty bramki, a co za tym idzie, przegrania meczu. Dlatego nie jest pozbawiona argumentów teoria głosząca, że odejście od stosowania systemu 3-5-2 wiązało się z bojaźliwością trenerów, ponieważ każdy z nich jest rozliczany bezpośrednio za wynik. Dlatego też, obecnie stosuje się takie warianty, które w jak najwyższym stopniu bronią dostępu do własnej bramki.
System 3-5-2 posiada swoje zalety, a są nimi:
- duża elastyczność gry z wymiennością pozycji;
- łatwość przechodzenia z ustawienia 3-5-2 do ofensywnego 3-4-3 i defensywnego 5-3-2;
- łatwiejsza gra na spalony;
- odpowiedzialność indywidualna za efektywność krycia (szczególnie kryjących obrońców);
- ustawienie to wymusza doskonalenie specjalizacji pozycyjnej;
Do wad zaliczyć można:
- problemy z organizacją gry w przypadku przegrania pojedynku 1x1 przez pomocników;
- brak pełnej asekuracji przy grze oskrzydlającej przeciwnika;
- duża praca biegowa i odpowiedzialność za grę 1x1, szczególnie obu skrajnych pomocników;
- nie zawsze dobra asekuracja, przekazywanie i współpraca w pionie i w poziomie boiska;
- przy ofensywnej grze libero – brak jest często właściwego przekazania i asekuracji, co doprowadza do niekorzystnej sytuacji 2x2.

3.4.1. Początki systemu 4-4-2 w linii

Okres wyraźnej dominacji tego systemu rozpoczął się w połowie lat dziewięćdziesiątych. Już podczas Mistrzostw Świata w 1994 roku wiele drużyn grało w tym ustawieniu, m. in. Zdobywcy Pucharu Świata – Brazylijczycy, czy też ówcześni Wicemistrzowie świata Włosi. Sukcesy odniesione przez drużyny grające w tym właśnie ustawieniu spowodowały, że dwa lata później, podczas Mistrzostw Europy
rozgrywanych na angielskich boiskach system ten stał się dominującym. Historia od 1966 roku do 1996 niejako zatoczyła koło. System ten nadal jest jednym z wiodących systemów gry na świecie, powstają nowe warianty, które sprawiają, że system ten nieustannie ewoluuje.

