Wykorzystanie zabaw logorytmicznych i ćwiczeń dźwiękonaśladowczych w terapii logopedycznej dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym

Muzyka, śpiew i taniec towarzyszą człowiekowi od pradziejów i od zawsze dostarczały nam niezwykłych przeżyć i emocji. Dzięki muzyce świat wydaje nam się piękniejszy, życie bardziej radosne, a odczucia i odbierane bodźce bardziej intensywne, barwne i ciekawe. Każdy człowiek ma naturalną potrzebę zabawy i ruchu i zaspokaja ją właśnie śpiewając, tańcząc, grając na instrumentach muzycznych lub po prostu słuchając muzyki.
Muzyka dociera do głębi naszej duszy, do podświadomości, działa na procesy fizjologiczne- na funkcje wegetatywne i motoryczne. U wszystkich dzieci, niezależnie od stopnia rozwoju intelektualnego, dzięki funkcjom podkorza występują reakcje motoryczne na muzykę- kołysanie się w jej takt, miarowe klaskanie lub tupanie. Tak samo reagują na rytmiczną mowę. Muzyka, ruch i nasycona elementami muzyki mowa są źródłem i regulatorem energii i emocji, ułatwiają interakcje w grupie- integrują ją i przyczyniają się do stworzenia miłej atmosfery i poczucia bezpieczeństwa. Regulacja energetyczno- emocjonalna przez muzykę jest możliwa dzięki zmianom fizjologicznym, jakie zachodzą w organizmie pod wpływem muzyki. Piszą na ten temat liczni badacze. M. Janiszewski (1993) wyjaśnia, że reakcje emocjonalne na bodźce muzyczne wywołują w organizmie zmiany wewnętrzne uwidaczniające się w pomiarach tętna, ciśnienia tętniczego krwi, pracy serca, reakcji skórno- galwanicznych, parametrów oddychania i innych. O podobnych stwierdzeniach innych badaczy- J. Dogiela i E. Bartka informuje Ch. Schwabe (1972). Oprócz wyżej wymienionych zmian stwierdzili oni w czasie słuchania muzyki podwyższone napięcie mięśniowe, a w czasie śpiewu zmiany w przemianie materii, w układzie pokarmowym oraz krążeniowym i oddechowym. Ważną funkcją muzyki jest łagodzenie lęku i towarzyszących mu zjawisk jak: podwyższenie poziomu hormonów stresowych, nadmiernie przyspieszone krążenie i oddech, pocenie się, obniżenie progu bólu, zmniejszenie odporności organizmu. W leczeniu chirurgicznym wyciszenie lęku sprawia, że pacjentom przed operacją wystarcza mniejsza dawka narkozy, a po operacji potrzebują oni mniej środków przeciwbólowych. Pacjentom tym szybciej goją się rany.
Muzyka jest przyjmowana nie tylko przez centrum reakcji na muzykę, lecz przez cały mózg, więc jej pozytywne działanie mogą odczuwać dzieci nawet z poważnymi zaburzeniami neurologicznymi (J. Stadnicka 1998). Poza tym muzyka, w odróżnieniu od innych rodzajów sztuki, trafia do człowieka bez konieczności przeprowadzania analizy intelektualnej jej treści. Potwierdza to obserwacja zachowań dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym, znacznym, a także głębokim podczas zajęć muzyczno- ruchowych. Przede wszystkim dzięki muzyce łatwiej nawiązują kontakt z nauczycielem, logopedą czy terapeutą. Posłużę się przykładem z własnej praktyki zawodowej: 9- letnia uczennica upośledzona umysłowo w stopniu znacznym nie interesowała się zupełnie komunikatami werbalnymi, które wysyłałam w jej stronę, nie reagowała nawet na dźwięk własnego imienia. Mimo różnorodnych prób nie udało mi się nawiązać z nią kontaktu. Zauważyłam jednak jak żywo reaguje na muzykę i spróbowałam zaśpiewać jej prostą, rytmiczną piosenkę. Jakież było moje zdziwienie i radość, gdy dziewczynka natychmiast podeszła do mnie, po raz pierwszy nawiązała kontakt wzrokowy, a rączką delikatnie dotknęła mojej twarzy. Gdy skończyłam śpiewać, uczennica wyraźnie domagała się kolejnej piosenki, dotykając mych ust i wydając nieartykułowane dźwięki, które zamieniły się w pomruk zadowolenia, gdy rozpoczęłam śpiewanie kolejnej piosenki.
