Metody rozumienia i poznawania osób niepełnosprawnych w poradnictwie zawodowym

Analiza dotychczasowych działań podjętych na rzecz niepełnosprawnych obrazuje istnienie trendu dążenia do wyrównywania szans i zniwelowania nietolerancji wobec nich na rynku pracy i w innych dziedzinach życia.
Z raportów przedstawianych przez Komisje Europejskie dotyczących lat 1998–2000 i z programów wyrównujących szanse zatrudnienia i edukacyjne wynika zrównanie praw i obowiązków wszystkich obywateli tj.:
a) prawa otrzymywania pomocy edukacyjnej,
b) pomocy zdrowotnej,
c) pomocy w znalezieniu zatrudnienia,
d) pomocy w dostępie do świadczeń socjalnych,
e) pomocy w respektowaniu potrzeb niepełnosprawnych,
f) respektowanie prawa do uczestnictwa w życiu społecznym (Żółkowska T, 2002).
Osobie niepełnosprawnej przysługuje ustalenie stopnia niepełnosprawności, określenie formy zatrudnienia (Nicińska M., 2009) oraz sposobów rehabilitacji, korzystanie z pomocy społecznej i socjalnej. Wyżej wymienione formy pomocy przysługują równo wszystkim obywatelom i noszą znamiona bezpłatności, dobrowolności, dostępności. Zastosowanie ulg podatkowych zwiększyło też możliwości zatrudniania niepełnosprawnych pracowników. Działania pomocowe teoretycznie kierowane są do osób z obniżoną sprawnością, ale oferowana pomoc niepełnosprawnym nie znajduje pokrycia w rzeczywistości. Wymagania, jakie stawiają pracodawcy kandydatom na pracowników, są nieprzekraczalną barierą dla osoby niepełnosprawnej. Dostosowanie stanowiska pracy przekracza możliwości ekonomiczne zakładu. Niepełnosprawny pracownik nie odczuwa swobody i komfortu w hermetycznym miejscu zatrudnienia. Zdarza się, że albo sam rozwiązuje stosunek pracy, albo czyni to pracodawca.
Instytucje i prawo określają, czego oczekuje niepełnosprawny i co jest dla niego najlepsze. Doradca, stosujący formę autorytaryzmu, podaje najlepsze, jego zdaniem, rozwiązania dla niepełnosprawnego i wskazuje mu możliwe wybory. Stwarza sytuację bezpieczną dla świadomego podjęcia trafnej decyzji zawodowej (Janicz J., Szyktanc-Ciekańska A, 2007). Instytucjonalna pomoc ukierunkowana na niepełnosprawnych nie uwzględnia indywidualnego i subiektywnego spojrzenia samego zainteresowanego na jego sytuację.
Nasuwa się pytanie: w jaki sposób pomóc niepełnosprawnemu dostosować się do wymagań rynku pracy, aktywizować jego własne możliwości i posiadane umiejętności? Niezbędne jest poznanie rodzaju niepełnosprawności, konsekwencji jakie ona ze sobą niesie, potrzeb związanych z podejmowaniem i wykonywaniem pracy, znaczenie oczekiwań, jakie im nadaje niepełnosprawny w celu ułożenia własnego życia.
U podstaw działań ukierunkowanych na pomoc osobom niepełnosprawnym leży zrozumienie złożonych i głębokich zmian, jakie zachodzą w osobistym życiu niepełnosprawnego. Potrzeby uczniów niepełnosprawnych wymagają od doradców specjalnej znajomości i specjalnego stosunku. (Bańka A., 2005). Zarówno kształcenie zawodowe, jak i praca niepełnosprawnych opierają się na poradnictwie zawodowym, które zawiera wszystkie elementy rehabilitacyjnego usprawniania. Doradca musi szukać dróg pomocy dla rehabilitowanego ucznia, by ten dowiedział się więcej o sobie i wykorzystał tę wiedzę do realnie określonych celów (Sowa J., Wojciechowski F., 2001). Unikat doradztwa widziany
z pozycji doradcy i korzystającego z usługi doradczej może przybrać różny charakter: kompromisu, umożliwiającego przyjęcie proponowanych rozwiązań, które satysfakcjonowałyby obie strony, realizowania określonego modelu doradczego lub nakłaniania do globalnego oglądu wybranych działań doradczych. W tej sytuacji rodzą się kolejne pytania: jak doradca ma poznać niepełnosprawnego w stopniu zapewniającym jego zrozumienie? Jakie poradnictwo będzie pomocne w zaakceptowaniu przez niepełnosprawnego jego niepełnosprawności, w rozwijaniu jego cech i umiejętności, które są konieczne do wydajnej pracy? Czy ma to być poradnictwo zawodowe, czy bardziej życiowe?
