Kappacyzm i gammacyzm

Do określania ogółu form wadliwych sposobów wymowy poszczególnych głosek coraz częściej wykorzystuje się system pojęć stworzonych przez foniatrię. Zgodnie z tym systemem do dyslalii zalicza się między innymi opisywany kappacyzm i gammacyzm. Na podstawie greckich nazw głosek (np.: kappa, gamma, beta, lambda itp.) powstały łacińskie nazwy poszczególnych wad wymowy np.: kappacismus i gammacismus, betacismus, lambdacismus itp., a te posłużyły do stworzenia polskiej terminologii zaburzeń artykulacyjnych.
Dyslalia (z grec. Dys = zaburzenie, lalia = mowa) to ogólne pojęcie stosowane przy określaniu różnych postaci wad wymowy. Dyslalia czyli zaburzenia artykulacyjne, zaburzenia wymowy, wady artykulacyjne, to nazwa kategorii zaburzeń, których istotą jest nieprawidłowa realizacja dźwięków mowy. Przyczyny dyslalii mogą być różne miedzy innymi:
1. zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego:
- nieprawidłowa budowa podniebienia,
- zniekształcenia zgryzu,
- anomalie zębowe.
2. Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy:
- niska sprawność języka
- brak pionizacji języka (infantylne połykanie – prowadzące do wsuwania języka między zęby)
3. Nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu:
- wybiórcze upośledzenie słuchu,
- obniżenie słyszalności (niedosłuch).
4. Warunki niesprzyjające uczeniu się:
- nieprawidłowe wzorce wymowy,
- brak stymulacji rozwoju mowy.
Kappayzm i gammacyzm to wady wymowy polegające na nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych zwartych k,g, k’, g’.

KAPPACYZAM - jest wadą artykulacyjną, w której zaburzona jest wymowa głoski k i k’. Deformacja polega na zamianie zwarcia językowo – podniebiennego zwarciem więzadeł głosowych, co powoduje powstanie brzmienia przypominającego spółgłoskę k. Wyraża się również zamiana głoski k na głoskę t, lub jej opuszczeniem.

Rodzaje kappacyzmu

Kappacyzm włściwy
parakappacyzm
mogikappacyzm
Deformacja głoski k jest wynikiem zwarcia krtaniowego, w rezultacie którego powstaje brzmienie zbliżone do k, k’
Zmiana głosek k,k’ na t, t’ (kura – tura lub kino – tino)
Opuszczanie głosek tylnojęzykowych zwartych. Głoski te nie występują w systemie fonetycznym dziecka (kura – ura, kino – ino)


GAMMACYZM – jest wadą artykulacyjną, polegająca na nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych g, g’

Rodzaje gammacyzmu

Gammacyzm włściwy
Paragammacyzm
mogigammacyzm
Deformacja głosek g, g’ jest wynikiem zwarcia krtaniowego, w rezultacie którego powstaje brzmienie zbliżone do g, g’
Zmiana głsek g, g’ na d, d’ (góra – dóra, gitara – ditara)
Opuszczanie głosek tylnojęzykowych zwartych. Głoski te nie występują w systemie fonetycznym dziecka (góra –óra, gitara – itara)

Przyczyną kappacyzmu i gammacyzmu może być:
- niska sprawność ruchowa języka (nieharmonijny rozwój sfery słuchowej i ruchowej)
- zła praca języka, zwłaszcza jego tylnej części, wynikająca z ograniczonych możliwości fizjologicznych, zamiast wysklepienia się tylnej części języka i zwarcia z podniebieniem miękkim – szczególnie, gdy po k i g występuje któraś z samogłosek np. e, i, miejsce zwarcia przesuwa się do przodu jamy ustnej.

