Program treningu umiejętności społecznych dla uczniów z autyzmem

WSTĘP
Praca z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych wymaga całościowego podejścia – odpowiedniego doboru metod, dostosowania programu edukacyjnego, modyfikowania pomocy dydaktycznych i kart pracy, właściwych warunków i organizacji środowiska edukacyjnego. Zabiegi te powinny uwzględniać indywidualne możliwości i potrzeby psychofizyczne dziecka, a więc aktualny poziom rozwoju intelektualnego, ruchowego i emocjonalnego, a także sferę najbliższego rozwoju ucznia. Prezentowany przeze mnie program dotyczy treningu umiejętności społecznych, a więc odnosi się do tego obszaru, który w edukacji szkolnej często jest spychany na plan dalszy. Z uwagi na charakter mojej pracy – funkcja nauczyciela wspomagającego w integracyjnym oddziale przedszkolnym – mam znacznie większe możliwości oddziaływania na rozwój społeczny uczniów poprzez organizowanie zabaw czy też nadzorowanie współpracy podczas zabaw swobodnych. W tytule wyszczególnieni zostali uczniowie z autyzmem, ale zarówno cele, jak i metody zawarte w programie mogą służyć rozwojowi umiejętności społecznych u uczniów z różnymi rodzajami i stopniami niepełnosprawności. Żywię nadzieję, że będzie on inspiracją dla nauczycieli i terapeutów zajmujących się dziećmi ze specjalnymi potrzebami od wczesnego wspomagania do klas starszych. Program uwzględnia kształtowanie umiejętności przydatnych w życiu codziennym, czynności samoobsługowych, rozwój umiejętności komunikacyjnych oraz interakcji społecznych, a także pobudzanie zainteresowań i aktywności własnej ucznia. Program treningu umiejętności społecznych jest zgodny z Rozporządzeniem MEN z dnia 23 grudnia 2008 r. dotyczącym podstawy programowej wychowania przedszkolnego (Dz. U. z dn, 15 stycznia 2009  Nr 4, poz. 17). 

CELE
Jak ważny jest namysł nad założeniami opracowywanego programu niech świadczą słowa M. Kwiatkowskiej: „sprecyzowanie celów ułatwia później właściwe dobieranie środków ich realizacji. Umożliwia także ocenę uzyskanych rezultatów za pomocą odpowiednich kryteriów zawartych w tych celach.” Celem głównym jest zatem trening umiejętności społecznych, co w przypadku dzieci z niepełnosprawnością jest zadaniem wymagającym wielokrotnego powtarzania i utrwalania. Jednocześnie należy mieć świadomość, iż każda sytuacja społeczna jest niepowtarzalna,  a schematyzm myślenia i działania naszych uczniów może prowadzić do tego, że w codziennych zdarzeniach ich zachowanie będzie zgodnie z ćwiczonym i utrwalonym wzorcem. Dlatego ważne jest takie tworzenie sytuacji, aby możliwe było przełamywanie owych schematów i ukazywanie takich samych zdarzeń w różnych odsłonach.
Cele szczegółowe: ü Rozwijanie świadomości własnego ciała i własnej osoby, ü Niwelowanie zachowań niepożądanych i stereotypowych, ü Poszerzanie zasobu słownictwa i umiejętności komunikacyjnych, ü Rozwijanie zainteresowania i pobudzanie do nawiązywania interakcji z rówieśnikami, ü Wspomaganie rozwoju własnego ucznia, umiejętności podejmowania decyzji i wyrażania własnych potrzeb i emocji.

METODY
Z uwagi na specyfikę obszaru, jakim postanowiłam się zająć konstruując ten program, również metody pracy wymagają pewnego zróżnicowania. Z jednej strony wykorzystam metody, o których wiele mówi się w pedagogice specjalnej, a z drugiej podkreślę istotę spontanicznej aktywności dzieci w grupie rówieśniczej. Dla właściwego rozwoju społecznego ważne jest wsłuchiwanie się w potrzeby dziecka, podążanie za nim. Reagowanie na jego działania pozwoli na rozwój samoświadomości i wiary we własne sprawstwo, a jednocześnie będzie dawało możliwość naturalnego rozwoju zaburzonych funkcji. Oczywiście zdarza się, że na początku naszej współpracy uczeń z autyzmem nie wykazuje inicjatywy podczas zabaw swobodnych oraz zainteresowania rówieśnikami i należy całkowicie kontrolować i ukierunkowywać jego aktywność, co niejednokrotnie spotyka się ze znacznym oporem z jego strony. Niemniej nasze działania muszą być wyczulone na każdy, nawet najmniejszy przejaw aktywności ze strony dziecka, aby w odpowiednim momencie móc go uchwycić i dać dziecku poczucie, że jego potrzeby i pomysły są dla nas ważne. Na tym etapie nauczyciel pełni rolę obserwatora i delikatnie włącza się w aktywność dziecka, aby rozwinąć ją, wzbogacić. Największą możliwość prowadzenia treningu takimi metodami daje czas na zabawy swobodne, jaki jest przewidziany w podstawie programowej dla nauczania przedszkolnego. Natomiast jeśli mówimy o metodach pracy, w których to nauczyciel jest inicjatorem, które to od początku do końca są zaplanowane i mimo otwartości na indywidualne zachowania uczniów przebiegają zgodnie z ustalonym planem, chciałabym wyszczególnić: ü Metodę Ruchu Rozwijającego W. Sherborne – poprzez ćwiczenia ruchowe pobudza do poznawania ciała, nawiązywania kontaktu dotykowego i współpracy z innymi osobami, ü Metodę Dobrego Startu – podzieloną na zadania rozwijające sferę ruchową oraz koordynację ruchowo – słuchową i ruchowo – słuchowo – wzrokową, umiejętności naśladowania i współdziałania, ü Program Oregoński – kształcenie wyszczególnionych umiejętności odnoszące się do sfery poznawczej, komunikacyjnej czy samoobsługowej, ü Pedagogikę zabawy – wykorzystywanie zabaw ruchowych, ćwiczeń integrujących grupę, wyzwalających własną aktywność dziecka i pobudzających do nawiązywania interakcji.