Automatyzacja stanowisk, pojawienie się nowoczesnych technologii doprowadziło do zaniku form zwyczajowego zatrudnienia. Przed pracownikami stawiane są przez pracodawców coraz wyższe wymagania dotyczące kwalifikacji, z dużym naciskiem na umiejętności (Nowacki T., 2001). Przed bezrobociem nie chroni sprostanie tym wymaganiom, ponieważ obserwuje się zbyt duży dynamizm w ofertach obecnych na rynku pracy zawodów. Obserwowana jest tendencja do popytu na pracowników z szerokimi kompetencjami zawodowymi, z licznymi umiejętnościami, do których zalicza się: umiejętność pracy
w grupie, komunikatywność, pomysłowość, samodzielność, mobilizacja, elastyczność.
Wiedza o dynamizmie rynku pracy, zasobach ludzkich oraz znaczeniu doświadczeń jest niezwykle ważna dla niepełnosprawnych, którzy nie są w stanie podołać oczekiwaniom rynku pracy i nadążyć za jego szybkimi przemianami. Obecnie sytuacja na rynku pracy jest trudna, co szczególnie uderza w niepełnosprawnych. Nie daje im możliwości usamodzielnienia się, a często skazuje na uzależnienie od pomocy społecznej (Kirenko J., Parchomiuk M., 2006).
W celu poznania niepełnosprawnego ucznia zwracającego się o poradę, doradzający wykorzystuje badania ilościowe. Ich myśl opiera się na założeniu, że człowiek funkcjonuje według określonych reguł, które można poznać w oparciu o statystyki oraz przyjęte normy i wykresy. Poznawanie skupią się wokół wymiernych zjawisk, a pomija to, jakie mają one znaczenie dla konkretnego niepełnosprawnego ucznia. Zastosowanie tej metody ma ustalić fakty oraz wykazać zależności. Stanowi to podstawę do wysnucia wniosków dotyczących obecnego i przyszłego życia zawodowego ucznia. Wadą tej metodologii postępowania doradców zawodowych jest brak uwzględnia intencji zainteresowanego. Rejestrowane są tylko widoczne zachowania albo statyczne umiejętności. Ta metoda wyklucza głęboką analizę zjawiska niepełnosprawności i spowodowanego nią stanu bezrobocia, ponieważ oparta jest na ogólnych kategoriach, które klasyfikują i układają elementy według przyjętych zasad. Nie daje ona możliwości zdobycia wiedzy o cechach ucznia, jego interakcjach z otoczeniem edukacyjnym i rodzinnym, przeżyciach i odczuciach mu towarzyszących. Trudne też w tym przypadku są do wyciągnięcia szczegółowe wnioski służące poradnictwu.
Działania, służące poznawaniu człowieka, dążenie do najlepszych metod poradnictwa prowadzą do stawania się przez doradcę praktykiem i badaczem. Dlatego też, wykonując swoją pracę, powinien on posługiwać się wiedzą naukową. Skutkiem tego jest potrzeba znajomości tendencji rozwoju i rodzajów poradnictwa. Do kierunków poradnictwa zalicza się: pozytywistyczną, znaną również jako racjonalno-instrumentalną, interpretatywną, nazywaną rozumiejąco-adaptacyjną, jak i emancypacyjno-krytyczną oraz ostatnią – postmodernistyczną (Kargulowa A., 2001).
Orientacja racjonalno-instrumentalna zakłada wypadkowość cech osobowości i czynników zewnętrznych jako przyczynę decyzji zawodowych. Doradca zdobywa niezbędną wiedzę, która ma pomóc w dokonaniu trafnego wyboru radzącym się. Stosuje przy tym techniki, które pomagają w poznaniu predyspozycji, sprawności intelektualnej, pamięci, myślenia racjonalnego i przyczynowo-skutkowego, umiejętności skupiania uwagi, cech osobowości, a także cech, które bezpośrednio wynikają z miejsca zamieszkania ( Kargulowa A., 2001).
Następną orientacją, którą omawia A. Kargulowa jest orientacja interpretatywna. Koncentruje się ona na poznaniu sensu działań człowieka o charakterze społecznym. Doradca zaprzestaje oceniać i przewidywać, odkrywa aspekty i konteksty rozmowy doradczej. Interpretując, udziela porady oraz uzupełnia i wyjaśnia fakty. W swoich działaniach doradczych wykorzystuje nabyte doświadczenia swoje i ucznia. Służy to odnalezieniu możliwości tkwiących w człowieku. Ukazuje tym sposobem rozwiązanie problemu przez ucznia niepełnosprawnego, a tym samym zmusza do różnych form aktywności (Kargulowa A., 2001).
