Funkcjonowanie dziecka upośledzonego i integracja ze środowiskiem społecznym

SZCZECIŃSKA WYŻSZA SZKOŁA COLLEGIUM BALTICUM
W SZCZECINIE

STUDIA PODYPLOMOWE:
ORGANIZACJA I ZARZĄDZANIE OŚWIATĄ

Monika Szustkowska

FUNKCJONOWANIE DZIECKA UPOŚLEDZONEGO I INTEGRACJA ZE ŚRODOWISKIEM SPOŁECZNYM.

Siedlce, 2013
Współczesne badania naukowe nad rodziną potwierdzają znaczenie rodziny nie tylko dla rozwoju fizycznego i umysłowego dziecka, ale przede wszystkim dla prawidłowego rozwoju jego uczuć i postawy społecznej. Obserwacje działalności wychowawczej rodziców wykazują, że dość często natrafiają oni na trudności w realizacji zadań wynikających z ich obowiązków rodzicielskich. Od tego, jak rodzice pojmują swoje obowiązki wobec dziecka i jak radzą sobie z ich realizacją, w dużej mierze zależy rozwój i wychowanie dziecka oraz jego pozycja w rodzinie, która ma duży wpływ na kształtowanie się osobowości.
Pierwsze lata życia silnie wiążą dziecko z jego najbliższym kręgiem społecznym, z rodziną, stanowiącą świat dziecka, w którym znajduje ono nie tylko zaspokojenie swych potrzeb życiowych, ale w którym czuje się bezpiecznie. Rodzina jest zatem pierwszą szkołą dziecka, terenem licznych jego doświadczeń, rozwijających dziecko pod względem fizycznym i psychicznym. Rodzice i opiekunowie dzieci upośledzonych umysłowo powinni wiedzieć, w jaki sposób kierować zdobywaniem przez dziecko doświadczeń życiowych dla celów wychowawczych. Podstawę do kształtowania nawyków, przyzwyczajeń, skłonności do reagowania w określony sposób na różne sytuacje życiowe, wzory zachowania się zdobywa dziecko w pierwszych latach życia w rodzinie. Wychowanie w rodzinie stanowi więc podstawę wychowania dziecka w szerszych kręgach społecznych, jakimi są szkoła i szersze środowisko społeczne, np. wieś, miasto, w którym dziecko wzrasta.
W domu rodzinnym dziecko uczy się form zachowania względem rodziców i rodzeństwa, względem krewnych i znajomych, którzy utrzymują kontakty życiowe z rodziną dziecka. Jeśli sami rodzice wytworzą w domu atmosferę serdeczności, życzliwych i kulturalnych kontaktów, jeśli podobnie odnoszą się do swych dzieci oraz do ludzi obcych, to niewątpliwie potrafią zaszczepić w dziecku upośledzonym umysłowo potrzebę naśladowania ich samych w stosunkach społecznych. Dziecko uczy się i nabywa wiele pożytecznych przyzwyczajeń przez naśladownictwo, co wywołuje wewnętrzną potrzebę działania, dzięki której dziecko uaktywnia się i włącza w nurt życia nie tylko rodzinnego, ale i szerszego środowiska, w którym wypadnie mu później żyć i pracować.
Obcując z członkami rodziny, dziecko upośledzone umysłowo uczy się, a także zdobywa przyzwyczajenia wykonywania czynności z zakresu higieny i kultury życia codziennego, np. mycia się, czyszczenia zębów szczoteczką, korzystania z toalety, ubierania się, utrzymywania czystości swojego ubrania, obuwia, poszanowania swych zabawek i przedmiotów codziennego. Uczy się także utrzymywania ze swym najbliższym otoczeniem kontaktów opartych na zasadach wzajemnego szacunku, sterowania odpowiednich zwrotów , ustępowania i służenia pomocą innym, nabiera kulturalnych nawyków ułatwiających życie i jednających przychylność i sympatię ludzi, z którymi w życiu się zetkną.
Przyswajanie nawyków higienicznych i kulturalnych zachowań jest dla dzieci upośledzonych umysłowo niełatwym i żmudnym zadaniem. Muszą one pokonać np. częste trudności w koordynowaniu ruchów potrzebnych do opanowania określonej czynności. Rodzice nie powinni zniechęcać się napotkanymi trudnościami, ani wyręczać dziecka w pokonywaniu trudności , gdyż w ten sposób przeszkadzają mu w wyrobieniu samodzielności, w rozwoju ćwiczonej funkcji. W życiu rodzinnym dziecko powinno wdrażać się do przestrzegana zasad higieny osobistej, jak mycie się rano i wieczorem, mycie rąk przed posiłkami lub gdy się zabrudzą, zmiana bielizny osobistej po kąpieli, czyszczenie ubrania, obuwia itp. Do każdej z tych czynności trzeba zwykle wdrażać dziecko upośledzone umysłowo znacznie dłużej niż dziecko normalnie rozwinięte umysłowo, dopóki czynności te nie staną się nawykiem, który w późniejszym życiu będzie już przyzwyczajeniem, nieodzowną koniecznością.