Postępowanie logopedyczne przy kappacyzmie i gammacyzmie może być następujące:
- na etapie wstępnym przeprowadza się ćwiczenia polegające na unoszeniu języka i tworzeniu jego zwarcia z podniebieniem twardym – język dotyka do wałka dziąsłowego oraz na opuszczaniu języka na dno jamy ustnej – tak, aby doszło do wysklepienia grzbietu języka w tylnej części jamy ustnej i wytworzenia się w tym miejscu zwarcia. Dostarcza to właściwych tym głoskom wrażeń kinestetycznych.
Sposoby wywoływania głosek k,g.
- Po wyćwiczeniu mięśni języka najczęściej wystarczy poprosić dziecko, by umieściło język na dnie jamy ustnej, przy dolnych zębach, następnie szeroko otworzyło buzię, tak, aby uniemożliwić kontakt grzbietu języka z podniebieniem i w tym układzie próbowało wypowiedzieć głoskę t. Logopeda może pomóc dziecku przytrzymując grzbiet języka szpatułką. Czasami pomaga odchylenie dziecka do tyłu lub ułożenie go w pozycji leżącej. Język cofa się w głąb jamy ustnej pod wpływem własnego ciężaru. W tej pozycji dochodzi do zwarcia tylnej części języka z podniebieniem miękkim. Powstrzymując język zawsze rozpoczynamy od t, ta, to, te, tu.
- Wymowę k, ka zaleca się dopiero wtedy, gdy dziecko opanuje pracę języka potrzebną do „wyprodukowania” prawidłowego dźwięku.
- W pierwszych ćwiczeniach nie występuje głoska t z obawy przed hiperkorekcją (np.: dziecko nastawione na realizację k będzie wymawiać kotek - kokek, jeśli k wymawiało jako t
- Głoskę t wprowadza się w ćwiczeniach później – to znaczy, gdy dziecko opanuje już k i będzie te dwa dźwięki sprawnie różnicować.

ĆWICZENIA ułatwiające wymowę k:
ka, ko, ke, ku
Prosimy, by dziecko powtarzało:
a) kapa, kanapa, kasa, kabel, kamień, koc, koń, koza, kolej, komin, kępa, kura, kuchnia, kuźnia.
b) Kasa kolejowa,
kolorowa koszula,
kulawa koza,
kupa kamieni
c) Kasia karmi kury,
w kuchni leży kamień
d) makaron, oko, okulary, pokój, fabryka, mleko, ręka, mak, rak, hak, rok, sok, klej, lejek, piasek, plecak, lotnik, indyk.
e) Fabryka kabli,
bańka mleka,
makowy placek,
rak nieborak.
f) Na pudełku są korale,
na kanapie leży piesek,
na haku wisi plecak,
Karol kupił choinkę.
g) Klej, klasa, klucz, kreda, krowa, ławka, balkon, lalka, pudełko, szynka, łyżka.
h) Łyżka soku,
kruchy sernik,
parkowa ławka,
zamknięta klasa.
h) Władek ma nowe kapcie,
mama upiekła placek,
w klasie jest kreda,
w oknie wisi firanka,
Kasia ma lalkę.
DOPIERO teraz można włączyć głoskę t:
1. Kaptur, kapusta, butelka, siatka, piątka, żółtko, żyletka, kostka, klasa, kurtka, taksówka, truskawka, klamka, kawka, klocek, kubek, korek, kotek, kukułka.
2. Mokry kaptur,
kostka cukru,
kwaśna kapusta,
butelka soku,
listek klonu,
kubek kawy.
3. Kazio buduje z klocków domek,
kukułka kuka,
na kartce leży ołówek,
w szklance jest kompot truskawkowy,
kotek pije mleko,
w klatce jest kanarek,
na kolację będzie szynka.

Posłużyć możemy się również zagadkami – np.:
* Jestem biała, szara,
ruda albo czarna.
Niosę smaczne jaja,
lubię dziobać ziarna.
* Choć go nikt nie uczył,
bardzo ładnie mruczy.
Pośród nocnej ciszy
Poluje na myszy.
* Po błocie człapię, kwaczę
i pływam też po rzece.
Mam ładne skrzydła, ale daleko nie polecę.
* Ten biały napój,
daje nam zdrowie.
Nie możesz zgadnąć?
Kotek ci pomoże...
* Łatwo mnie poznacie,
gdy wspomnicie bajkę.
Chodziłem tam w butach
I paliłem fajkę...