Łatwo dostrzec, że ten trend nie próbuje oszacować te zjawiska, ale jest drogą do wejrzenia w siebie, uaktywniania pokładów, które służą do kreowania i przekształcania swojego życia. Przed człowiekiem coraz częściej życie stawia różnorakie wybory i dlatego potrzebuje informacji, a – przede wszystkim – pomocy w zrozumieniu siebie i otaczającej go rzeczywistości. Właśnie ta forma pomocy jest szczególnie ważna w stosunku do uczniów niepełnosprawnych, którzy często nie potrafią zaakceptować swojej niepełnosprawności i nie rozumieją rzeczy i zjawisk zachodzących w ich najbliższym otoczeniu (Bańka A., 2005). Decyzje powinny być podejmowane przez uczniów w sposób autonomiczny. Rola doradcy ogranicza się tylko do pomocy uczniowi niepełnosprawnemu w przyjrzeniu się jej w sposób szerszy i z mniejszym oddźwiękiem emocjonalnym.
Orientacja emancypacyjno-krytyczna łączy naukę z praktyką. Doradca prowadzi dialog z rzeczywistością, który ma na celu zdemaskowanie ukrytych motywacji w codziennym życiu. Tym sposobem odkrywa się interesy poradnictwa i uzyskuje odpowiedź na pytanie o celowość doradzania oraz komu ono usługuje. Ma to służyć uniezależnieniu ucznia
z trudnych warunków życiowych i pobudzić jego kreatywność, nakłonić do samorefleksji (Kargulowa A., 2001). Dzięki tej orientacji można poznać poradnictwo i przyczynić się do wyzwolenia człowieka.
Ostatnią orientację jaką przedstawia A. Kargulowa jest trend postmodernistyczny, który jest odwrotnością omówionych wcześniej badań ilościowych. Orientacja postmodernistyczna zakłada indywidualizm w podejściu do ucznia, który postrzega siebie i otaczającą do rzeczywistość na swój indywidualny sposób. Takie poradnictwo jest niejednolite, niejednoznaczne wielofazowe. Rodzi ono dyskusje, ale nie prowadzi do standardowych ustaleń. Pobudza do elastyczności i dostosowywania się do zmieniających się warunków funkcjonowania niepełnosprawnego (Kargulowa A., 2001).
Podstawowe obszary funkcjonowania psychofizycznego i społecznego każdego człowieka nie są zróżnicowane. W tych obszarach niepełnosprawność jest barierą funkcjonalną. Zmusza to do nowego samookreślenia, poznania własnych możliwości, oczekiwań i aspiracji. Uczeń niepełnosprawny zobowiązany jest opanować wykonywanie czynności tak, by dostosować się do ograniczeń jakie niesie ze sobą niepełnosprawność, odnaleźć równowagę w realizacji przypisanych mu ról społecznych oraz zaspokajania jego potrzeb. Przełamywanie tych barier oraz tworzenie nowego wizerunku samego siebie wymaga od niepełnosprawnego niebywałego wysiłku. Nieakceptowanie niepełnosprawności powiązane jest z brakiem zdolności sprostania oczekiwaniom środowiska, związanym z pracą
i innymi dziedzinami życia. Stąd też zadania poradnictwa zawodowego dla niepełnosprawnych są inne pod względem barier wewnętrznych i zewnętrznych. Ważnym zadaniem stojącym przed doradcą zawodowym jest wpływanie na zmianę postawy i samoocenę (Bańka A., 2005).
Istotny wpływ na postawę pełnosprawnych w stosunku do niepełnosprawnych wywiera stopień niepełnosprawności. Szczególne znaczenie mają wszelkie deformacje ciała, trudności związane z komunikacją i mobilnością (Kargulowa A., 2001, Kirenko J., Parchomiuk M., 2006).
Problemy z akceptacją osoby niepełnosprawnej leżą nie tylko po stronie pełnosprawnych. Ograniczenia niepełnosprawnych w realizowaniu potrzeb rodzą wewnętrzne napięcie, które naruszają ich równowagę z sobą i otoczeniem, utrudniając tym samym aktywność i osiąganie celów.
Osoba niepełnosprawna, podobnie jak pełnosprawni, może być aktywna w życiu osobistym i zawodowym, zmierzać do osiągania sukcesów i realizować swoje plany oraz oczekiwania.