Żadne inne zajęcia nie wpływają tak aktywizująco na dzieci upośledzone umysłowo jak zajęcia z wykorzystaniem muzyki i rytmu. Są one dostępne dla uczniów z ograniczeniami ruchowymi i umysłowymi, uniemożliwiającymi aktywne uczestnictwo w innych zajęciach. Nie wymagają one, bowiem takich umiejętności jak sprawne manipulowanie przedmiotami, zdolność przemieszczania się, spostrzegania złożonych wzorów itp. (J. Kielin 2000). Przeżywanie emocji, jakich dostarcza dzieciom muzyka można przecież wyrazić na tysiące sposobów i każde dziecko, nawet najbardziej bierne, wyraźnie ożywia się na zajęciach muzyczno- rytmicznych. Zadaniem nauczyciela jest, by odczytać dziecięce emocje i stymulować te pozytywne, jednocześnie obserwując czy dziecko nie jest zbyt pobudzone lub już zmęczone zajęciami. Ponadto należy kontrolować natężenie dźwięku- muzyka nie może być zbyt głośna, szczególnie dla dzieci nadpobudliwych, lękliwych, agresywnych; ani zbyt cicha- szczególnie na zajęciach prowadzonych dla dzieci z ubytkami słuchu.
Zajęcia rytmiczno- muzyczne zintegrują nawet najbardziej różnorodną grupę. Nie bez powodu firmy wiodące na światowym rynku biznesu organizują dla swych pracowników zabawy taneczne, imprezy karaoke czy koktajle przy dobrej muzyce. Po takich spotkaniach ludzie czują się ze sobą bardziej zżyci, zawiązują się nici porozumienia, sympatii, przyjaźni. Takież doskonałe rezultaty mają nauczyciele muzyki, instruktorzy prowadzący zajęcia taneczne, wokalne czy instrumentalne. Z grupki pojedynczych dzieciaków bardzo szybko powstaje niezwykle „zgrany” zespół. Każdy z nas na pewno pamięta ze swojego dzieciństwa jak skłócona klasa szkolna czy grupka przypadkowo dobranych uczestników kolonii zamieniała się w zżytą grupę po jednej dyskotece. Oligofrenopedagodzy dobrze wiedzą jak trudno zintegrować grupę dzieci upośledzonych umysłowo, gdy ponadto pojawia się problem różnego stopnia upośledzenia, a dodatkowo ograniczenia motoryczne, zaburzenia percepcji słuchowej lub wzrokowej, zaburzenia mowy. Zdarza się też, że dzieci pojawiają się w nowej grupie z bagażem niekorzystnych doświadczeń z kontaktów z rówieśnikami, są lękliwe lub agresywne. Zabawy muzyczno- ruchowe wymagają współdziałania w grupie (a przynajmniej z nauczycielem, gdy pracuje on z dzieckiem indywidualnie), ustalenia ról i dają poczucie, że każda rola jest ważna, każdy uczestnik zabawy przynależy do grupy i jest jej bardzo ważną, niezastąpioną częścią: Pawełek na wózku inwalidzkim jest wspaniałym „Królem Lulem”, Patryk nie mówi, ale świetnie naśladuje sapanie lokomotywy w zabawie „Jedzie pociąg”, nadpobudliwy Krzyś może biegać do woli jako „Lisek”. Warto wykorzystać zabawy i piosenki, w których w każdej zwrotce wymienia się imię każdego z uczestników zajęć. W momencie wymieniania imienia dziecka wszyscy zwracają na nie uwagę (np. piosenka „Witaj” czy zabawa „Rolnik w Sandolinie”). Dzięki takim zabawom dzieci szybciej poznają się nawzajem.
Formy ekspresji muzycznej, ruchowej i werbalnej są w terapii dzieci upośledzonych umysłowo wykorzystywane nie tylko do zaspokajania potrzeb emocjonalnych i estetycznych, lecz także służą socjalizacji, uruchamianiu istniejących i rozwijaniu potencjalnych dyspozycji muzycznych i psychomotorycznych oraz ogólnych dyspozycji umysłowych jak zdolność koncentracji uwagi, spostrzegania, naśladowania, myślenia, zapamiętywania, tworzenia, dokonywania samodzielnej obserwacji, umiejętności identyfikacji i różnicowania. Szczególnie ważne jest usprawnianie funkcji poznawczych poprzez usprawnianie spostrzegania wzrokowo- słuchowego oraz zachęcanie do naśladowania czynności spostrzeganych wzrokowo, słuchowo i obydwoma kanałami równocześnie.