WSPÓŁPRACA Z RODZICAMI
Program zakłada, iż rodzice są partnerami w realizowaniu zadań związanych z rozwojem umiejętności społecznych, a więc podejmowane działania są z nimi konsultowane, a sposoby oddziaływania na dziecko są wspólnie wypracowywane, tak, aby oddziaływanie środowiska domowego  i szkolnego współgrało. Rodzice są na bieżąco informowani o postępach i trudnościach, o aktualnie przerabianych treściach czy ćwiczonych umiejętnościach i przebiegu zajęć. Jednocześnie dzielą się swoimi doświadczeniami i spostrzeżeniami, a także przekazują uwagi innych specjalistów, mających kontakt z dzieckiem. 

TREŚCI PROGRAMOWE
Treści programowe nie wyczerpują ogromnego wachlarza oddziaływań, jakie podejmuje terapeuta w pracy z uczniami  z niepełnosprawnością. Z drugiej natomiast strony, należy pamiętać o tym, że nie jest możliwe ćwiczenie tak wielu umiejętności jednocześnie, dlatego zakres realizowania przedstawionych treści oraz dobór metod zależy jest od indywidualnych potrzeb dziecka, od jego sfery najbliższego rozwoju, a także od możliwości psychofizycznych danego dnia.  
1. Rozwijanie świadomości własnego ciała – moje ciało, moje ubranie: ü Dotykanie, masowanie części ciała – zabawy wykorzystujące elementy metody ruchu rozwijającego oraz wierszykowych masażyków, pobudzające do interakcji z rówieśnikami, ü Oddziaływanie poprzez różne faktury, podłoża czy różną temperaturę, ü Czynności i zabawy naśladowcze – obserwowanie zachowań dorosłego czy rówieśnika i próby naśladowania (wspólne zabawy, piosenki przedstawiane za pomocą gestów), ü Rozpoznawanie części ubioru, właściwy dobór do pory roku, opisywanie wyglądu kolegów i koleżanek oraz dostrzeganie cech podobnych i różniących. ü Kształtowanie świadomości własnej osoby – używanie zaimka osobowego „ja” w kontakcie z innymi.

2. Poznawanie najbliższego otoczenia: ü Poznawanie pomieszczenia, w którym się znajdujemy – wyszczególnianie elementów ograniczających (ściany, sufit, podłoga, drzwi, okna), ü Poszerzanie przestrzeni do całej szkoły (umiejscowienie toalety, szatni, stołówki), ü Ćwiczenia na orientację w przestrzeni i rozwijanie samodzielności (np. proste polecenia związane ze znalezieniem czegoś lub podaniem innemu dziecku, wracanie w parze z obiadu do sali lekcyjnej), ü Poznanie elementów znajdujących się w określonych pomieszczeniach, porządkowanie zgodnie z przynależnością, umiejętność właściwego wykorzystania przedmiotów w zabawie, próby naśladowania czynności. 

3. Samodzielność oraz umiejętności samoobsługowe: ü Wykonywanie czynności w toalecie, szatni, podczas posiłków w sali i stołówce, ü Sygnalizowanie potrzeb fizjologicznych, ü Dbanie o własne rzeczy, odkładanie ich na miejsce, porządkowanie zabawek po ukończonej pracy i zabawie, ü Pobudzanie do dokonywania wyborów.

4. Budowanie relacji z innymi – z nauczycielem, z rówieśnikami: ü Nawiązywanie kontaktu wzrokowego, zainteresowanie twarzą i mimiką rozmówcy, reagowanie na swoje imię, ü Naśladowanie mimiki i odczytywanie emocji, jakie wyraża, ü Zabawy ruchowe – integracyjne, z wykorzystaniem metody ruchu rozwijającego, metody dobrego startu, ü Wspólne działania przy stoliku – gry, puzzle, prace plastyczne w grupie, ü Zabawy swobodne w kącikach aktywności, na placu zabaw, Włączanie w formy rywalizacji – zawody i gry sportowe na boisku i placu zabaw, ü Współdziałanie podczas zajęć rytmicznych – zabawy muzyczne, tańce w parach, ü Wykonywanie prac plastycznych – pobudzanie do współpracy i podziału zadań, ü Kształtowanie umiejętności czekania na swoją kolej, zgłaszania się do odpowiedzi, ü Nauka umiejętności kierowania próśb do rówieśników, chwalenia się swoimi  sukcesami, prezentowania prac.

