Osoba z niepełnosprawnością intelektualną w ujęciu tradycyjnym i alternatywnym

Rozważania nad zagadnieniem rozpocząć należy od wyjaśnienia kluczowego pojęcia – mianowicie tego, czym jest oligofrenopedagogika. Oligofrenopedagogika, jest jednym z działów wchodzących w skład pedagogiki specjalnej, a pedagogika specjalna jest jednym z działów pedagogiki ogólnej. Słowo oligofrenopedagogika składa się z dwóch części – z wyrazu oligofren i pedagogika. Są to wyrazy pochodzenia greckiego i oznaczają: oligos (mały), phren (umysł) i pedagogike (nauka o wychowaniu, której przedmiotem jest działalność wychowawcza). Wynika stąd, że oligofrenopedagogika jest działem pedagogiki specjalnej, w obrębie którego prowadzi się szczegółowe rozważania na temat kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo. Biorąc pod uwagę zależności, jakie zachodzą w obrębie pedagogiki ogólnej i specjalnej, należy uznać, że oligofrenopedagogika jest nauką o wychowaniu, celach, treściach oraz metodach pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo. Jest więc nauką, o wychowaniu osób, które ze względu na upośledzenie umysłowe wymagają specyficznych zabiegów pedagogicznych po to, aby zapewnić tym osobom przede wszystkim optymalny rozwój psychiczny, fizyczny i społeczny oraz przygotowanie do pracy i samodzielnego życia w środowisku społecznym.1
Zwiedzając obóz koncentracyjny w Oświęcimiu słyszy się o nieludzkich metodach postępowania z różnymi „kategoriami” ludźmi. Szokujące są dane przedstawiane przez historyków - fakty na temat badań, które przeprowadzano na bliźniakach oraz na dzieciach i ludziach dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną. Przy czytaniu książki M. Balcerek „Rozwój wychowania i kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo – zarys historyczny” cisną się na usta słowa: „Ludzie ludziom ten los zgotowali”. Bilans zbrodni hitlerowskich na dzieciach polskich w okresie od 01 września do 08 maja 1945r. to 1,8 mln dzieci do 16 roku życia ( w tym około 600 tys. dzieci żydowskich). Ponad 2 mln dzieci polskich i żydowskich zginęło w hitlerowskich obozach koncentracyjnych, obozach pracy i więzieniach, około 710 tys. dzieci w wieku od 14 do 18 lat wywieziono na prace przymusowe do III Rzeszy. Ze znanych osób, które wówczas w sposób zdecydowany stawały w obronie dzieci poszkodowanych należy wymienić M. Grzegorzewską i J. Korczaka.2
Na uwagę zasługuje tu również A. Kotowska CR (Zamrtwychstanka) gdyż razem z dziećmi, którymi się zaopiekowała została rozstrzelana w lasach Piaśnicy, a dziś patronuje kilku szkołom (przedszkolom).
Analizuję tematu rozpocznę od tzw. wczesnej interwencji – jest ona realizowana przede wszystkim przez podejmowanie rozmowy z rodzicami dziecka niepełnosprawnego. Chodzi oczywiście o przekazanie ogólnej wiedzy na temat objawów choroby dziecka, rodzaju trudności z jakim się najprawdopodobniej spotkają, ale przede wszystkim interesować będą rodziców możliwości leczenia i rehabilitacji. Przekazanie takiej wiedzy, będzie punktem wyjściowym w zorganizowaniu życia dziecka oraz pracy z nim od najwcześniejszych chwil, by maksymalnie przezwyciężyć skutki ograniczeń. Rozmowy te służą również rozładowaniu negatywnych emocji, które towarzyszą rodzicom – np. niepokój, lęk, wstyd, poczucie winy. Szczególnie przydatne w tym momencie okazują się grupy wsparcia – grupowe spotkania rodziców mających podobne problemy, a które udało się już w jakiś konkretny sposób rozwiązać. Niebagatelną rolę na tym etapie odgrywa sposób przekazania rodzicom pierwszej informacji na temat dziecka i jego niepełnosprawności.3
Zwracać należy szczególną uwagę na to, by rodzice mieli możliwość wyboru wśród proponowanych im form pomocy. Należą do nich m.in. :
* indywidualne spotkania rodziców ze specjalistami – psychologiem, pedagogiem, instruktorem gimnastyki logopedą,
* wspólne spotkania rodziców i dziecka ze specjalistą – zajęcia terapeutyczne,
* wizyty specjalistów w domu rodziców,
* możliwość korzystania ze żłobkowych lub przedszkolnych zajęciach terapeutycznych,
* spotkania terenowe – wspólne wyjazdy, akacje, wizyty w zakładach terapeutycznych.