3.4.2. Charakterystyka systemu 4-4-2 w linii

System ten jest obecnie najczęściej stosowanym system gry w piłkę nożną. Dzieje się tak m. in. dlatego, że posiada on liczne modyfikacje, które decydują o jego elastyczności. Istotny w przypadku tego systemu jest fakt, iż daje on możliwość i łatwość przejścia do gry innym ustawieniem, np. w fazie ataku choćby do systemu 3-5-2. Jest to bardzo ważna kwestia w sferze taktyki gry, gdyż od dłuższego już czasu wyraźna stała się tendencja do zmian systemu gry w trakcie meczu. Obecnie drużyny grające na wysokim poziomie właściwie nie stosują już tylko jednego systemu, ich ustawienie w fazie obrony i w fazie ataku znacznie różnią się od siebie podczas meczu.
System 4-4-2 m. in. dzięki płynnej modyfikacji podczas gry w sposób równomierny rozkłada akcenty na atak i obronę. „...W systemie 4-4-2 w linii stosuje się tzw. łańcuch czwórkowy. Zespół w organizacji gry obronnej dąży poprzez skracanie i zawężanie pola gry do stworzenia przewagi liczebnej w każdej części boiska (jeden, dwóch lub trzech, a nawet czterech zawodników atakuje przeciwnika z piłką, następny ją odbiera, a kolejny skutecznie asekuruje), gdzie również taka zasada obowiązuje w sytuacjach 1x1 celem skutecznego zabezpieczenia własnej bramki. Synchronizacja ataku na zawodnika z piłką ze skracaniem i zawężaniem pola gry oddala ryzyko utraty bramki...”(Kłusek 2007, str. 7). Zawodnicy są rozmieszczeni na boisku w sposób symetryczny, a co za tym idzie dobrze zabezpieczają poszczególne sektory boiska w fazie obrony. Drużyna broniąca, grając kryciem strefowym nie pozostawia na własnym przedpolu wolnych przestrzeni, co pozwala zmniejszyć ryzyko utraty bramki. Oczywiście także i w tym przypadku należy pamiętać, że mimo wszystko najważniejsi są wykonawcy, sam system nie gwarantuje sukcesu.
W fazie ataku zawodnicy również są rozmieszczeni symetrycznie, a takie rozmieszczenie pozwala im dobrze wykorzystać przestrzeń boiska do organizacji akcji ofensywnych. System ten obecnie nieodłącznie wiąże się z grą obroną strefową. Mistrzostwa Europy rozegrane w 2004 roku na portugalskich boiskach, potwierdziły zmierzch gry w obronie z kryciem indywidualnym. Dzięki symetrycznemu rozmieszczeniu zawodników grających systemem 4-4-2, znacznie łatwiej jest przyporządkować każdemu z nich konkretną strefę boiska oraz wprowadzić płynność w przekazywaniu sobie przeciwników. Istotnym elementem w grze ofensywnej tym systemem jest wymienność pozycji pomiędzy zawodnikami grającymi w tej samej formacji jak i zawodnikami grającymi w różnych formacjach. Boczny obrońca, podczas rozgrywania akcji ofensywnej własnej drużyny czasem gra „wyżej” niż pomocnik po jego stronie. W przypadku nagłej utraty piłki, a co za tym idzie wyprowadzenia kontrataku przez przeciwnika, to boczny pomocnik zastępuje obrońcę, który nie zdążył wrócić do własnej strefy. Obrońca z kolei zajmuje pozycję bocznego pomocnika. Podobna wymienność pozycji stosowana jest pomiędzy zawodnikami tej samej formacji, choć ma ona na celu przede wszystkim poprawienie jakości rozgrywania akcji ofensywnych. Najczęściej manewr ten stosują boczni pomocnicy, którzy zamieniają się stronami boiska, na których grają. Ma to na celu dezorganizację i dezorientację obrony przeciwnika.
System 4-4-2 jest również obecnie najczęściej stosowany polskiej Orange Ekstraklasie. Jednakże wbrew pozorom jest to ustawienie stosowane głównie w grze obronnej. W ofensywie natomiast do akcji skrzydłami włączają się (kolejno lub jednocześnie) boczni obrońcy lub, co jest bardzo rzadkie – środkiem pola – jeden ze stoperów. W tym momencie z wyjściowego ustawienia 4-4-2 przechodzi się do systemu 3-5-2, lub 3-4-3, a czasem nawet do 2-4-4 (Stępiński 2007, str. 71). Każdy z zawodników na boisku w zależności od przyjętego systemu gry ma określone zadania w ataku i w obronie, ilość i jakość tych zadań jest uzależniona m.in. od pozycji i formacji na której dany zawodnik gra. Obserwując uważnie drużyny grające jakąkolwiek odmianą systemu 4-4-2 można często stwierdzić, iż jest on iluzoryczny, gdyż do działań ofensywnych nierzadko włącza się jeden z obrońców, co daje wówczas ustawienie 3-5-2, lub 3-4-3. W defensywie z kolei, do linii pomocy często cofa się jeden z napastników, dając w rezultacie przejście do ustawienia 4-5-1 (Stępiński 2007). Mnogość manewrów taktycznych w tym systemie obarcza licznymi obowiązkami zawodników na wszystkich pozycjach, zarówno w obronie jak i ataku. Wyróżniamy pozycję środkowych obrońców, których zadania nie odbiegają od tych w systemie 4-4-3 podobnie zresztą jak w przypadku bocznych obrońców, w związku z wyjściowym ustawieniem obrońców w linii. Pamiętać należy, że najczęściej jeden ze środkowych obrońców jest liderem linii defensywy, którą kieruje, korygując ustawienie w poszczególnych fazach gry, w celu lepszej asekuracji i poprawnego przekazywania w kryciu strefowym. Często pomocą w takich przypadkach służy bramkarz, który przejmując niejako rolę libero gra wysoko na przedpolu i stanowi sobą nierzadko ostatniego obrońcę, asekurującego obrońców w przypadku zagrania prostopadłej piłki. Defensywny pomocnik, czyli tzw. „szóstka” w akcjach defensywnych działa
najczęściej bezpośrednio przed dwójką środkowych obrońców, a jego głównym zadaniem jest „czyszczenie” pola przed obrońcami tak, aby uniemożliwić zagranie piłki prostopadłej za plecy obrońców. Zawodnik występujący na tej pozycji musi przede wszystkim koncentrować się na odbiorze piłki i rozbijaniu akcji przeciwnika. W ofensywie natomiast czynnie uczestniczy w akcjach własnej drużyny, często decydując o tempie rozegrania akcji. Ofensywny pomocnik, tzw. playmaker stanowi
„mózg” drużyny. Do niedawna zazwyczaj w drużynie jeden z zawodników był liderem w kreowaniu gry ofensywnej. Obecnie zadania te rozkłada się na kilku zawodników, co znacznie utrudnia przeciwnikowi organizację gry obronnej. Ofensywny pomocnik charakteryzuje się m.in. dobrym przeglądem pola, niekonwencjonalnym rozgrywaniem i zaawansowaną techniką. Często zawodnik grający na tej pozycji potrafi zakończyć akcję uderzeniem z dystansu. W akcjach defensywnych zazwyczaj, cofa się na pozycję defensywnego pomocnika, zamykając przestrzeń do podania piłki. Boczni pomocnicy to zawodnicy, którzy w swojej grze równomiernie rozkładają akcenty w ofensywie i defensywie. Muszą oni dobrze współpracować z bocznymi obrońcami w celu lepszej asekuracji bocznych stref boiska, oraz podczas rozgrywania akcji ofensywnych w bocznych sektorach boiska. Boczny obrońca i boczny pomocnik często wymieniają się funkcjami podczas meczu, wzajemnie się asekurując. Współpraca ta ma charakter wielostronny, gdyż boczni obrońcy wielokrotnie zagrywają długie piłki diagonalne w kierunku bocznego pomocnika grającego po przeciwległej stronie boiska. Wysunięty napastnik, w zależności od wariantu jeden lub dwóch zawodników grających na tej pozycji. W defensywie winien on utrudniać swobodne rozgrywanie piłki obrońcom, utrudniając budowanie akcji środkiem boiska. W ofensywie natomiast gra on najdalej wysunięty spośród wszystkich zawodników własnej drużyny, tuż przy parze stoperów przeciwnika. Zawodnik grający na tej pozycji odznacza się dobrymi warunkami fizycznymi, walecznością, siłą fizyczną, umiejętnością gry tyłem do bramki, dobrym wykończenie akcji i świetną grą głową w powietrzu. Cofnięty napastnik w defensywie ma podobne zadania do wysuniętego napastnika, choć częściej schodzi on do linii pomocy. W ofensywie natomiast ustawia się pomiędzy linią obrony a pomocnikami przeciwnika na całej szerokości boiska. Zazwyczaj zawodnik grający na tej pozycji odznacza się wszechstronnym wyszkoleniem technicznym i dobrym przygotowaniem motorycznym.
Odmiany systemu 4-4-2
Jak już wcześniej wspomniano, system ten swoją popularność wśród trenerów zawdzięcza m.in. licznym odmianom, które to czynią go systemem bardzo elastycznym. Ustawienie 4-4-1-1 w liniach

Ryc. 22. Ustawienie 4-4-1-1 w liniach

Zawodnicy z pola ustawieni są w charakterystyczne dwie linie, na których to spoczywa ciężar gry. Istnieją dwie możliwości ustawienia linii: tzw. „wąska” i „szeroka”. W modelu szerokim boczni pomocnicy ustawiają się bliżej linii bocznych boiska, w modelu wąskim z kolei operują bliżej środka boiska, dając tym samym więcej miejsca włączającym się do akcji bocznym obrońcom. Model wąski stosuje się często grając przeciwko drużynom, które stosują ustawienie z 3 zawodnikami w środku pola (np. przeciwko 4-3-3), po to aby nie pozwolić przeciwnikowi na dominację w tej strefie boiska. Akcje ofensywne rozgrywane są najczęściej środkiem boiska. Model szeroki pozwala na rozciągniecie szyków obronnych przeciwnika, a co za tym idzie ich dezorganizację, co z kolei może ułatwić stworzenie dogodnej sytuacji strzeleckiej. Zarówno w odmianie wąskiej jak i szerokiej napastnicy najczęściej nie grają w linii, występują tu na pozycjach wysuniętego napastnika i cofniętego napastnika. Jest to oczywiście jeden z wariantów, aczkolwiek często stosowany, ze względu na jego prostotę, skuteczność i przejrzystość kryteriów doboru pary napastników.(Stępiński 2007).
System 4-4-2 w „diamencie”
„Diament” jest prawdopodobnie najpopularniejszą obecnie wśród trenerów odmianą systemu 4-4-2. Początki tego systemu przypisuje się drużynie narodowej Francji, która to grając w tym ustawieniu zdobyła Mistrzostwo Europy w 2000 roku na belgijskich i holenderskich boiskach. Od tamtej pory ustawienie to zdobyło uznanie wśród fachowców, a co za tym idzie stało się powszechnie stosowanym. Apogeum jego popularności miało miejsce podczas Mistrzostw Europy w 2004 roku, odbywających się na portugalskich boiskach. Warto wspomnieć, iż w Polsce ustawienie „diamentowe” określane jest mianem systemu 1-4-2-3-1, ale w Europie Zachodniej przyjmując podobną numerologię określane jest jako 1-4-3-1-2 i odnosi się ono do poniższego schematu (ryc. 23).