Brak kontaktu niepełnosprawnych z otoczeniem buduje ich fałszywy obraz, stereotypy i współczesne mity, dotyczące ich funkcjonowania w pracy. Badania Wright’a (Larkowa H., 1987) dowodzą, że niepełnosprawny czuje lęk przed brakiem zrozumienia. Stwarza to przeszkodę w procesie rehabilitacji ogólnej, w tym – rehabilitacji zawodowej. Bezpośrednia relacja, osobisty kontakt otwiera pełnosprawnych na niepełnosprawnego, integruje go z nim poprzez zrozumienie jego potrzeb, problemów z jakimi boryka się w życiu codziennym i możliwości.
Ludzie niepełnosprawni wymagają specyficznego poradnictwa. Takie, które pozwoli poznać doradcy niepełnosprawnego i zrozumieć jego położenie w świecie zdominowanym przez pełnosprawnych oraz dotyczyć będzie wszystkich aspektów życia niepełnosprawnego (Bańka A., 2005). W tym poradnictwie pomocny będzie omówiony wyżej kierunek interpretatywny, rozumiejąco-adaptacyjny. Umożliwia on kontakt z człowiekiem, sprzyja otwartości i nakłania do refleksji obie strony, wyzwala aktywność korzystającego z porady. Ta postawa pozwala nawiązać szczególną wieź między doradcą i niepełnosprawnym, lepiej zrozumieć się wzajemnie.
Techniką, która służy poznawaniu i pogłębianiu zrozumienia osoby niepełnosprawnej, może stać się wywiad narracyjny (Kaźmierska K., 1997). Korzystający z porady opowiada swoją historię, a to prowadzi do analizy własnych potrzeb, doświadczeń i oczekiwań. Doradca poznaje przyczyny omawianych faktów, ich przebieg oraz ich znaczenia. Technika ta prowadzi do poznania niepełnosprawnego, jego świata i pozwala na znalezienie odpowiednich sposobów udzielania mu pomocy.
Poznawanie w działaniu jest kolejną techniką, jaką może zastosować doradca w poradnictwie niedyrektywnym (Skulicz D., 1998). Zakłada ona wejście doradcy w środowisko niepełnosprawnego. Technika ta jest rozwinięciem i pogłębieniem poprzedniej techniki i prowadzi do pogłębienia samoświadomości oraz doświadczeń, zarówno doradcy jak i radzącego się niepełnosprawnego. Taka analiza i diagnoza aktywizuje twórcze podejście, co może przyczynić się do samodzielnego planowania procesu rehabilitacyjnego i kariery zawodowej przez niepełnosprawnego.
B. Wojtasik wskazuje na szersze spektrum wykorzystywania rozmowy poradniczej. Radzący się włącza doradcę do rozmowy, akceptując go, co sprzyja porozumiewaniu się obu stron (Wojtasik B., 2001).
Każdy człowiek, w tym niepełnosprawny, w sposób indywidualny doświadcza różnorodnych zdarzeń, więc nie należy w poszukiwaniu rozwiązania stosować jednej metody działań doradczych. Trafnym jest przyjęcie orientacji interpretatywnej za podstawę poradnictwa osób niepełnosprawnych i zastosowanie omówionych technik do wzajemnego poznania, zrozumienia i współpracy zainteresowanych stron w poszukiwaniu najkorzystniejszej pomocy.
Techniki te wymagają czasu, wzajemnej akceptacji i dużego nakładu pracy. Ich efekty przynoszą ogromne korzyści, gdyż sięgają w głąb radzącego się. Poznanie niepełnosprawnego nie może wynikać z przyjętych reguł i zasad. Tu potrzebna jest indywidualizacja pracy z każdym niepełnosprawnym. Niezbędne są wszechstronne działania, które uwzględniają przeszłość, teraźniejszość i przyszłość osoby niepełnosprawnego.
Podsumowując specyfikę poradnictwa kierowanego do ucznia niepełnosprawnego ważne jest:
a) zwrócenie uwagi na indywidualne przeżycia (byłe i obecne) ucznia oraz planowanie przyszłości (szczególnie zawodowej) tak, by kształtować jego zdolności i cechy pomocne w przezwyciężaniu niepełnosprawności oraz pozytywnie wzmacniać,
b) przyjęcie naukowych podstaw, pozwalających na pełne zrozumienie niepełnosprawnych w kontekście społecznym,
c) udzielanie takiej pomocy, która jest zgodna z oczekiwaniami ucznia,
d) łączenie działania ze zrozumieniem — wytworzenie więzi między doradcą
a niepełnosprawnym (Bańka A., 2005).