Każda z wymienionych form pracy jest równocześnie nastawiona na edukację, terapię i szkolenie rodziców. Rodzice wówczas mają możliwość dowiedzieć się, że ich dziecka podlega takim samym prawom rozwojowym, jak każde inne dziecko. Zaczynają dostrzegać obok słabych stron własnego dziecka jego mocne strony i uczą się bazowania na nich. Dowiadują się o potrzebach edukacyjnych, społecznych, emocjonalnych itp. własnego dziecka, sposobach ich zaspokajania. Żeby mówić o formach pomocy dziecku, to należy, jak widać mówić o formach pomocy rodzicom, gdyż głównie przez ich serce i ręce ta pomoc będzie kierowana w stronę dziecka.4
M. Żmudzka mówiąc o samoocenie dzieci niepełnosprawnych intelektualnie uczęszczających do klas integracyjnych ( integracja jest nowym podejściem do niepełnosprawności) przytacza pogląd K. Obuchowskiego. Obuchowski twierdzi, że wprowadzenie integracji w Polsce osób sprawnych i niepełnosprawnych w zakresie edukacji zmienić może o kilkaset tysięcy liczbę osób należących do kategorii „nieprzystosowany”. Wielu z nich może przejść do grup „przystosowany” i „twórczy”. Wspomną, że wyróżnia cztery typy uczestnictwa w zachodzących zmianach społeczno – kulturowych: twórczy, przystosowany, nieprzystosowany, margines historyczny. M. Żmudzka postuluje włączanie osób niepełnosprawnych do jak największej liczby grup społecznych, bo dzięki temu trudniej jest zepchnąć takie osoby na margines życia społecznego, pozbawić własnych poglądów i możliwości podmiotowego działania.5
Badania nad samooceną osób z niepełnosprawnością intelektualną wskazują jednoznacznie, że formowanie się osobowości u tych osób przebiega według ogólnych praw rozwoju. Konstruują one te same struktury osobowości, co pełnosprawni jednak zróżnicowanie tych struktur zależy od warunków życia i wychowania. Dziecko upośledzone umysłowo potrzebuje więcej czasu, by wyróżnić siebie z otaczającego świata. Przy czym występują większe trudności w określeniu stałych różnic, obrazy świata i siebie mają bardzo ograniczony zakres, są mniej wyraźne i ulegają wypaczeniom w zależności od charakteru i zakresu upośledzenia umysłowego. Upośledzeni umysłowo są bardziej podatni na patologizację osobowości i zachowania, zwłaszcza wówczas, gdy przebywają w niesprzyjającym środowisku społecznym. 6
M. Selgman, zwraca uwagę na to, że rozpoczynając proces społecznej integracji dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, należy mieć na uwadze pewne elementy. Głownie chodzi o to, by uczniów silnie motywować do myślenia na własny temat i samooceniania, należy stwarzać okazje do odnoszenia sukcesów. Niska samoocena dziecka powoduje brak sukcesów, a z drugiej strony brak osiągnięć szkolnych obniża samoocenę.7
Maciarz mówiąc o psychospołecznej sytuacji dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w klasach integracyjnych podkreśla, że idea społecznej integracji osób niepełnosprawnych urzeczywistnia się w wielu dziedzinach życia społecznego i na dobre zadomowiła się w polskim systemie edukacyjnym. Dzięki temu dzieciom niepełnosprawnym została stworzona szansa przebywania w środowisku dzieci pełnosprawnych, nawiązywania z nimi kontaktu, wspólnej zabawy i pracy – odbywania wspólnych zajęć. Jednak trzeba być czujnym, żeby nie był to tylko przejaw tzw. „mody na integrację”. Jak większość form pracy z dziećmi i ta ma swoje walory i minusy. Przede wszystkim myśląc o integracji, trzeba mieć na uwadze potrzeby dydaktyczne, poziom uspołecznienia i zdolności intelektualne dzieci z niepełnosprawnością. Należy tym dzieciom zabezpieczyć odpowiednie formy nauczania oraz różne rodzaje pomocy specjalne. Decyzja o stopniu integracji musi być poprzedzona wnikliwą oceną dyspozycji psychofizycznych, sprawności społecznej oraz warunki, jakie można zapewnić dziecku w określonych formach integracji.8
