Zasady i metody stosowane w nauczaniu komunikacji alternatywnej

Prowadząc zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze w Ośrodku Szkolno-Wychowawczym im. Marynarza Polskiego w Damnicy od dwunastu lat, wiele uwagi poświęcam nauczaniu komunikacji alternatywnej swoich podopiecznych z uwagi na występujące u nich poważne zaburzenia komunikacji werbalnej. Dla nich zdolność komunikacji oznacza lepsze zrozumienie świata, tego, co dzieje się wokół nich, możliwość wyrażenia własnych potrzeb oraz wyższy stopień aktywności. Zapobiega również powstawaniu frustracji i problemom w zachowaniu. W niniejszym opracowaniu zawarłam zasady postępowania, z którymi spotkałam sie w swojej dotychczasowej pracy rewalidacyjno - wychowawczej z dziećmi i młodzieżą o różnych możliwościach poznawczych i ruchowych, o różnych zainteresowaniach i potrzebach. Z pewnością nie wyczerpuje wszystkich zasad obowiązujących w metodyce nauczania AAC. Dzięki przestrzeganiu następujących zasad i metod można wpłynąć na nabywanie aktywnej postawy dziecka:
- -Opracowując system komunikacji zawsze należy bazować na własnych, naturalnych sposobach porozumiewania się osoby mającej trudności z komunikacją werbalną. Wykorzystać tu należy najdrobniejszy przejaw działania dziecka, np. spojrzenia, mrugnięcia, ruchu palcem, wokalizacji.
- -Bardzo istotne jest to, aby postrzegać problemy w zachowaniu nie jako przeszkodę w komunikacji, lecz jako pozytywny znak świadczący o tym, że dana osoba pragnie coś przekazać. Niejednokrotnie można zauważyć związek między ograniczonymi umiejętnościami komunikacji a zaburzeniami w zachowaniu. Postęp w przyswajaniu umiejętności komunikacyjnych często przyczynia się do zredukowania tych trudności. Dzieje się tak dzięki temu, że dana osoba staje się bardziej sprawna w przekazywaniu swoich potrzeb i problemów, które stłumione prowadziłyby do frustracji, złości i desperacji.
- -W zależności od zdolności percepcyjnych dziecka, jego możliwości ruchowych i potrzeb, dokonujemy wyboru systemu znaków między: manualnym, graficznym lub przestrzenno-dotykowym. Można również skorzystać z kilku systemów jednocześnie.
- -Wzmacniaj sygnały komunikacyjne używane przez dziecko, dotyczące prośby o przedmiot lub aktywność np. wyciągasz rękę tzn., że chcesz komunikator, tak by jego zachowanie stawało się komunikatem.
- -Organizuj sytuacje prowokujące do komunikacji, np. przed rozpoczęciem karmienia pytamy dziecko: "Chcesz kanapkę czy jogurt?".
- -Przy tworzeniu systemów komunikacyjnych można wykorzystać fotografie, które nadają się szczególnie do przedstawiania rzeczowników i przedmiotów. Jednak nie są one efektywne przy przedstawianiu działań. Do przedstawiania tych rodzajów słów skuteczne będą symbole PCS. Graficznie zaprezentowane aktywności pozwalają na lepsze rozpoznawanie sytuacji, w której dziecko uczestniczy.
- -Niezwykle ważne jest to, aby dobrane znaki wykorzystywać jak najczęściej, w trakcie codziennych zajęć oraz czynności wykonywanych regularnie.
- -Czas trwania nauczania sposobów komunikacji może być różny, należy jednak starać się, by zajęcia trwały krótko ( najlepiej od 5 do 10 minut ) i odbywały się kilka razy dziennie. Dobrze jest nieco je wydłużać, nie powinny one jednak stawać się zbyt długie, by nie powodować znudzenia u osoby uczącej się.
- -Stopień rozumienia języka jest istotnym czynnikiem doboru właściwego systemu graficznego. To wymagania użytkownika powinny zdeterminować dobór znaków na tablicy. Jeśli jakiś znak graficzny nie istnieje, należy go stworzyć, zachowując podobieństwo do całego systemu znaków wykorzystywanego przez osobę niepełnosprawną.