Ryc. 23. Ustawienie 4-4-2 w „diamencie”

W tym wariancie występuje czterech obrońców ustawionych w linii, czterech pomocników – dwóch bocznych i dwóch środkowych, którzy ustawieni są jeden po drugim (jeden z nich jest ukierunkowany defensywnie, drugi z kolei ofensywnie). Ustawienie dwójki środkowych pomocników determinuje ich role na boisku, ofensywny pełni rolę playmakera, defensywny z kolei nastawiony jest przede wszystkim na grę destrukcyjna. Napastnicy najczęściej grają w jednej linii, choć oczywiście możliwe są modyfikacje. Rozmieszczenie zawodników grających w pomocy przypomina właśnie tytułowy diament, czy też romb, stąd też wzięła się nazwa tej odmiany systemu 4-4-2. Co ciekawe, podobnie jak w poprzedniej odmianie w praktyce stosuje się wersję wąską i szeroką „diamentu”. Zadania zawodników są podobne do tych z wariantu „w liniach”, odmiana wąska ma za zadanie zdominowanie środka boiska, z kolei szeroka ma ułatwić rozciągnięcie linii obrony przeciwnika.
System 4-4-2 z libero
Jest to bardzo nowatorskie ustawienie, które podczas ostatnich Mistrzostw Europy w Portugalii zaprezentowali Mistrzowie Europy – Grecy (ryc. 24).

Ryc. 24. System 4-4-2 z libero

Bardzo istotna jest tutaj rola libero, który w zależności od sytuacji na boisku albo działa w linii z partnerami na boisku, albo też pełni rolę klasycznego stopera. Ciekawostką jest fakt, iż w systemie tym stosowane jest krycie mieszane, tzn. zawodnicy kryją strefowo do 30 m własnej połowy boiska, dalej następuje przejście do krycia „każdy swego”. W akcjach ofensywnych natomiast, libero często włącza się do akcji środkiem boiska. Linia pomocy gra natomiast cały czas w strefie i przesuwa za piłką (Stępiński 2007, str. 73). Pomimo sukcesu odniesionego przez Greków jakim niewątpliwie było zdobycie Mistrzostwa Europy w 2004 roku, wariant ten nie stał się tak powszechnie stosowanym jak miało to miejsce chociażby z odmianą systemu 4-4-2 w diamencie. Grecki wariant z libero jest nastawiony raczej defensywnie, a ciężar akcji ofensywnych oparty jest głównie na szybkich kontratakach, rozgrywanych najczęściej bocznymi strefami boiska. Kontrataki wykańczane są strzałami z dystansu, bądź też dośrodkowaniami w pole karne. W tym wariancie systemu 4-4-2 mniejsze znaczenie mają indywidualności w drużynie, istotą jest siła całego zespołu, synergia zawodników podczas gry.
System 4-4-2 w układzie „odwróconej litery T”
To kolejny już wariant systemu 4-4-2, wywodzący się z Mistrzostw Europy w 2004 roku. Takie ustawienie wyjściowe stosowała reprezentacja Czech. Podstawę litery „T” stanowi tutaj defensywny pomocnik, który skoncentrowany jest na rozbijaniu ataków przeciwnika, ale także na odbieraniu piłek od obrońców i konstruowaniu akcji z głębi pola. Decyduje on o kierunku rozegrania piłki: do bocznych pomocników, środkiem pola do ofensywnego pomocnika, czy też bezpośrednio do napastników. Jest to system symetryczny, gdyż nominalnie w zarówno w ataku jak i obronie występuje po 5 zawodników (Stępiński 2007).

Ryc. 25. System 4-4-2 w układzie „odwróconej litery T”

W defensywie z kolei częstym manewrem jest przejście z wyjściowego systemu 4-4-2 do ustawienia 4-2-3-1. Wiąże się to z dużym obszarem do pokrycia jaki jest pozostawiony defensywnemu pomocnikowi bezpośrednio przed linią obrońców. Dlatego, aby lepiej zabezpieczyć tą newralgiczną strefę boiska ofensywny pomocnik często cofa się dołączając się do defensywnego pomocnika, w jego miejsce natomiast cofa się jeden z napastników. Pozwala to znacznie ograniczyć swobodę w rozgrywaniu akcji ofensywnych przeciwnikowi, a także w znacznym stopniu wzmacnia strefę boiska bezpośrednio przed obrońcami. W wariancie tym stosuje się zarówno atak pozycyjny jak i grę z kontry.
System 4-4-2 w „półksiężycu”
W tej odmianie systemu 4-4-2 ciężar rozgrywania akcji ofensywnych spoczywa na dynamicznych bocznych pomocnikach. Prezentuje się on następująco (ryc. 26).

Ryc. 26. System 4-4-2 w „półksiężycu”

Odmianę tę stosują często drużyny, w których brakuje typowego playmakera. W centrum natomiast występuje dwóch defensywnych pomocników, którzy zabezpieczają środek pola i kieruje grę na boki, jednocześnie nie „zapuszczając” się zbyt głęboko pod bramkę przeciwnika. Ciężar gry defensywnej spoczywa głównie na czwórce obrońców i dwójce defensywnych pomocników, którzy przesuwają się za piłką. Taka organizacja gry pozostawia więcej swobody bocznym pomocnikom, którzy obarczeni są z kolei większą ilością zadań ofensywnych. System ten bardzo dobrze sprawdza się w drużynach, które w swoim składzie mają wysokiej klasy bocznych pomocników, którzy oprócz szybkości i wytrzymałości dysponują dobrym dryblingiem, a co za tym idzie skutecznością w pojedynkach jeden na jeden.