Specyfika kształcenia dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym polega na wychowaniu i nauczaniu całościowym, zintegrowanym, opartym na wielozmysłowym poznawaniu otaczającego świata w całym procesie edukacji. W stosunku do wielu uczniów, zwłaszcza z upośledzeniem umysłowym w stopniu znacznym, przez cały okres ich pobytu w szkole podstawowej, a następnie w gimnazjum, działania edukacyjne mogą nie wykraczać poza pewien obszar, zaspokajając specyficzne potrzeby edukacyjne tych uczniów. Trzeba respektować prawo osób niepełnosprawnych do rozwoju we własnym tempie i uwzględniać to prawo podczas ustalania kierunków pracy. Dlatego działalność edukacyjna – dydaktyczna, rewalidacyjna i wychowawcza – opierać się musi na indywidualnych programach edukacyjnych, ustalonych dla każdego dziecka na podstawie wielospecjalistycznej oceny poziomu jego funkcjonowania. Programy te muszą zawierać realne, szczegółowe cele, treści i zadania mieszczące się w sferze najbliższego rozwoju ucznia.9
Każdy, nawet najmniejszy postęp ucznia powinien być wzmacniany pozytywnie, natomiast brak postępów nie podlega wartościowaniu negatywnemu. Wskazany jest udział rodziców (opiekunów) w konsultacjach dotyczących postępów ale i trudności ucznia, wspieranie przez szkołę ich wysiłków w pracy z dzieckiem. W związku z tym należy na tyle i to możliwe nawiązać współpracę z rodziną i włączać rodziców (prawnych opiekunów) w tworzenie planu rewalidacji, a także (w miarę możliwości ) w realizację pewnych jego elementów w domu rodzinnym ucznia.10
Edukacja uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym ma na celu rozwijanie autonomii ucznia niepełnosprawnego, jego personalizację, socjalizację. Następnie ma wyposaży go – w ramach jego realnych możliwości - w takie umiejętności i wiadomości, aby mógł porozumiewać się z otoczeniem w najpełniejszy sposób – werbalnie lub pozawerbalnie. Celem edukacji tych uczniów jest osiągnięcie przez dziecko maksymalnej niezależności życiowej w zakresie zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych. Chodzi o zaradność w życiu codziennym, adekwatną do indywidualnego poziomu sprawności i umiejętności, aby uczeń miał poczucie sprawczości oraz by mógł uczestniczyć w różnych formach życia społecznego na równi z innymi członkami danej zbiorowości – znając i przestrzegając ogólnie przyjęte normy współżycia, zachowując prawo do swojej inności.11
Zasygnalizuję tylko kilka z zadań, które stoją przed szkołą w zakresie kształcenia dzieci z niepełnosprawnością intelektualną:
* tworzenie właściwych warunków, niezbędnych do zapewnienia uczniowi komfortu psychicznego, poczucia bezpieczeństwa i akceptacji,
* rozwijanie u ucznia motywacji do porozumiewania się z drugą osobą (rówieśnikiem, dorosłym), komunikowania potrzeb i stanów emocjonalnych,
* stwarzanie sytuacji edukacyjnych i wykorzystywanie sytuacji życiowych do rozwijania umiejętności komunikacyjnych uczniów, w tym także oczywiście umiejętności czytania i piania, jak również elementarnych umiejętności matematycznych,
* wdrażanie do samodzielnego wykonywania czynności związanych z samoobsługą, umożliwianie doznawania satysfakcji z osiąganej niezależności,