Prowadząc zajęcia z dziećmi upośledzonymi umysłowo należy pamiętać, że proces zapamiętywania jest u nich powolny i przebiega mechanicznie, utrudnione jest zapamiętywanie logiczne. Aby kształtować pamięć motoryczną, słuchową i wzrokową należy wykorzystać różne formy aktywności, bazować na skojarzeniach, wywoływaniu umownych reakcji na nowe bodźce, łączeniu sygnałów muzycznych, słownych i obrazkowych z określonymi czynnościami. Koniecznie należy zachować stały schemat zajęć- pozwala to dzieciom lepiej orientować się w sytuacji, daje poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji. Zabawy i ćwiczenia, które dzieci poznały i polubiły należy jak najczęściej powtarzać. Pomaga to w kształtowaniu pamięci, utrwala opanowane umiejętności i daje dziecku satysfakcję i radość z coraz lepiej wykonywanego zadania. Ćwiczenia muzyczno- ekspresyjne pobudzają dzieci do spontanicznych reakcji głosowych i ruchowych na bodźce muzyczne. Zdobywanie umiejętności zachowań adekwatnych do siły i jakości bodźca zmniejsza defekt znacznego obniżenia lub wzmożenia ruchliwości procesów nerwowych i tym samym prowadzi do poprawy funkcji umysłowych.
Terapeuta powinien dać uczniom możliwość spontanicznych wypowiedzi werbalnych i motorycznych powstałych pod wpływem muzyki. Niech dzieci śpiewają, pomrukują, wznoszą okrzyki, klaszczą, tupią, tańczą, bawią się rekwizytami, próbują grać na instrumentach muzycznych. Nieważne jest to, że dla postronnego słuchacza będzie to tylko hałas i „dzikie krzyki”. Pamiętajmy, że każdy ma prawo do własnej wypowiedzi twórczej.
Bardzo ważne w rozwoju dzieci jest uaktywnianie mowy. Nabyty słownik czynny ułatwia porozumiewanie się, komunikowanie własnych potrzeb, wyrażanie emocji, wspomaga odbiór nazywanych rzeczy i zjawisk. Niestety, mowa jest umiejętnością bardzo złożoną i trudną do opanowania dla dzieci upośledzonych umysłowo. Oprócz bariery natury neurologicznej, prócz ograniczonej zdolności zapamiętywania i kojarzenia dźwięków mowy z ich znaczeniem, trudności z analizą i syntezą wyrazową poważnym problemem jest ograniczona sprawność motoryczna narządów artykulacyjnych, ich spastyczność, brak autokontroli, czucia ułożenia języka i warg. Każde dziecko upośledzone umysłowo powinno jak najwcześniej być obejmowane opieką logopedy, a terapia logopedyczna winna być prowadzona nie tylko w gabinecie logopedycznym, ale także- a wręcz przede wszystkim- wg wskazań logopedy w domu dziecka przez jego rodziców.
Ćwiczenia logopedyczne powinny być zróżnicowane, obejmować klasyczne ćwiczenia usprawniające pracę narządów artykulacyjnych, ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, ćwiczenia słuchu fonematycznego, a także ćwiczenia logorytmiczne, rytmizujące i dźwiękonaśladowcze. Dzięki bogatej ofercie ćwiczeń, metodzie pracy połączonej z zabawą i zróżnicowanemu, przedstawionemu w interesujący sposób programowi terapii dzieci pełniej ów program realizują i osiągają lepsze efekty w rozwoju mowy. W przypadku dzieci upośledzonych umysłowo bardzo ważna jest sama chęć dziecka do używania komunikatów werbalnych, następnie poszerzanie czynnego słownika, nadawanie znaczeń słownych przedmiotom, zjawiskom, czynnościom, uczuciom; wreszcie opanowanie poprawnej artykulacji, uczynienie mowy dziecka jak najbardziej zrozumiałą dla otoczenia- nie tylko najbliższych, rodziców czy terapeutów, ale też innych osób, z którymi dziecko będzie się stykało, na co dzień- sprzedawcy w sklepie, lekarza, sąsiadów itd.