3.4.3. Podsumowanie systemu 4-4-2 z obroną w linii

System 4-4-2 w linii przeżywa obecnie apogeum swojej popularności wśród trenerów.
Tak jak każdy inny system ma jednak swoje mocne i słabe strony. Najważniejszymi zaletami systemu 4-4-2 w linii są:
-liczniejsza obrona przeciw formacji ataku przeciwnika składającego się przeważnie z dwóch zawodników;
-przez przewagę liczebną można łatwiej zneutralizować dwójkę napastników i znacznie ograniczyć pole ich gry;
-zawodnicy drużyny broniącej nie muszą wykonywać takiej pracy biegowej jak atakujący, ponieważ następuje przekazywanie napastników;
-przy skracaniu pola gry łatwiej można zastosować pułapkę ofsajdową;
-po stracie piłki każdy zawodnik natychmiast wie, gdzie i jak powinien wykonać czynności obronne, nie musi się jednocześnie troszczyć o bezpośredniego przeciwnika;
- poprzez stosowanie krycia łączonego możliwe jest szybkie przejście do ataku z jednoczesną asekuracją obrony;
-przy przejęciu piłki możliwe jest szybkie i dokładne jej przekazywanie (w strefie obronnej i środkowej);
Wady systemu 4-4-2 w linii to:
- przy szybkim przejściu drużyny przeciwnej z obrony do ataku zawodnicy mogą nie zdążyć na czas sformować swej strefy obronnej;
- przy skracaniu pola gry brak ataku na zawodnika drużyny przeciwnej, będącego przy piłce, może dać szansę włączenia się przeciwnika ze środka pola;
- problemy z przekazywaniem napastnika przeciwnika przy ciągłych rotacjach i zmianach pozycji napastników włączających się pomocnikach i szybkich kombinacjach drużyny przeciwnej;
- ten sposób ustawienia gry w obronie wymaga dobrego współdziałania i dysponowania obrońcami rozumiejącymi ten sposób gry, dlatego trudne jest jego zastosowanie bez odpowiednio długiego szkolenia (Zmuda, Panfil 1996).

3.5.1. Początki systemu 3-4-3

Trudno jednoznacznie określić datę powstania tego systemu. Pewne natomiast jest to, że wywodzi się on z Holandii. Pierwotnie był to jedynie wariant ustawienia w ataku dla drużyn grających systemem 3-5-2, jednakże na początku lat dziewięćdziesiątych Johan Cruyff, ówczesny trener drużyny F.C. Barcelona zaczął stosować system 3-4-3 jako ustawienie wyjściowe swojego zespołu. Tym systemem grała również prowadzona przez Rinusa Michelsa drużyna narodowa Holandii, podczas Mistrzostw Europy w 1992 roku rozgrywanych w Szwecji. Z pośród drużyn grających systemem 3-4-3 największą sławę zdobył holenderski Ajax Amsterdam prowadzony przez Louisa van Gaala. Zespół ten grając tym systemem zwyciężył w rozgrywkach Ligi Mistrzów w 1995 roku pokonując w finale włoski A.C. Milan 1-0, a następnie zdobył Puchar Interkontynentalny. Drużyna Ajaxu Amsterdam zwyciężała wówczas również w rozgrywkach holenderskiej Eredivisie w latach 1994, 1995, 1996. Sukcesy odniesione przez ten holenderski klub zwróciły uwagę fachowców na to ustawienie. Jak do tej pory system ten nie doczekał się okresu swojej dominacji pośród innych ustawień. Warto jednak pamiętać, że system 3-4-3 jest bardzo często stosowany przez wiele zespołów jako wariant gry w ofensywnej.

3.5.2. Charakterystyka systemu 3-4-3

System 3-4-3 ma wybitnie ofensywny charakter. Stosuje się go obecnie wyłącznie wtedy, gdy drużyna jest przy piłce. W przypadku jej utraty do linii obrony schodzi jeden z bocznych pomocników, co daje ustawienie 4-3-3, lub też dodatkowo do linii pomocy schodzi jeszcze jeden z napastników, czego efektem jest przejście w obronie do ustawienia 4-4-2. Możliwe jest również cofnięcie się do linii pomocy dwóch zawodników skrzydłowych, co w efekcie daje na ustawienie 4-5-1 w fazie obrony. Manewry te wymagają dobrego zrozumienia w zespole, współpracy i asekuracji. System ten prezentuje się najczęściej w następujący sposób - ryc. 27.