- -Poznaj priorytety komunikacyjne osoby, z którą rozmawiasz. Niezbędne jest przestrzeganie zasady, zgodnie z którą treścią nauczania powinna być komunikacja o rzeczach, czynnościach i zdarzeniach. których dana osoba jest świadoma i na których temat chce porozumiewać się z innymi. Dlatego też diagnoza prowadząca do interwencji językowej powinna rozpocząć się od oceny zainteresowań dziecka.
- -Rozwijanie komunikacji powinno być powiązane z nauczaniem umiejętności samoobsługi, tak aby obie sfery uległy poprawie.
- -Ogranicz przekaz do najważniejszych informacji.
- -Posługuj się zrozumiałym językiem.
- -Wykorzystaj wokalizacje, które pojawiają się w czasie organizowanej sytuacji i nadawaj im komunikacyjne znaczenie.
- -Informuj użytkownika AAC o własnych kłopotach ze zrozumieniem przekazu, np. nie wiem, co chcesz, pokaż mi jeszcze raz.
- -Nie sprawdzaj, czy osoba ze złożonymi zaburzeniami porozumienia się rozumie znak. To partner zapewnia działanie i dzięki niemu uczy jego zrozumienia poprzez podanie informacji dotyczącej jego znaczenia.
- -Zawsze czekaj na reakcje użytkownika. Uważnie obserwuj jego zachowanie. Nazywaj moment zidentyfikowania aktywności, której nadasz znaczenie komunikacyjne.
- -Daj użytkownikowi AAC wystarczająco dużo czasu – więcej, niż ci się wydaje, że potrzebuje na odpowiedź. Dla zobrazowania w komunikacji naturalnej tempo wypowiedzi wynosi 150 – 250 słów na minutę, natomiast podczas porozumiewania się u osób wykorzystujących strategie wspomagające 2 – 8 słów.
- -Organizuj za pomocą nowych sposobów kolejną sytuację komunikacyjną. Opracuj opis strategii. Napotykając trudności, przeczytaj go ponownie i po raz kolejny skoryguj działanie.
- -Wspieraj użytkownika w pokonywaniu trudności i mobilizuj do ich pokonywania
- -Nie rezygnuj z rozmowy pomimo napotykanych trudności.
- -Wzmacniaj użytkownika, podkreślając jego osiągnięcia.
- -Systematycznie wzbogacaj komunikacyjny system o jeden dodatkowy element składowy.
- -Opracuj strategie pomocnicze dla partnera rozmowy np. Wskazuj sam lub/i chwytaj rękę dziecka i pokazuj znak graficzny reprezentujący słowo, które wypowiadasz.
- -Dziecko ma motywację do porozumiewania się, gdy pragnie kontynuować bądź zakończyć daną czynność. W trakcie trwania danej aktywności pytać należy użytkowników, czy chcą jeszcze kontynuować, czy chcą ją zakończyć, z jednoczesnym wskazaniem obrazu graficznego. Im częściej stworzymy im takie sytuacje, tym większą szansę będą miały na doświadczanie sprawczości. Wprowadzenie znaków graficznych w trakcie silnie motywujących dzieci aktywności oraz wspomaganie przekazywanych treści obrazem i/lub gestem, rozwija zdolności językowe.
- -Podczas zajęć wykorzystywać należy strategię naprzemienności. Trzeba wykształcić u dziecka umiejętność czekania oraz nauczyć go oceniania, kiedy następuje jego, a kiedy nasza kolej, stosując w razie potrzeby podpowiedź słowną lub manualną. Wskutek takich działań dziecko uzyskuje świadomość, że zachowanie partnera może wpłynąć na kolejne jego zachowanie.
- -Dzieci z problemami w uczeniu się języka często zatrzymują się na etapie wypowiedzi jednoznakowych. Osoby ze złożonymi trudnościami w komunikacji potrzebują uczenia się umiejętności, które pozwolą im tworzyć związki wyrazowe. Nie istnieją żadne opracowania strategii, które służyłyby pomocą, jak nauczać budowania wypowiedzi składających się z kilku znaków. Rozpocząć należy od tworzenia małych grup znaków wokół lubianej przez dziecko aktywności. Uczestniczenie w niej stanowić będzie dobry początek nauki łączenia znaków w zestawienia i zdania. Zaprezentuj dziecku 3-4 znaki w znanej aktywności.