Zadaniem ćwiczeń logorytmicznych, rytmizujących i dźwiękonaśladowczych jest nie tylko uatrakcyjnianie terapii logopedycznej, odprężenie i rozbawienie dziecka. Wbrew pozorom te wesołe słowno- muzyczne zabawy są niezwykle pomocne w pracy nad doskonaleniem i korekcją mowy. Mowa (oddychanie- fonacja- artykulacja) jest aktem ruchowym. Pracując nad mową dziecka należy, więc stosować nie tylko ćwiczenia samego narządu mowy, ale też ćwiczenia, które doskonaląc motorykę dużą (makromotorykę) będą jednocześnie wpływały na doskonalenie mikromotoryki, czyli motoryki narządów artykulacyjnych. Jak pisze Elżbieta Sachajska w swej książce „Uczymy poprawnej wymowy”(Warszawa 1981) „podczas ćwiczeń logorytmicznych wykorzystuje się elementy gimnastyczne (usprawnianie całego ciała, koordynacja ruchowo- przestrzenna, orientacja przestrzenna, lokalizacja itp.) oraz elementy muzyczne, szczególnie rytmiczne (uczenie wrażliwości na muzykę, kształcenie słuchu muzycznego itp.). Ćwiczenia usprawniające całe ciało wpływają pośrednio na usprawnianie narządów mownych i umiejętność słuchania muzyki, wyczuwanie rytmu przez odróżnianie akcentów rytmicznych, co ma wpływ na prawidłowe stosowanie prozodii mowy: akcentu, melodii i rytmu.”
Logorytmika to jedna z form aktywnej muzykoterapii i równocześnie jeden ze środków w metodzie usprawniającej mowę. Składa się z dwóch ogniw: rozluźnienia i rytmizacji całego ciała (tu nie trzeba wykorzystywać mowy) i ćwiczeń werbalnych, związanych z konkretnym zaburzeniem.
Ćwiczenia logorytmiczne, rytmizujące i dźwiękonaśladowcze powinny być prowadzone z dziećmi, które mają trudności w poruszaniu się, orientacji przestrzennej, które cechuje słabe poczucie rytmu i niezborność ruchowa, które wolniej reagują na aktywność otoczenia; z dziećmi, które są nieśmiałe, zamknięte w sobie- by pobudzić je do działania, ale też z dziećmi nadmiernie ruchliwymi, z zaburzeniami emocjonalnymi, by nadmiar ich energii wyładować w sposób celowy. Doskonałe efekty dają zajęcia logorytmiczne u dzieci, u których występują zaburzenia płynności mowy, gdyż zwalniają napięcie mięśniowe, a mowę, z którą dziecko ma kłopoty traktują jako element zabawy.
Ćwiczenia logorytmiczne, rytmizujące, a zwłaszcza dźwiękonaśladowcze są bardzo dobrym sposobem rozpoczynania terapii dzieci, które w ogóle nie komunikują się w sposób werbalny lub w sytuacji, gdy logopeda chce wywołać głoskę, której dziecko nie potrafi samodzielnie wyartykułować. Dzięki metodzie naśladowania dźwięków z otoczenia, odgłosów natury i głosów zwierząt dziecko otwiera się na komunikat werbalny, jakby mimochodem zaczyna mówić i często okazuje się, że szybko zaczyna dysponować bogatym zasobem dźwięków, które można zacząć łączyć w sylaby, a później w wyrazy.
Logorytmika zajmuje się kształceniem piękna ruchu, by na bazie ćwiczeń muzyczno- ruchowych stosować ćwiczenia słowno- ruchowe, których składnikiem wiodącym jest rytm. Mają na celu kształcenie i sprawne wykonywanie ruchu, a co za tym idzie, wyrabiają szybką orientację w czasie i przestrzeni, umiejętność koncentracji uwagi, zmuszają do sprawniejszego myślenia. Kształcą też takie cechy charakteru jak zdyscyplinowanie, karność, porządek, aktywność, poczucie odpowiedzialności, umiejętność współdziałania w grupie, samodzielność. Mowę w formie ćwiczeń logorytmicznych w terapii dziecka upośledzonego umysłowo można potraktować jako technikę pobudzającą, odreagowującą i wyciszającą emocje oraz rozładowującą i odreagowującą napięcie. Rytmizowana mowa jest ponadto techniką ćwiczącą pamięć ogólną i muzyczną, aparat mowy, poczucie rytmu, poczucie metrum, tempa i dynamiki.