Ryc. 27. System 3-4-3

Sporą zaletą tego ustawienia jest fakt bezpośredniego zaangażowania w ofensywę aż siedmiu zawodników. Daje to możliwość licznych rozwiązań konstruowania akcji ofensywnych. Możliwa jest gra z tzw. podwójnym napastnikiem, gdzie oprócz dwóch skrzydłowych i środkowego napastnika, zawodnik grający nominalnie na pozycji ofensywnego pomocnika ustawia się w linii ataku celem zwiększenia potencjału ofensywnego drużyny.
System 3-4-3, czerpie zadania dla zawodników poszczególnych formacji niejako z innych systemów. W systemie tym istotny jest trzon drużyny, który tworzą:
- uniwersalny obrońca o wszechstronnych umiejętnościach libero;
- defensywny pomocnik w środku pola;
- ofensywny pomocnik, częściowo spełniający zadania napastnika;
- wysunięty środkowy napastnik; (Żmuda, 2/98).
„W systemie tym obok zajmowanej pozycji w grze także numer na koszulce zawodnika jest wyznacznikiem jego zadań i obowiązków(...)
Libero– ustawienie jego jest elastyczne, uzależnione od aktualnej sytuacji. Tworzy głębię obrony celem dobrej asekuracji kryjących obrońców. „Libero” jako postać centralna musi odznaczać się szczególnymi umiejętnościami w grze w obronie oraz działaniami w organizacji gry ofensywnej (gra długim podaniem, włączanie się do działań ofensywnych).
Dwaj kryjący obrońcy, w przypadku gdy przeciwnik gra dwoma napastnikami.
Po odzyskaniu piłki startują natychmiast na zewnątrz, aby być wolnym do rozegrania piłki. Obaj koncentrują się na grze destrukcyjnej, celem wyłączenia z gry powierzonych im napastników. Sporadycznie włączają się do akcji ofensywnej, będąc obowiązkowo asekurowani przez bocznych pomocników.
Defensywny pomocnik odpowiedzialny jest za kontrolę środkowego pola. Musi być piłkarzem doświadczonym o dobrym wyszkoleniu indywidualnym, grającym prawie bezbłędnie. Odpowiada za szybką wymianę piłek przy defensywnym sposobie gry przeciwnika. Powinien dysponować umiejętnością wykonania skutecznego strzału z dystansu.
Boczni pomocnicy – w ofensywie odpowiedzialni za rozgrywanie piłek w swojej strefie gry z dobrą współpracą ze swym skrzydłowym. Przy ataku po stronie przeciwległej i dośrodkowaniach przemieszczają się w kierunku środka boiska na wysokość pola karnego. W defensywie, w zależności od sytuacji kryją strefowo swoją część boiska, współpracują z kryjącym obrońcą asekurując jego działania. Wymaga się od tych zawodników dobrego przygotowania wytrzymałościowo – szybkościowego, gdyż zadania przez nich realizowane wymagają ciągłego przemieszczania się wzdłuż osi podłużnej boiska.
Ofensywny pomocnik – napastnik. Zawodnik na tej pozycji realizuje głównie zadania ofensywne, w tym rozgrywa piłkę w pobliżu pola karnego przeciwnika oraz skutecznie kończy akcje ofensywne strzałami zza granicy pola karnego lub z pola karnego. Zawodnik na tej pozycji musi wykazać się wysokimi umiejętnościami indywidualnymi, dużą szybkością i ruchliwością oraz stałym zagrożeniem bramki przeciwnika.
Trójka napastników, z czego dwóch, to klasyczni skrzydłowi grający konsekwentnie przy liniach bocznych. Odznaczają się dużą szybkością, zwrotnością i skutecznym dryblingiem. Wykazują się precyzyjnymi dośrodkowaniami (...) Jeden z trójki jest środkowym napastnikiem, wykazuje się dobrą, skuteczną grą na zatłoczonym polu karnym. Jest to typowy egzekutor potrafiący zdobywać bramki.” (Żmuda i Panfil 1996, str. 44, 45).
Można więc pokusić się o stwierdzenie, że system 3-4-3 to połączenie zadań zawodników grających w poszczególnych formacjach z trzech wcześniej omawianych systemów. Zadania zawodników linii obrony są zbieżne do zadań w systemie 3-5-2, przed zawodnikami linii pomocy stawiane są podobne wymagania do tych z systemu 4-4-2, natomiast linia ataku odzwierciedla sposób gry w systemie 4-3-3. Drużyny grające systemem 3-4-3 muszą posiadać zawodników wszechstronnych. Zawodnicy muszą posiadać uniwersalne umiejętności indywidualne pozwalające grać na różnych pozycjach, gdyż w przypadku tego systemu występuje duża wymienność pozycji. Częste zmiany pozycji zawodników, a szczególnie napastników powodują dezorganizację gry obronnej przeciwników (Żmuda i Panfil 1996).
W grze obronnej, po utracie piłki wszyscy zawodnicy biorą udział w szybkim jej odzyskaniu poprzez atak na przeciwnika z piłką (np. 1x1, podwajanie, potrajanie, krycie przeciwników bez piłki, aktywna strefa), szczególnie w środkowej strefie poprzez wytworzenie sytuacji pressingowej z równoczesnym skróceniem pola gry przez obrońców, pomocników. Podstawą gry w ataku jest szybkie przemieszczanie piłki poprzez zagranie jej bez przyjęcia (Żmuda i Panfil 1996, str. 43). Gra systemem 3-4-3 wymaga znakomitej organizacji gry zespołu, zwłaszcza w momencie utraty piłki. Aby grać tym systemem trener musi mieć do dyspozycji zawodników o wysokich umiejętnościach indywidualnych (Lars Lagerback,
www.uefa.com/trainingground). Gra tym systemem musi być poprzedzona sporą ilością jednostek treningowych poświęconych doskonaleniu organizacji gry. Dobrym przykładem może być tutaj holenderski klub Ajax Amsterdam, w którym w grupach młodzieżowych zaczyna się właśnie w ustawieniu 3-4-3. Przykład ten pokazuje, jak wiele wysiłku trzeba włożyć, aby gra tym systemem mogła sprawnie funkcjonować.

3.5.3. Podsumowanie systemu 3-4-3

System 3-4-3 ze względu na swój bardzo ofensywny charakter, w najbliższych latach nie powinien doczekać się okresu swojej „świetności”. Jest to związane z tendencją obecnej piłki nożnej – trenerzy starają się przede wszystkim nie stracić gola, dopiero w drugiej kolejności myślą o zdobyciu bramki. Mimo to, doceniając jego walory ofensywne, drużyny grające wyjściowym ustawieniem 4-4-2 często w fazie ataku przechodzą do systemu 3-4-3.
Najważniejszymi zaletami systemu 3-4-3 są:
- duża liczba zawodników bezpośrednio zaangażowanych w akcję ofensywną;
- liczne możliwości konstruowania kombinacyjnych akcji ofensywnych;
- wymienność pozycji dezorganizująca szeregi obronne przeciwnika;
- widowiskowa gra;
- dobre wykorzystanie umiejętności indywidualnych poszczególnych zawodników;
Do najistotniejszych wad zaliczamy:
- spore ryzyko utraty bramki – niewielka liczba zawodników ukierunkowanych defensywnie;
- niełatwa organizacja gry w defensywie, wymagająca bardzo dobrej organizacji zespołu;
- słabe zabezpieczenie przed kontratakiem przeciwnika;
- wysokie wymagania wytrzymałościowo – szybkościowe dla bocznych pomocników;
- konieczność posiadania w drużynie wybitnych indywidualistów;

3.6.1. Początki systemu 4-5-1

System 4-5-1 jest jednym z młodszych systemów współczesnej piłki nożnej. Jego rozpowszechnienie przypisuje się norweskiemu trenerowi Egilowi Olsenowi. Norwegia grająca w wyjściowym ustawieniu 4-5-1 była rewelacją eliminacji MŚ 1994, eliminując m.in. Anglię i Polskę. Warto zaznaczyć, że system ten funkcjonował już wcześniej, ale był mało popularny ze względu na swój defensywny charakter. Wiele drużyn grało tym ustawieniem w fazie obrony, nie był on jednak powszechnie stosowany jako ustawienie wyjściowe. Należy wspomnieć, że już podczas ME w 1988 roku niektóre drużyny podejmowały nieśmiałe próby gry w tym ustawieniu pojedynczych meczach (Śledziewski, Masztaler, 1988). Obecnie system 4-5-1 doczekał się licznych wariantów, co sprawiło, że jest on już powszechnie stosowany przez wiele drużyn na świecie. Wielce prawdopodobnym jest, że system ten powoli będzie wypierał dominujący obecnie system 4-4-2.