- -Organizację słownika rozpocznij od zaprezentowania lubianych tematów na tablicy głównej, by umożliwić zbudowanie pierwszego członu zestawienia wyrazowego. Na tablicach szczegółowych umieść kolejny fragment zestawienia umożliwiający szerszą wypowiedź. Przykład: użytkownik wybierze jedną z trzech proponowanych kategorii, np. prezentacje Power Point. W drugim etapie na tablicy szczegółowej umieść kolejną część zestawienia z wybranego zakresu tematycznego. W ten sposób użytkownik uczy się tworzenia wypowiedzi: chcę prezentację o mnie lub – o tym, co lubię albo – mój dzień.
- -Zwroty całościowe znacznie przyspieszają proces komunikacji, oszczędzając czas i wysiłek, jakie rozmówca wkłada w zbudowanie wypowiedzi. Za pomocą jednego aktu, np. wskazania znaku, partner może przeczytać całe zdanie lub użytkownik może aktywować pole na pomocy AAC, by partner wysłuchał komunikat.
- -Należy uczyć dzieci rozumienia wyrażanych emocji. Aktywne używanie znaku graficznego oraz obserwacja gestów czy mimiki nieodłącznie towarzyszącej wypowiedzi ( np. buzia w podkówkę) – w połączeniu z obrazem wspomagają rozumienie języka. Naukę rozpocznij od identyfikacji zachowań i sytuacji, w których dziecko wyraża te emocje, oraz od prezentacji emocji z perspektywy dziecka. Na początku wprowadź dwie podstawowe emocje: uczucie szczęścia rozumianego również jako dobre samopoczucie i radość oraz uczucie smutku tożsamego ze złym samopoczuciem i niezadowoleniem. W trakcie realizacji rożnych aktywności dziecko uczy się rozpoznawać własne stany emocjonalne, nazywać je, by w przyszłości móc o nich rozmawiać. Dopiero po ich nauczeniu wprowadź kolejne emocje: gniew rozumiany jako uczucie wściekłości i złości oraz strach utożsamiany z obawą, przerażeniem czy zatrwożeniem.
- -Po zakończeniu każdego działania należy zaznaczyć koniec wykonywanej czynności poprzez np. odwrócenie znaku na drugą stronę lub użycie znaku manualnego lub graficznego "koniec".
- -Ważne, by uczyć przenoszenia wzroku z jednego znaku na drugi, dając informacje zwrotną przy uzyskaniu spojrzenia dziecka na znaki, np. patrzysz na misia , a teraz spójrz na lalkę. Kierowanie spojrzenia jest wyrażeniem komunikacyjnym.
- -We wszystkich działaniach wobec dziecka ze złożonymi zaburzeniami komunikacji mowa jest zawsze obecna. Dzięki skutecznym działaniom udaje się stopniowo obalać mit, że AAC utrudnia opanowanie przez dziecko języka mówionego.
- -Możliwości ruchowe osoby objętej interwencją mają decydujący wpływ na wybór systemu komunikacji i ewentualnych pomocy. Zadaniem nauczyciela jest znalezienie odpowiedniej pozycji, ułatwiającej korzystanie z pomocy komunikacyjnych i innych urządzeń technicznych, sposobów wskazywania oraz uruchamiania przełączników.
- -Pomoce komunikacyjne oparte na niskiej (tablice tematyczne, książki do porozumiewania się, pomoce służące do aktywnego czytania, grania w grę) lub wysokiej technologii (komunikator, komputer z odpowiednimi peryferiami) powinny wspomagać rozwój ich użytkownika. Użytkownicy AAC korzystają z nich używając różnych technik:
• wybór bezpośredni -wskazywanie może odbywać się za pomocą palca, stopy, wskaźnika przymocowanego do głowy, strumienia światła, wzroku itp.
• skanowanie automatyczne sprowadza się do tego, że światło, wskaźnik lub podobny instrument zostaje wprowadzony w ruch, użytkownik zaś korzysta z jakiejś formy włącznika, by zatrzymać światło lub wskaźnik, gdy znajdują się one w pożądanej pozycji
• skanowanie kierowane odbywa sie wtedy, gdy użytkownik ma do dyspozycji dwa lub więcej włączników, używanych do poruszania strumienia światła lub wskaźnika. Dodatkowy wskaźnik wykorzystywany jest do dokonywania wyboru.