* uczenie zasad współistnienia społecznego – zachowań prospołecznych, uprzejmości, życzliwości, uczenie rozwiązywania sytuacji konfliktowych,
* umożliwienie uczniom udziału w różnorodnych wydarzeniach społecznych i kulturalnych - i to zarówno w roli odbiorcy i twórcy kultury, przybliżanie tradycji i obyczajów lokalnych, narodowych, rozbudzanie poczucia przynależności do społeczności lokalnej, kraju, regionu, wyznania,
* wychowanie do życia w harmonii z przyrodą, organizowanie warunków sprzyjających do uprawiania różnych dyscyplin sportowych – sport, turystyka, krajoznawstwo.12
Niezmiernie ważną rolę w pracy z dzieckiem z niepełnosprawnością intelektualną odgrywa dobry kontakt z rodzicami dziecka, którzy powinni być partnerami w naszej wspólnej pracy. M. Popławska podając „przepis na dobrą współpracę z rodzicami” podaje takie wskazania:
wysłuchaj, co mają do powiedzenia rodzice, postaraj się wzbudzić u nich zaufanie,
pokaż rodzicom, że lubisz ich dziecko – że je w pełni akceptujesz,
traktuj rodziców przyjaźnie,
podkreślaj nawet najdrobniejsze osiągnięcia dziecka,
zanim wyliczysz czego dziecko nie umie – wskaż jego osiągnięcia i umiejętności,
nie mów, jakim wielkim trudem jest dla ciebie ich dziecko,
nie generalizuj i nie przesadzaj,
nie strasz rodziców nie wyrokuj, nie przedstawiaj ciągle czarnego scenariusza,
jasno tłumacz swoje zasady, cele pracy i metody, które stosujesz,
wskaż rodzicom, co dziecko może osiągnąć w danym czasie – zaplanuj dobrze pracę.13
Mówiąc o perspektywach życiowych – rozwijających osoby z niepełnosprawnością i dających szansę na maksymalne korzystanie z życia – należy powiedzieć o formach rehabilitacji społecznej. Sama rehabilitacja ma na celu umożliwienie osobom niepełnosprawnym uczestnictwo w życiu społecznym. Realizuje się to przede wszystkim poprzez: wyrabianie zaradności i pobudzanie do aktywności, kształtowanie umiejętności samodzielnego wypełniania ról społecznych, likwidowanie barier – w szczególności architektonicznych, urbanistycznych, technicznych, transportowych, aby ułatwić komunikację i dostęp do informacji oraz kształtowanie w społeczeństwie właściwych postaw i zachowań sprzyjających integracji z osobami niepełnosprawnymi.14
Warsztaty terapii zajęciowej – to wyodrębniona finansowo i organizacyjnie placówka sprzyjająca niepełnosprawnym z upośledzeniem, które uniemożliwia aktualne podjęcie pracy – jest to więc udział poprzez terapię zajęciową w rehabilitacji zawodowej i społecznej. Warsztaty takie mają na celu:
rozwijanie umiejętności wykonywania czynności dnia codziennego oraz zaradności życiowej,
rozwijanie psychofizycznych sprawności niezbędnych w pracy,
rozwijanie umiejętności zawodowych – specjalistycznych oraz podstawowych, umożliwiających podjęcie pracy w zakładzie aktywności zawodowej, innej pracy zarobkowej bądź szkolenia zawodowego,
ogólne usprawnienie,
przygotowania do życia w środowisku społecznym, dokonuje się to między innymi poprzez rozwój umiejętności planowania i komunikowania się, dokonywania wyborów oraz umiejętności niezbędnych w niezależnym życiu.15
Warsztaty terapii zajęciowej – przygotowują niepełnosprawnych do możliwości podjęcia pracy w zakładach aktywności zawodowej, które działają na podobnej zasadzie, co zakłady pracy chronionej. Warsztat taki jest placówką pobytu dziennego rehabilitacyjne są prowadzone zgodnie z indywidualnym programem przygotowanym dla uczestników. Każdy uczestnik otrzymuje kieszonkowe (jest ono określone właściwym prawem), warsztaty te prowadzą działalność o charakterze niezarobkowym, natomiast dochód ze sprzedaży usług i produktów wykonywanych przez uczestników przeznaczany jest na pokrycie wydatków związanych z uczestnictwem podopiecznych w życiu społecznym.16