3.6.2. Charakterystyka systemu 4-5-1

System 4-5-1 jest uznawany za defensywny. Jednak w związku z obecnym trendem w piłce nożnej, który głosi, że „łatwiej jest bramkę stracić niż ją strzelić” zyskuje on sobie coraz to większe uznanie w oczach fachowców. Posiada już różne warianty ustawienia, jednak niezależnie od nich, obrona jest ustawiona w linii, natomiast zadania obrońców nie odbiegają od tych w systemie 4-4-2. Dla Panfila i Żmudy (1996, str. 51) - „...Generalnie zadania i obowiązki w zakresie gry obronnej są zbliżone do zadań i obowiązków zawodników w systemie 4-4-2. W grze obronnej różnią się możliwością krycia dwóch napastników przeciwnika przez środkowego obrońcę i defensywnego pomocnika. Zwiększa to udział w akcjach ofensywnych dwóch skrajnych obrońców. Linia pomocy w tym systemie spełnia podobne zadania jak w systemie 3-5-2. Daje to możliwość stworzenia przewagi liczebnej w działaniach obronnych jak i ofensywnych. Dwaj defensywni pomocnicy kontrolują i asekurują środek pola gry oraz asekurują boczne sektory boiska w przypadku ofensywnej gry bocznych pomocników lub obrońców. Dwójka bocznych pomocników ustawiona szeroko w bocznych sektorach boiska ma zadania uniwersalne: od zadań typowego bocznego pomocnika do funkcji wszechstronnego napastnika. Oni jako pierwsi włączają się do gry ofensywnej, wspierając wysuniętego środkowego napastnika. Ofensywny pomocnik, obok funkcji rozgrywającego, w wielu akcjach ofensywnych spełnia również rolę drugiego napastnika. Wtedy rolę rozgrywającego przejmuje jeden z defensywnych pomocników (...) Klasyczny pomocnik w tym ustawieniu to zawodnik, który obok przygotowania technicznego, wytrzymałościowoszybkościowego posiada zdolność do organizacji gry na skróconym polu, w tym umiejętność gry 1x1, gry krótkim, szybkim podaniem, stosowaniem podwojeń, asekuracji i agresywnego krycia. Pomocnicy najczęściej wchodzą w posiadanie piłki stąd decydują o rytmie i kierunkach gry całego zespołu...”
Innowacją w stosunku do wszystkich poprzednich systemów jest gra linii ataku, która w tym przypadku w wyjściowym ustawieniu sprowadza się do jednego zawodnika. Głównym jego zadaniem jest wydłużanie pola gry w celu tworzenia wolnych stref dla partnerów z głębi pola. Gra on najczęściej blisko ostatniego obrońcy, narażając się tym samym na „pozycję spaloną”. Wymaga się więc od niego dobrej orientacji przestrzennej, oraz umiejętności wychodzenia na pozycję. Zawodnik grający na tej pozycji winien odznaczać się również dobrą szybkością startową i biegową, niekonwencjonalnym dryblingiem, umiejętnością utrzymania się przy piłce, oraz skutecznością pod bramką przeciwnika (Żmuda i Panfil 1996).
„W praktyce najczęściej występują dwie odmiany systemu 4-5-1, różniące się od siebie przede wszystkim konstelacją i zadaniami zawodników drugiej linii. Są to ustawienia 4-1-4-1 oraz 4-2-3-1, które też za sprawą charakterystycznego ustawienia pomocników i wysuniętego napastnika nazywany jest przez niektórych „diamentem” (Stępiński 2007, str. 83).”
Ustawienie 4-1-4-1
Jest to ustawienie rzadko stosowane, a jeżeli już, to głównie jako ustawienie defensywne. Ustawienie 4-1-4-1 prezentuje się jak na ryc. 28.

Ryc. 28. Ustawienie 4-4-1

W systemie tym występują dwie linie zawodników: 4 obrońców i 4 pomocników, grających według zasad obrony strefowej, pomiędzy którymi występuje defensywny pomocnik, którego zadaniem jest „wyłapywanie” piłek zagrywanych pomiędzy linie pomocy i obrony, oraz „czyszczenie” przedpola bezpośrednio przed linią obrony.
W ofensywie z kolei, zawodnik ten odbiera piłki od obrońców i często kieruje grą ofensywną. Czwórka pomocników podczas akcji ofensywnych realizuje zadania dostosowane do tego ustawienia. Do ataku włączają się oczywiście również boczni obrońcy, zależnie od zaleceń, pojedynczo lub obydwaj jednocześnie. Ustawienie 4-1-4-1 jest skuteczne wówczas, gdy drużyna broni się na własnej połowie stosując niski pressing, a odstępy pomiędzy liniami pomocy i obrony oraz zawodnikami poszczególnych formacji nie są duże. W sytuacji, gdy z różnych przyczyn odległości ulegną zwiększeniu, spoistość całego bloku defensywnego ulega znacznemu osłabieniu. Osamotniony defensywny pomocnik nie jest w stanie „wyczyścić” przedpola bez wsparcia z linii pomocy. Warto pamiętać, że jedną z kluczowych pozycji tego ustawienia jest właśnie defensywny pomocnik, który winien odznaczać się niebywałą wręcz skutecznością w odbiorze piłki i dobrą antycypacją, czyli „czytaniem gry”. Podstawowym warunkiem gry tym ustawieniem jest posiadanie w drużynie światowej klasy defensywnego pomocnika.
Ustawienie 4-2-3-1
Ustawienie 4-2-3-1 to bardzo popularny obecnie system zarówno w Polsce jak i na świecie. Zespoły preferujące ten typ ustawienia na boisku, trwale zapisały się i zapisują w pamięci prezentując nowoczesną, pomysłową, widowiskową i co najważniejsze skuteczną grę mimo wyjściowego ustawienia z jednym napastnikiem (Klejndinst 2007).

Ryc. 29. Ustawienie 4-2-3-1

Jego wielką zaletą jest spora plastyczność, a co za tym idzie łatwość, przejścia do innego ustawienia, np. do defensywnego 4-5-1, lub ofensywnego 4-4-2 lub 4-3-3. Należy podkreślić, że w naszym kraju ustawienie to jest określane mianem diamentu. „Wyjściowo ustawienie 4-2-3-1 tworzą poza bramkarzem czterej obrońcy, dwóch defensywnych pomocników operujących za plecami trzech ofensywnych pomocników (dwóch skrajnych i jeden środkowy) oraz wysunięty napastnik. Wyraźne jest więc wzmocnienie środka pola, które to daje większe poczucie bezpieczeństwa strefy obronnej, pozwalając jednocześnie efektywniej wykorzystywać sytuacje ofensywne, np. po przejęciach piłki, a także umożliwiając płynne przejście do działań defensywno -ofensywnych i odwrotnie” (Klejndinst, 3/2007 str.1).
W defensywie ustawienie 4-2-3-1 najczęściej wygląda jak na ryc. 30.