Można również nauczyć dzieci wierszyków (podam jeden dla przykładu)
Siedzi kawka nad sadzawką.
Chodź się napić kawki, kawko!
Będziesz piła filiżanką czarną kawkę ze śmietanką.
Ale kawka nie chce kawki,
Woli wodę pić ze sadzawki. (Wanda Chotomska)


ĆWICZENIA usprawniające wymowę g.

Jako głoska dźwięczna może ulegać bezdźwięczności. Wówczas skorzystać można z następującego zestawu ćwiczeń.

ĆWICZĄC g NALEŻY UTRWALAĆ OPANOWANE JUŻ k
ga, go, ge, gu
a) gapa, ganek, garnek, gazeta, gorący, gołąbek, góra, gumka, guzik, gęś, gąbka.
b) Gumowa gąbka,
gorący garnek.
c) Waga, uwaga, zagon, noga, kogut, ogórek, kolega, głowa, groch, grypa, grzebień, ognisko, igła, tygrys, mgła, droga, jagoda, długo.
d) Garnek grochu,
gruba igła,
wagon węgla,
gęsta mgła
e) Grzesio ma gorączkę.
Na zagonie rosną ogórki.
Górnik kopie węgiel.
Na gałęzi siedzą gawrony.
Magdę boli gardło.
Na gwoździu wiszą grabie.
W garnku są grzyby.

Posłużyć możemy się również zagadkami – np.:
* Gdy do szycia mama siada,
do uszka jej nitkę wkłada.
* W głębi ziemi ukryty,
przez górnika wydobyty.
Daje ciepło, moc, światło,
A nazwę – odgadniesz łatwo.

* W każdej wsi jest taki budzik,
który co dzień budzi ludzi.
Budzik chodzi, łapką grzebie.
Choć nie czesze się ma grzebień...

Można również nauczyć dzieci wierszyków (podam jeden dla przykładu)
Gąska gęsim piórem
pisze listy co dzień.
A na czym je pisze?
Na głębokiej wodzie.
Na głębokiej wodzie,
na fali jeziora,
pisze gęsim piórem
listy do gąsiora.
Osobną charakterystykę głoski ki, gi, można pominąć, gdyż po opanowaniu k i g nie sprawiają one większych trudności. Nacisk na te głoski należy położyć w przypadku błędnej (gwarowej) twardej ich wymowy, np.: kiedy – kedy, ogień – ogeń. Wówczas należy ćwiczyć:
a) kija, kijo, kije, gija, giro, giju (stopniowo wycofując się z przedłużeń).
Kio, kie, ki.
Kiedy, kielnia, kieszeń, kino, kisiel.
Cukier, sukienka, siekiera, rakieta, okienko, rzodkiewka.
b) Kilka cukierków,
malutkie okienko,
lekkie sanki,
wąskie szelki,
słodkie czekoladki.
c) Mam w kieszeni cukierki.
Koło kiosku stoją ławki.
Mama kisi ogórki.
Straszaki idą do kina.
Gie, gi
a) giąć, giętki, gimnastyka, gips, gitara, żagiel, magiel, ogień, węgiel, chorągiew, igiełka, angina, mgiełka.
b) Długie nogi, drogi węgiel.

UTRWALANIE GŁOSEK k-g, ki-gi

W celu utrwalenia wyżej wymienionych głosek można posłużyć się np. takim sformułowaniami:
Po zagonie chodzą gęsi.
W ogrodzie kwitnie akacja.
Koza jest głodna.
Na brzegu rzeki pasą się gęsi.
W garnuszku jest gorący kisiel.
W kiosku kupuje się gazety.
W pudełku są igły i guziki.
Przed gankiem stoją sanki.
Straszaki lepią z gliny kogucika.
Kolega ma w kieszeni cukierki.
Zazwyczaj dzieje się tak, że logopeda ćwiczy z dzieckiem wymowę głosek k,g, ki, gi wówczas, gdy trafia ono do przedszkola lub do zerówki. Zdarza się jednak, że wywołane podczas terapii głoski u dziecka, ze względów środowiskowych, gdy wraca ono do szkoły – do pierwszej klasy ponownie zatraciło sprawność posługiwania się tymi głoskami. Wówczas należy powtórzyć wcześniej przedstawione ćwiczenia.