Tworzenie przestrzeni poliestetycznej jako formy pomocy w odblokowaniu twórczych dyspozycji dziecka niepełnosprawnego. Warunkiem powodzenia rozwoju twórczych dyspozycji niepełnosprawnego jest przemyślany odbiór sztuki i kontakt z nią, tak aby radość przeżywania, a następnie samego tworzenia były podyktowane dobrem dziecka. Działalność dzieci może przybierać różne formy: od działalności poznawczej, konsumpcyjnej, produkcyjnej, po artystyczną, twórczą, aż po odbiór treści wywołujących odpowiednie zmiany w dziecięcych emocjach. Także uczeń z niepełnosprawnością intelektualną jest zdolny do działań twórczych, niewykorzystywanie jego zdolności twórczych wiąże się z niewykorzystaniem jego możliwości funkcjonowania i rozwoju. Sztuka pełni funkcję estetyczną, komunikacyjną, etyczną, edukacyjną , poznawczą, ale może pełnić i pełni niewątpliwie funkcję terapeutyczną. Funkcja ta jest powiązana nie tylko z obcowaniem z „gotową” sztuką i jej wytworami, ale także z samym procesem tworzenia. Zarówno percepcji dzieła, jak również twórcze działanie dziecka jest elementem programu pracy z dzieckiem niepełnosprawnym.17
Arterapia przybiera różne formy – ważne jest nie tylko samo przygotowanie terapeuty do zajęć, ale przebieg terapii i końcowy efekt - wyzwalanie emocji, proces twórczy i przeżywanie. Mówiąc o arterapi mamy na uwadze m.in. muzykoterapię, teatroterapię, palstykoterapię. Jeżeli idą przewodnią programów edukacyjnych jest wspomaganie harmonijnego i wszechstronnego rozwoju ucznia na wszystkich etapach kształcenia – rozwijanie świadomości otaczającego świata, umiejętności komunikacji, świadomości wyboru, własnych zainteresowań – to nie można nie wykorzystać tych kategorii pracy z uczniem z niepełnosprawnością intelektualną. Odblokowanie twórczych możliwości dziecka w kontakcie ze sztuką i pięknem, wykorzystanie terapeutycznych możliwości sztuki podporządkowane jest jego ogólnemu rozwojowi. Wyzwalanie ekspresji twórczej, nieodłącznie związane z przeżyciem estetycznym i kształtowaniem poczucia estetyki, musi odbywać się w przestrzeni poliestetycznej.18
Na podkreślenie zasługują jeszcze tzw. turnusy rehabilitacyjne. Jest to forma aktywnej rehabilitacji połączona z elementami wypoczynku – ma ona na celu przede wszystkim poprawę ogólnej sprawności, wyrabianie zaradności, rozwijanie zainteresowań.19
Reasumując najważniejsze jest, aby dobierać trafnie technik terapeutyczne do potrzeb osób niepełnosprawnych, by zapewniły im rozwój i zaspokoiły potrzebę poczucia sukcesu.

Bibliografia
1.Borzyszkowska H., Oligofrenopedagogika, PWN Warszawa 1985.

2.Balcerek M., Rozwój wychowania i kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo – zarys historyczny, WSiP Warszawa 1981.

3.Popławska M., Przepis na dobrą współpracę z rodzicami. Materiały z kursu kwalifikacyjnego z zakresu oligofrenopedagogiki, Gdańsk 2003.

4.Kobylańska A., Pedagogika specjalna. Kurs Kwalifikacyjny oligofrenopedagogika, CEN Gdańsk 2001.

5.Edukacja w zreformowanej szkole. Edukacja dzieci niepełnosprawnych. Skuteczne zarządzanie szkołą podstawową i gimnazjum.

6.Wyczesany J., Oligofrenopedagogika, Kraków 1998.

7.Sadowska S., Nauczanie uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim – wybrane elementy teorii i praktyki, Toruń 2006.