Ryc.30. Ustawienie 4-2-3-1 w defensywie

Według Klejndinsta (2007, str. 1) - „W działaniach defensywnych bierze udział cały zespół, aczkolwiek bardzo ważną rolę pełni blok złożony z czterech obrońców ustawionych w linii, oraz integralnie z nimi związanych dwóch środkowych pomocników stanowiących swoisty „ekran” do przechwytywania podań przeciwnika. W ustawieniu tym obowiązuje aktywna obrona strefowa z kompaktowymi działaniami skracania i zawężania pola gry ukierunkowanymi na piłkę.” W ofensywie z kolei jeden z defensywnych pomocników gra wyraźnie wyżej, wspierając w kreowaniu akcji ofensywnego pomocnika. Boczni pomocnicy starają się ustawić nieco szerzej, tak aby skutecznie rozciągnąć obronę przeciwnika (ryc. 31).

Ryc. 31. Ustawienie 4-2-3-1 w ofensywie

Za poczynania ofensywne odpowiada w największym stopniu trójka ofensywnych pomocników, środkowy napastnik, jeden z włączających się defensywnych pomocników, podłączający się boczny obrońca, a często również bramkarz z jego precyzyjnym długim podaniem (Klejndinst 2007). Bardzo istotną rolę w ofensywie odgrywa środkowy napastnik, który swoim działaniem stara się wydłużyć pole gry. „Skrzydła obsadzone są przez ofensywnie grających bocznych pomocników, którzy dzięki swej szybkości i dryblingowi mają za zadanie często dośrodkowywać piłkę lub też wbiegać z nią w pole karne przeciwnika i kończyć akcję strzałem” (Stępiński 2007).

3.6.3. Podsumowanie systemu 4-5-1

System 4-5-1 pomimo swego defensywnego charakteru jest bardzo popularny, zwłaszcza jego odmiana 4-2-3-1, która dzięki swej plastyczności kompensuje niedobory potencjału ofensywnego (wielu fachowców myli go z „diamentem w systemie 4-4-2)”.
Do najważniejszych zalet systemu 4-5-1 zaliczamy:
- duża plastyczność systemu;
- dobre zabezpieczenie strefy obrony;
- 2 defensywnych pomocników asekurujących przedpole linii obrony;
- duża liczba zawodników nominalnie zaangażowanych w obronę;
- duża wymienność pozycyjna;
- aktywna strefa w obronie;
- zagęszczony środek pola – 5 pomocników;
Głównymi wadami tego systemu są:
- nominalnie tylko jeden napastnik;
- niewielka liczba zawodników zaangażowana bezpośrednio w ofensywę;
- wysokie wymagania indywidualne dotyczące środkowego napastnika.

3.7. Najnowsze ustawienia

Omawiając współczesne systemy gry nie sposób pominąć taktycznych trendów ostatnich lat. Współczesne systemy gry omówione we wcześniejszych rozdziałach mają ugruntowaną pozycję w świecie futbolu. Taktyka piłki nożnej jest dziedziną, która nieustannie poszukuje nowych rozwiązań prowadzenia walki sportowej. Dlatego też systemy gry nieustannie ewoluują. Obecnie coraz częściej zauważane są dwa ustawienia, które wydaje się muszą jeszcze poczekać na ugruntowanie swojej pozycji pośród współczesnych systemów gry. Pierwszym z nich prawdopodobnie nieco starszym jest ustawienie 3-6-1, które po raz pierwszy zaprezentowała drużyna USA prowadzona przez trenera Steve Sampson’a na MŚ w 1998r. rozgrywanych we Francji.
Ustawienie to prezentuje ryc. 32.

Ryc. 32. Ustawienie 3-6-1

Jest w nim trzech obrońców, sześciu pomocników i jeden napastnik. Istotą gry tym systemem jest dominacja w środkowej strefie boiska. Gra opiera się o długie utrzymywanie się przy piłce poprzez częstą wymianę krótkich podań zwłaszcza w linii pomocy. Osamotniony napastnik nie jest ukierunkowany jedynie na zdobywanie bramek, musi umieć grać dobrze tyłem do bramki, pracować na całej szerokości linii ataku. Ustawienie to wyróżnia się na tle innych, najczęściej stosowanych systemów gry, zmniejszoną liczbą obrońców i większą liczba zawodników w linii pomocy. Ze względu na brak dobrych rezultatów odniesionych przez drużynę USA podczas tamtych MŚ, ustawienie nie zyskało sobie popularności, aczkolwiek nie odeszło zupełnie w zapomnienie. Holenderski trener Guus Hiddink, prowadząc drużynę Korei Południowej podczas MŚ w 2002 roku, stosował w niektórych meczach właśnie ustawienie 3-6-1. Ten sam trener prowadząc podczas MŚ w 2006 roku reprezentację Australii również korzystał w niektórych meczach z ustawienia 3-6-1. Można się spodziewać, że ustawienie to będzie w przyszłości jeszcze stosowane przez innych szkoleniowców, gdyż drużyny prowadzone przez Hiddinka odniosły niewątpliwie sukcesy jakim dla Korei Południowej było zajęcie 4. miejsca, a dla Australii awans do czołowej szesnastki turnieju. Wydaje się więc, że ustawienie to ma szansę w przyszłości stać się pełnowartościowym i powszechnym systemem gry. Drugie z najnowszych ustawień stanowi niejako wariant systemu 4-5-1, a jest to ustawienie 4-3-2-1 nazywane potocznie „Christmas tree”, czyli choinka. Prezentuje się ono jak na ryc. 33.

Ryc. 33. Ustawienie 4-3-2-1

W ustawieniu tym występuje czterech obrońców ustawionych w linii, pięciu zawodników w linii pomocy: defensywny pomocnik, dwóch bocznych pomocników, dwóch ofensywnych pomocników (lub cofniętych napastników) i wysunięty napastnik. Ustawienie to dobrze zabezpiecza środkową strefę boiska przed atakami drużyny przeciwnej. W fazie obrony środkowi pomocnicy cofają się głębiej by wesprzeć defensywnego pomocnika. Gra skrzydłami opiera się na ofensywnie grających bocznych obrońcach i wspierających ich bocznych pomocnikach, którzy poruszają się bliżej strefy środkowej boiska. Generalnie jednak, gra tym systemem prowadzona jest w środku pola. Ofensywni pomocnicy współpracują ściśle z wysuniętym napastnikiem, często decydują się również na akcje indywidualne. Bardzo ważną rolę w tym ustawieniu spełnia defensywny pomocnik, który oprócz typowych destrukcyjnych umiejętności wymaganych na tej pozycji winien wykazywać się kreatywnością w organizacji ataku własnej drużyny z głębi pola. Jednakże tak jak w przypadku ustawienia 3-6-1 musi upłynąć jeszcze sporo czasu, aby móc orzec, czy stanie się ono pełnowartościowym systemem gry.