Wychowanie dziecka upośledzonego jest znacznie trudniejsze, niż wychowanie dziecka normalnego. Dziecko upośledzone wymaga specjalnej czynności rodziców i szkoły. Trzeba wykryć braki dziecka i stosować indywidualne metody wychowania i nauczania, osobno dla każdego dziecka, dążąc do pomniejszenia lub usunięcia nieprawidłowości rozwojowych. Realizacja zadań wychowawczych rodziny zależy od wielu czynników. Można je podzielić na trzy zasadnicze grupy:/
a) czynniki społeczno-ekonomiczne – poziom dochodów, wielkość mieszkania zajmowanego przez rodzinę itp.,
b) czynniki psychospołeczne - struktura rodziny, pozycja dziecka w rodzinie, praca zawodowa matki, atmosfera w środowisku rodzinnym itp.,
c) czynniki kulturowe – poziom wykształcenia rodziców, formy spędzania czasu wolnego itp.
Warunki ekonomiczne rodziny mają duży wpływ na stopień zaspokojenia biologicznych, rozwojowych i wychowawczych potrzeb dziecka. Od poziomu dochodów rodziców zależy poziom egzystencji dziecka, a pośrednio także warunki korzystnego rozwoju psychicznego. Zasoby materialne rodziny wyznaczają pozycje społeczną i wpływają na organizację życia, na atmosferę wychowania oraz na jakość opieki nad dzieckiem. Opieka ta wiąże się z zaspokojeniem różnorodnych potrzeb dziecka. Niezaspokojenie tych potrzeb łączy się z brakiem odpowiednich środków materialnych rodziny, takich jak: mieszkanie, wyżywienie, odzież oraz z niedostatkiem usług dotyczących ochrony zdrowia i oświaty. Braki te w konsekwencji stanowią potencjalne zagrożenie rozwoju i bezpieczeństwa dziecka. Materialne składniki środowiska rodzinnego osób umysłowo upośledzonych są szczególnie istotne, ponieważ osoby te wymagają dodatkowych zabiegów i troski rodzicielskiej. Potrzebują przy tym więcej czasu i środków materialnych na leczenie, wychowanie i opiekę.
W kształtowaniu się postaw rodzicielskich ważną rolę odgrywa to, że uczucia rodziców wyrażane w postawach w stosunku do dziecka normalnego podlegają przeżyciom i doświadczeniom związanym z wykonywaniem roli rodzicielskiej, takimi m.in. jak: radość i zadowolenie z racji dorastania dziecka; natomiast w przypadku dziecka umysłowo upośledzonego rodzice poddani są życiowej próbie z powodu opóźnionego lub zatrzymanego rozwoju dziecka. Rodzice są zmuszeni do wypełniania trudnych i niecodziennych zadań, muszą podołać emocjonalnym napięciom. Dziecku upośledzonemu umysłowo należy poświęcić znacznie więcej uwagi. Zachodzi tu konieczność ingerencji we wszystkie sfery jego zachowania. Brak pełnej samodzielności w życiu codziennym przyczynia się do powstawania u niektórych rodziców przekonania, że dziecko umysłowo upośledzone stanowi ogromny ciężar i nieszczęście dla rodziny. Gdy dziecko to z upływem lat, już jako osoba dorosła, jest w dużej mierze przystosowane do wymagań życia codziennego i przynajmniej częściowo zarabia na swoje utrzymanie, wówczas stosunek rodziców do niego może ulec zmianie na bardziej pozytywny.
Stopień akceptacji dziecka przez rodziców zależy też od poziomu wychowania rodziców i od postaw wychowawczych w rodzinach macierzystych. Rodzice często przenoszą wzory ról macierzyńskich i ojcowskich z własnego dzieciństwa do własnej rodziny. Zdarza się, że stosunek rodziców i całej rodziny do dziecka niedorozwiniętego umysłowo jest właściwy, tzn. taki, że dziecku nie dzieje się krzywda i że wystarczająco się dba o jego rozwój i przyszły los.
Organizowanie nauczania dzieci upośledzonych w szkole specjalnej jest dla nich ogromną szansą. Jest ona dla tych dzieci najodpowiedniejsza, tzn. wprowadza je w świat przyrody, pracy ludzkiej, stosunków dostępnych dla nich i problemów społecznych. ponadto odznacza się bogactwem form pracy, form wychowania, dydaktycznych i integracyjnych.
Szkoła specjalna zwłaszcza ta, która ma odpowiednie a niezbędnie potrzebne zaplecze (podwórze, ogród, niedaleko las, łąkę, gospodarstwo wiejskie, a także sklepy i pocztę w pobliżu), ma możliwość stworzyć dzieciom najwłaściwsze warunki. Nie wyznaczone przez godziny lekcyjne warunki pracy pozwolą przekształcić czynności nauczania na ciekawe i pożytecznie przebiegające życie w zespole, a zebrane pod kierunkiem nauczyciela informacje o świecie uczniowie porządkują i zastosowują w życiu, wciągając także rodziców do swej pracy.