„Dodatkowym elementem wzmacniającym ekspresyjność i atrakcyjność ćwiczeń logorytmicznych jest akompaniament naturalny i perkusyjny zaznaczający rytm słów, podkreślający metrum i pełniący funkcje ilustracyjne. Gesty rąk i nóg związane z akompaniamentem stanowią ruchowe dopełnienie rytmu, tempa i dynamiki mowy i związanych z nią odczuć. Gra na instrumencie, klaskanie lub tupanie zgodne z rytmem danego wyrazu 81) „mobilizuje aparat mowy do pracy w tym samym rytmie i z tym samym akcentem. Wspomaganie ruchliwości i dynamiki pracy narządów artykulacyjnych następuje także dzięki spostrzeżeniom wzrokowym; dziecko widzi rytmiczność i siłę ruchów akompaniujących terapeuty oraz odczuwa i widzi ruchy własne. Zróżnicowana energia akompaniujących gestów rąk i nóg stymuluje różnicowanie czasu i siły brzmienia poszczególnych sylab w mowie.” (J. Stadnicka 1998)
Ćwiczenia logorytmiczne przeprowadza się w trzech grupach:
1)Ćwiczenia techniki ruchu- są one pochodzenia gimnastyczno- tanecznego. Są to ćwiczenia zarówno diagnostyczne jak i prognostyczne, gdyż pozwalają na rozeznanie, jakiego rodzaju zaburzenia występują u danego dziecka, a jeśli są one duże pozwalają przypuszczać, towarzyszą im również zaburzenia ruchów narządów mownych. Ćwiczenia te mają również znaczenie wychowawcze, gdyż prowadzone grupowo wprowadzają element współzawodnictwa i likwidują zahamowania w przypadkach silnych napięć ruchowych i emocjonalnych.
2)Ćwiczenia metrorytmiczne- tu wyzyskuje się naturalne ruchy dziecka. Należy je zacząć od marsza w umiarkowanym tempie. Jeśli za jednostkę miary przyjmujemy kroki ludzkie to można podporządkować je według określonego metrum. Kroki można łączyć po dwa, trzy, cztery. Pierwszy krok z każdej grupy musi być podkreślony silniejszym stąpnięciem- jest to akcent rytmiczny. W czasie zabaw metrorytmicznych potrzebny jest akompaniament.
3)Łączenie tekstu z elementami ruchowymi i rytmicznymi- najprostsze z nich to ćwiczenia z zastosowaniem wyrazów dźwiękonaśladowczych.
Teksty wykorzystywane do ćwiczeń logorytmicznych są różnej długości- jeden wyraz, grupa wyrazów, zdanie realizowane jedno-, dwu-, trzy- i czterogłosowo. Ćwiczenia logorytmiczne poza rytmem (czas trwania poszczególnych sylab) i metrum (częstotliwość rozłożenia akcentów) zawierają także elementy muzyczne o charakterze ekspresyjnym- zmienne tempo i dynamikę. Można więc realizować je:
kontrastując dynamicznie kolejne odcinki; takty, frazy (dwa takty), zdania (cztery takty), wykonując na zmianę jeden takt piano (cicho), drugi mezzoforte (średnio głośno)
stopniując dynamicznie poszczególne zdania- wykonując cztery takty coraz głośniej, cztery coraz ciszej
stosując zmiany agogiczne- wykonując je ze stopniowym przyspieszeniem lub zwalnianiem tempa (J. Stadnicka 1998)
Ćwiczenia logorytmiczne i dźwiękonaśladowcze można wykonywać w grupie lub indywidualnie z jednym dzieckiem. Więcej radości jednak sprawia dzieciom współdziałanie w grupie, wspólny taniec i śpiew. Należy przy tym pamiętać, że terapeuta powinien przygotować taki zestaw ćwiczeń, by wszystkie dzieci mogły w nich uczestniczyć. Nie będzie to trudnym zadaniem, gdyż ćwiczenia logorytmiczne, rytmizujące i dźwiękonaśladowcze mają różny stopień trudności, co sprawia, że są one dostępne dla dzieci z defektami intelektu, słuchu i mowy, a