Doradca zawodowy zatrudniony w szkole dla uczniów niepełnosprawnych musi pamiętać, że zadania, jakie przed nim stoją, nie są zadaniami podręcznikowymi. Zmieniają się one w zależności od wieku uczniów, poziomu edukacji, sytuacji życiowej a, przede wszystkim, stopnia i rodzaju niepełnosprawności. Głównymi zadaniami dla doradców zawodowych i nauczycieli zatrudnionych w szkołach specjalnych jest:
a) przygotowanie zawodowe ucznia,
b) rozwijanie szacunku i zamiłowania do pracy,
c) pogłębianie uczucia dyscypliny i obowiązku pracy (KirenkoJ., Parchomiuk M., 2006).
Ortodydaktyka narzuca na doradcę stosowanie zindywidualizowanych działań dostosowanych do oczekiwań i możliwości psychofizycznych uczniów. Samo doradztwo nakłada na niego obowiązek selekcji do zawodu pod kątem ograniczeń zawodowych wynikających z niepełnosprawności oraz do kontaktu z pracodawcami w celu informowania ich o korzyściach wynikających z zatrudniania niepełnosprawnych absolwentów szkół specjalnych. Doradca zawodowy w szkole specjalnej nie musi podawać uczniom niepełnosprawnym ścisłych poleceń i wskazań ani ich wyręczać. Jego zadaniem jest aktywizować, wzmacniać i ukierunkowywać uczniów tak, by sami podjęli trafne decyzje zawodowe (Wojtasik B., 1997). Pomimo niedojrzałości emocjonalnej, intelektualnej oraz młodego wieku i braku doświadczenia zawodowego nie należy ingerować w autonomiczną decyzję ucznia. Rola doradcy ogranicza się do przedstawienia niezbędnych informacji oraz poznania ucznia i jego środowiska. Ostateczna decyzja zawodowa lub edukacyjna leży po stronie ucznia, a doradca zawodowy w szkolnictwie specjalnym ma go wspierać i pomóc w realizacji podjętej decyzji, o ile ta nie pogarsza stanu zdrowia lub nie pogłębia niepełnosprawności (Migas, 2006).
Źródła:
1. Żółkowska T., (2002), Miejsce osób z niepełnosprawnością w Unii Europejskiej, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin.
2. Nicińska M., (2009), (red.), Pracodawcy o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.
3. Janicz J., Szyktanc-Ciekańska A., (2007), Rola doradcy zawodowego w pracy z dzieckiem z potrzebą kształcenia specjalnego w placówce, opiekuńczo-wychowawczej, (w:) Skłodowski H., (red.) Mentoring w poradnictwie zawodowym, Kolegium Wydawnicze Społecznej Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź.
4. Bańka A., (2005), Zawodoznawstwo, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy, PRINT-B, Poznań.
5. Sowa J., Wojciechowski F., (2001), Proces rehabilitacyjny w kontekście edukacyjnym, Wydawnictwo Oświatowe Fosze, Rzeszów.
6. Nowacki T., (2001), Zawodoznawstwo, Instytut Technologii Eksploatacji, Radom.
7. Kirenko J., (2006), Oblicza niepełnosprawności, Wyższa Szkoła Społeczno-Przyrodnicza, Lublin.
8. Kargulowa A., (2001), Kierunki badań nad poradnictwem zawodowym, (w:) Wojtasik B., (red.), Podejmowanie decyzji zawodowych przez młodzież i osoby dorosłe
w nowej rzeczywistości społeczno-politycznej, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław.
9. Kaźmierska K., (1997), Wywiad narracyjny – technika i pojęcia analityczne, (w:) Czyżewski M., A. Piotrowski, A. Rakuszewska-Pawełek (red.), Biografia i tożsamość narodowa, Katedra Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
10. Larkowa H., (1987), Człowiek niepełnosprawny. Problemy psychologiczne, PWN, Warszawa.
11. Skulicz D., (1998), Badanie w działaniu, (w:) Palka S. (red.), Orientacje
w metodologii badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
12. Wojtasik B., (1997), Warsztat doradcy zawodu. Aspekty pedagogiczno-psychologiczne, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa.
13. Wojtasik B., (2001), Rozmowa poradnicza jako spotkanie doradcy zawodu i osoby radzącej się, (w:) Wojtasik B. (red.), Podejmowanie decyzji zawodowych przez młodzież i osoby dorosłe w nowej rzeczywistości społeczno-politycznej, Uniwersytet Wrocławski Instytut Pedagogiki, Wrocław.
14. Migas A., (2006), Współczesne problemy rehabilitacji i aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych, (w:) Ochoczenko H., Paszkowicz M., (red.), Potrzeby osób niepełnosprawnych w warunkach globalnych przemian społeczno-gospodarczych, Impuls, Kraków.