Na przestrzeni wieków stosunek społeczeństwa do osób niepełnosprawnych ewoluował. Początkowo jednostki te były eliminowane zupełnie ze społeczeństwa, często porzucane na pewną śmierć, zabijane, odsuwane na margines życia społecznego, izolowane od szerszych kręgów społecznych. Sytuacja zmieniła się dopiero w latach sześćdziesiątych, gdy idea integracji zaczęła nabierać rozgłosu. Wówczas to w różnych krajach zaczął się rozpowszechniać nowy sposób myślenia, a w konsekwencji i działania./
Integracja najwcześniej zaczęła się rozwijać w Stanach Zjednoczonych oraz w Szwecji. W Polsce zaczęto się nią interesować w latach siedemdziesiątych./ Integracja wiąże się z różnymi potrzebami osób niepełnosprawnych. Do najważniejszych z nich należą:
• przygotowanie jednostki niepełnosprawnej do pełnienia określonych ról społecznych i zawodowych.
• kształtowanie pozytywnych postaw wobec innych osób.
Aby wyniki integracji były pozytywne, korzystne zmiany muszą nastąpić we wszystkich płaszczyznach, do których zaliczamy: człowieka, środowisko społeczne i otoczenie fizyczne.
Szkoła specjalna musi szukać jak najczęstszych kontaktów z dziećmi normalnymi, ale nie w sposób dla nich najboleśniejszy, tj. na gruncie porównywania ich możliwości. Młodzież trzeba przygotować powoli do tego, żeby przyjęła swoje kalectwo jako dane sobie warunki życiowe, z którymi musi się liczyć. Dojrzewanie jednak do tej integracji musi się odbywać w atmosferze poczucia bezpieczeństwa, że nie będzie narażone na żądania, których nie może lub nie umie spełnić, że nie będzie przez to dyskwalifikowane przez otoczenie, w atmosferze pogody, możliwości osiągnięcia również sukcesu i zadowolenia. W sprzyjających warunkach rozwój ten znacznie łatwiej może przebiegać niż w sytuacji stałego stresu i uczucia niższości, życia w nieodpowiednim dla siebie rytmie. Z powodu braku indywidualnego spojrzenia na potrzeby dziecka, spojrzenia pełnego wiary, że braki te tak czy inaczej wyrówna się.
Metody nauczania dzieci odchylonych od normy były od początku pracy nad upośledzonymi sprawą szczególnie istotną. Postawiono sobie pytania: jak dotrzeć do tych okaleczonych jednostek, jak ominąć takie czy inne bariery dzielące ich od normalnej, prostej, zdrowej relacji na świat zewnętrzny, jak ułatwić im komunikowanie się ze światem, jak otworzyć je na świat społeczny, jak zapewnić w nim należne im miejsce jako ludziom. Jak ich do tego przygotować i jak przygotować społeczeństwo, żeby zrozumiało swoją rolę w podejściu do tych spraw jako wyrazu poziomu swej kultury.
Unia Europejska opracowała wytyczne w sprawie osiągnięcia zasady równych szans dla osób niepełnosprawnych./ Wyodrębnione zostały cztery działania główne:
1. Umożliwienie osobom z niepełnosprawnością uczestnictwa w społeczeństwie.
W ramach tej zasady UE zwróciła szczególną uwagę na potrzebę poszanowania autonomii i niezależności osób niepełnosprawnych.
2. Usuwanie barier w dostępie do partycypacji.
UE kładzie tym samym nacisk na usuwanie wszelkich istniejących barier, czy to architektonicznych, czy w obrębie transportu, czy też komunikacyjnych.
3. Otwarcie różnych sfer życia społecznego.
W ramach tego działania Unia Europejska wskazuje przede wszystkim na konieczność utrzymania równego statusu obywatelskiego osób z niepełnosprawnością. Kluczem do integracji jest też promocja zatrudnienia osób z niepełnosprawnością. W tym celu należałoby ujednolicić strategie w zakresie edukacji, zatrudnienia, pomocy społecznej, służby zdrowia itp.
4. Kształtowanie opinii publicznej pod kątem wrażliwości na strategię równych szans dla osób z niepełnosprawnością.
Wprowadzanie zmian w zakresie edukacji już nastąpiło. Od kilkunastu lat szerzy się w Polsce idea kształcenia integracyjnego. Celem zmian zachodzących w szkolnictwie specjalnym jest zmiana podejścia do niepełnosprawnego ucznia, zwrócenie uwagi na jego potrzeby oraz stworzenie mu warunków do normalnego funkcjonowania w społeczeństwie. Doświadczenia innych krajów europejskich pokazują, że najlepszym rozwiązaniem są szkoły integracyjne.

Bibliografia

1. Boczar K., Młodzież umysłowo upośledzona w rodzinie i środowisku pracy, Warszawa 1982, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych,
2. Giryński Andrzej, Przybylski Stefan, Integracja społeczna osób upośledzonych umysłowo, Warszawa, WSPS, 1993,
3. http://www.ffm.pl/index.php?mod=1&text=159-9 z dnia 05.06.2013
4. Lipkowski O., Problem integracji, „Szkoła specjalna” 1976, nr 1