Skanowanie automatyczne i kierowane może być proste lub złożone:
• skanowanie proste to proces, gdy wszystkie znaki z tablicy są skanowane ruchem rotacyjnym
• skanowanie złożone oznacza, że każdy wymiar jest przeglądany oddzielnie, czyli dana osoba najpierw wybiera rząd, a następnie znak w tym rzędzie, który pragnie wytypować. Skanowanie złożone jest znacznie szybsze i bardziej efektywne.
Sposób skanowania może być zależny bądź niezależny od osób pomagających:
• skanowanie niezależne oznacza, że użytkownik kieruje i zatrzymuje wskaźnik skanujący, np. światło, bez czyjejkolwiek pomocy.
• skanowanie zależne polega na tym, że pomocnik systematycznie wskazuje na tablicę, a użytkownik informuje go wydając jakiś dźwięk lub mrugając, gdy znajdzie się on w odpowiednim rzędzie lub przy odpowiedniej literze, wyrazie albo znaku graficznym. Przykładem jest skanowanie słuchowe, w którym partner komunikacyjny wymienia nazwy elementów, a użytkownik AAC według wcześniej przyjętego kodu sygnalizuje ( ruchem głowy, mrugnięciem lub inna osiągalną aktywnością) wybór pożądanego elementu.
- -Komunikacja przy użyciu pomocy zajmuje więcej czasu niż mowa naturalna. Dąży się jednak do tego, by porozumiewać się najszybciej, jak to możliwe.
- -Możliwość słyszenia słowa mówionego w tym samym czasie, gdy wybiera się znak graficzny może być ogromnie przydatna zarówno dzieciom, jak i osobom dorosłym z upośledzeniem umysłowym. Łatwiej uczą się oni rozumienia języka, a tym samym bieżącej sytuacji bądź wykonywanej czynności.
- -Wybory towarzyszą nam nieustannie. Wybór jest sposobem uzyskiwania wpływu na własne życie. Nauka wybierania umożliwia tworzenie wzorców zachowań, które uczą dziecko nowego sposobu wpływania na rzeczywistość. Wyboru aktywności dokonać można za pomocą wskazywania bezpośredniego (np. wzrokiem lub ręką) lub skanowania słuchowego.
- -Wykorzystuj strategię polegającą na tworzeniu łańcucha czynności, które uczący się chętnie wykonuje, a następnie blokowaniu tego łańcucha, tak by ukończenie go bez pomocy nauczyciela było niemożliwe. Najważniejsze, aby przed przerwaniem łańcucha uczący się miał odpowiednią motywację do wykonywania określonego ciągu czynności. Nie zawsze udaje się to łatwo osiągnąć. Jednym ze sposobów budowania silnej motywacji jest przerwanie łańcucha czynności tuz przed ogniwem bardzo atrakcyjnym dla ucznia.
- -Zapewnij wystarczającą ilość interakcji

Naukę form alternatywnych należy rozpocząć jak najwcześniej. Chodzi oto, by zapobiec negatywnym skutkom zubożonego porozumiewania się i wspomóc proces zdobywania umiejętności komunikacji. Interwencja komunikacyjna może zwiększyć stopień aktywności własnej dziecka. Wyrażanie pragnień i doświadczanie efektów własnych działań stanowi o sukcesie komunikacyjnym. Taki sukces motywuje dziecko do zainicjowania kolejnej aktywności. Jeżeli dziecko nie będzie dostrzegało skutków swoich działań, to nie będzie miało powodu, by się porozumiewać. Taki model funkcjonowania wymaga zorganizowania wielu zaplanowanych działań. Odpowiedzialność za budowanie kodu komunikacyjnego leży po stronie partnera.

Renata Zmitrowicz
Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. Marynarza Polskiego w Damnicy

Literatura: „Wprowadzenie do wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania się” S. von Tetzchner, H. Martinsen> „Porozumiewanie się bez słów” A. Warrick > „Alternatywne i wspomagające metody komunikacji” pod redakcja naukową J. Błeszyńskiego>„Porozumiewanie się z dziećmi ze złożonymi zaburzeniami komunikacji” Magdalena Grycman