4. Podsumowanie
Współczesność w piłce nożnej to okres ostatnich kilkudziesięciu lat. W okresie tym zachodzące przemiany nabrały niezwykłego tempa i dotyczyły wielu aspektów tej gry – od samych przepisów rozpoczynając, poprzez sferę organizacyjną, a kończąc na bezpośrednim przygotowaniu motorycznym piłkarzy. Patrząc na piłkę nożną z perspektywy tych kilkudziesięciu lat można śmiało zaryzykować stwierdzenie, że dokonała się w niej „mała rewolucja”. Tak było m.in. w przypadku przepisów gry, gdy zmieniono przepis stanowiący o możliwości chwytania przez bramkarzy piłek do rąk podawanych nogami przez partnerów z drużyny, aby gra nabrała wówczas większego tempa. Bardzo istotne, choć dzisiaj już praktycznie zapomniane były przepisy dotyczące oprawy samego widowiska, komfortu widzów jak i telewidzów oglądających mecze. Widowisko stało się dzięki nim znacznie barwniejsze, nabrało wyższej jakości. Wraz z rozwojem fizjologii zrewolucjonizowany został system przygotowania motorycznego zawodników, co dzisiaj wyraźnie odzwierciedla dystans przebiegany podczas meczu przez współczesnych zawodników względem dystansu sprzed kilkudziesięciu lat. Przemiany te nie ominęły również taktyki piłki nożnej. Nie sprowadziły się oczywiście jedynie do powstawania coraz to nowszych systemów gry. Opracowane zostały nowe warianty rozgrywania stałych fragmentów gry, powstawały nowe pozycje na boisku. Pamiętać należy, że zmiany te w pewnym momencie jakby wymknęły się spod kontroli w związku coraz częstszymi przypadkami symulacji fauli, czy też kontuzji przez zawodników podczas meczu. Podczas MŚ 2006 rozgrywanych w Niemczech, ponad połowa kontuzji w trakcie meczu była efektem symulacji zawodników!! Ucierpiało na tym znacznie widowisko, gdyż gra stałą się bardziej „szarpana”, niepotrzebne przerwy w grze obniżają jedynie ładunek emocjonalny towarzyszący rozgrywkom piłkarskim.
Obecnie symulacja kontuzji stała się niechlubną częścią taktyki piłki nożnej, aby to zmienić koniecznością wydaje się być kolejna modyfikacja przepisów gry.
W przypadku systemów gry na przestrzeni ostatnich kilku dziesięcioleci kontynuowana
była tendencja do wzmacniania obrony, kosztem potencjału ofensywnego drużyny. Tym sposobem przemierzona została długa droga od pierwotnych ustawień ukierunkowanych przede wszystkim na ofensywę (np. 1-1-9, lub system 2-3-5), do często stosowanych w dzisiejszej piłce nożnej ustawień z jednym napastnikiem.
Ciekawostką natomiast jest fakt, że podejmowane są próby gry bez klasycznego napastnika!!! Współczesne systemy gry są ukierunkowane przede wszystkim na zabezpieczenie dostępu do własnej bramki, a dopiero w następnej kolejności na zdobycie bramki. Odzwierciedleniem tej sytuacji mogą być sumy płacone za obrońców, które już nie odbiegają od kwot płaconych za napastników. Ostatnie MŚ w Niemczech wykazały również wzrost liczby goli zdobywanych ze stałych fragmentów gry – wiąże
się to z coraz trudniejszą do sforsowania obroną przeciwnika. Bardzo istotnym kierunkiem przemian w tym przypadku było przejście do gry obroną strefową zamiast krycia indywidualnego. Wszystko to sprawiło, że coraz częściej zamiast widowisk piłkarskich ubarwionych pięknym golami oglądamy „piłkarskie szachy”, w których niewiele dzieje się z punktu widzenia przeciętnego kibica piłki nożnej. Początek XXI wieku zdaje się potwierdzać kierunek rozwoju sfery taktycznej ku defensywie i nie wydaje się, aby w najbliższym czasie mogło ulec to zmianie. Niemniej jednak piłka nożna nie utraciła swego uroku, nadal jest najpopularniejszą dyscypliną sportu i przyciąga rzesze fanów na trybuny i przed telewizory. Futbol ma się tak dobrze jak nigdy wcześniej...

Piśmiennictwo:
1. Bednarski L., Koźmin A., 2004: Piłka nożna. AWF Kraków.
2. Górski K., 1958: Piłka Nożna, nr 7.
3. Klejndinst E., 2007: Trener, nr 3(78).
4. Kłusek R., 2007: Trener, nr 3(78).
5. Stępiński M. 2007: Taktyka Współczesnej Piłki Nożnej. Poznań.
6. Szwarc A., 2000: Trener, nr 4.
7. Szyngiera W., Żmuda W.,1997: Trener, nr 1.
8. Śledzewski D., Masztaler J., 1988: Materiały PZPN. Warszawa.
9. Talaga J., 1988: Taktyka Piłki Nożnej. Warszawa.
10. Wrzos J., 2006: Wielki Futbol. Poznań.
11. Żmuda W., Panfil R., 2006: Nauczanie gry w piłkę nożną. Wrocław.
12. Żmuda W., 1998: Trener nr 2.
13. Żmuda W., 1992: Trener, nr 3.

Strony internetowe:
http://www.uefa.com/trainingground/index.html#34002/128/519235
http://www.uefa.com/trainingground/index.html#34002/128/519240
http://www.uefa.com/trainingground/index.html#34002/128/520718
http://www.uefa.com/trainingground/index.html#34002/128/519237
http://www.uefa.com/trainingground/index.html#34002/128/503154
http://www.uefa.com/trainingground/index.html#34002/128/519241
http://www.uefa.com/trainingground/index.html#34002/128/519239
http://en.wikipedia.org/wiki/Formation_(football)#Incomplete_formations
http://www.nscaa.com/subpages/2006033115392999.php
http://www.dummies.com/WileyCDA/DummiesArticle/id-644.html