zarazem są atrakcyjne także dla dzieci nie mających zaburzeń emocjonalnych i intelektualnych. Ćwiczenia logorytmiczne pozwalają na różny stopień aktywności werbalnej- może wystarczyć wymawianie jednej sylaby lub głoski, a dziecko już czuje się aktywnym wykonawcą ćwiczenia i jest zintegrowane z grupą. Treści mowy ekspresyjnej powinny łączyć się z doświadczeniami dzieci wynikającymi z zabaw sytuacyjnych, treści śpiewanych piosenek, rozmów. Dzieci powinny rozumieć, co jest tematem zabawy, dobrze jest np. przed wprowadzeniem zabawy „Jedzie pociąg” pokazać dzieciom pociąg przynajmniej na ilustracji, a najlepiej zorganizować wycieczkę na stację kolejową. Oczywiście można odwołać się do wcześniejszych własnych doświadczeń dzieci (o ile takie doświadczenia posiadają). Każdą czynność nazywaną w piosence lub recytacji należy z dziećmi wykonywać, ilustrować ją gestem. Nauczyciel podczas zabaw logorytmicznych nie jest biernym obserwatorem, lecz aktywnie prowadzi ćwiczenia, uczestniczy w nich wraz z dziećmi. Gdy uczniowie opanują już reguły danego ćwiczenia i doskonale orientują się we własnych rolach podczas jego wykonywania, warto zaproponować zamianę ról- nauczyciel staje się jednym z wykonawców, a rolę prowadzącego zabawę przejmuje uczeń- ochotnik. Uwaga!- zabawę musimy wówczas powtórzyć tyle razy, ilu zgłosi się ochotników, by żadne z dzieci nie poczuło się pominięte. Ta forma prowadzenia ćwiczeń logorytmicznych i rytmizujących jest niezwykle atrakcyjna dla dzieci i daje im mnóstwo powodów do uśmiechu, poczucia dumy i własnej wartości.
Od początku mojej pracy zawodowej wykorzystuję ćwiczenia dźwiękonaśladowcze, zabawy logorytmiczne i rytmizujące w terapii logopedycznej dzieci, a także przy okazji innych zajęć. Pracuję z dziećmi upośledzonymi umysłowo w stopniu lekkim, umiarkowanym, znacznym i głębokim; prowadziłam też terapię logopedyczną dzieci w normie intelektualnej i w każdym przypadku zabawy słowno- muzyczno- ruchowe okazywały się najbardziej lubiane i najchętniej wykonywane przez dzieci. Mali uczniowie zawsze chętnie podejmują proponowane przeze mnie zabawy oraz wykazują mnóstwo inwencji twórczej w opracowywaniu nowych wariantów znanych gier słowno- muzycznych, a także w samodzielnym wymyślaniu nowych, oryginalnych ćwiczeń.
Błyszczące radośnie oczy, uśmiech na buzi, nieoczekiwana aktywność dziecka dotychczas biernego lub nagła zmiana rozbrykanego ucznia w posłusznego i zdyscyplinowanego; a także postępy w zakresie komunikacji werbalnej i niewerbalnej, orientacji przestrzennej i sprawności motorycznej dają nauczycielowi niezwykłą satysfakcję i motywują do wyszukiwania lub samodzielnego opracowywania kolejnych ćwiczeń logorytmicznych, rytmizujących i dźwiękonaśladowczych, które będzie można zaprezentować uczniom na następnych zajęciach.

Bibliografia
1)M. Dąbrowska, J. Grafczyńska, Zabawy rytmiczne i umuzykalniające dla dzieci, Warszawa 1974.
2)G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP, Warszawa 1996.
3)R. Demeter, Wesołe ćwiczenia, Warszawa 1976.
4)Red J. Kielin, Rozwój daje radość, GWP, Gdańsk 2000
5)K. Przybylska, Zabawy i ćwiczenia muzyczno- ruchowe w klasach I- III, Warszawa 1975.
6)E. Sachajska, Uczymy poprawnej wymowy, Warszawa 1981.
7)J. Stadnicka, Terapia dzieci muzyką, ruchem i mową, WSiP, Warszawa 1998.