5. Poznawanie różnych zawodów i odgrywanie ról w zabawach – np. kucharz, lekarz, strażak, listonosz, sprzedawca: ü Włączanie do wspólnej zabawy z rówieśnikami, pomoc w kreowaniu zabawy (właściwy dobór elementów), ü Wspomaganie podczas odgrywania roli, rozwijanie umiejętności przyjmowania różnych ról: sprzedawca – kupujący, lekarz – pacjent, itp. ü Uczenie właściwych zwrotów w interakcjach z rówieśnikami oraz pobudzanie do spontanicznego wyrażania myśli, umiejętność opisywania czynności wykonywanych przez określone osoby, ü Stwarzanie możliwości podejmowania wyborów (np. w co chcesz się teraz bawić?, kto ma być lekarzem?, czy zaprosimy kogoś jeszcze?).

  6. Rozwijanie umiejętności komunikacyjnych: ü Reagowanie na polecenia kierowane przez nauczyciela – rozumienie prostych poleceń, wskazywanie określonych przedmiotów, ü Rozwijanie mowy czynnej – pobudzanie do budowanie prostych wypowiedzi, rozwijanie słownictwa, nazywanie osób z najbliższego otoczenia, opowiadanie na pytania do ilustracji, ü Kształtowanie umiejętności wypowiadania własnych potrzeb oraz wyrażania emocji, ü Nauka zwrotów i pytań społecznych – odpowiadania na pytania nauczyciela, a także na pytania innych dzieci oraz kierowanie pytań do dzieci.  

7. Współorganizowanie uroczystości i imprez klasowych – przygotowanie przedstawień, dekorowanie sali na uroczystości, współdziałanie podczas wspólnych wyjść: ü Współdziałanie podczas przygotowania dekoracji, prezentów, podczas udziału w próbach, ü Rozwijanie świadomości przynależności do rodziny oraz do grupy szkolnej.

  WSKAZÓWKI DO PRACY WSKAZÓWKI DO PRACY
Ważne jest indywidualne podejście do ucznia, obserwacja jego rozwoju. Dla usystematyzowania działań i jednocześnie obiektywnej oceny poczynionych postępów pomocne będzie odnotowywanie umiejętności dziecka na danym etapie i dostrzeganych sukcesów. Należy także maksymalnie angażować ucznia do działań w grupie rówieśniczej i ukierunkowywać jego aktywność, ale jednocześnie starać się, aby nie bazował na naszej pomocy, tylko działał coraz bardziej samodzielnie. Wsparcie owej samodzielności i poczucia sprawstwa jest bardzo ważne dla rozwoju niezależności i autonomii dziecka, mimo, iż sposób wykonania polecenia może niejednokrotnie nie być zgodny z naszymi oczekiwaniami. Ważne jest w tym momencie zrozumienie i wykonanie polecenia, a nie estetyka czy dokładność. Szczególnie ważne dla dzieci z niepełnosprawnością jest poczucie bezpieczeństwa, dlatego warto uprzedzać je o tym, co będzie się działo na zajęciach, jaką aktywność proponujemy. Jednocześnie nazywając wykonywane czynności i wykorzystywane przedmioty wzbogacamy słownictwo dziecka. Bardzo ważnym elementem jest pobudzanie motywacji uczniów do współpracy z nami i z rówieśnikami. Oczywiście powinny to być nagrody dostosowane do indywidualnych preferencji ucznia – ulubiona forma zabawy, granie na ulubionym instrumencie, smakołyk ustalony w porozumieniu z rodzicami, pieczątka czy naklejka. Natomiast stopniowo można zmniejszać ilość nagród rzeczowych i zastępować je społecznymi (pochwała, brawa). Właściwa realizacja celów terapeutycznych nie jest możliwa bez współpracy ze środowiskiem rodzinnym dziecka, dlatego należy pamiętać  o tym, aby pozyskać rodziców w procesie dydaktyczno – wychowawczym, dbając o życzliwość w kontakcie z nimi, budowanie atmosfery sprzyjającej wzajemnej otwartości, dostrzegając mocne strony dziecka i podejmowane przez rodziców wysiłki.


BIBLIOGRAFIA
1. Bogdanowicz M., Przytulanki, czyli wierszyki na dziecięce masażyki, Harmonia, Gdańsk 2003. 2. Bogdanowicz M., Barańska M., Jakacka E., Metoda Dobrego Startu. Piosenki do rysowania, Harmonia, Gdańsk 2006.
3. Bogdanowicz M., Kisiel B., Przasnyska M., Metoda W. Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka, WSiP, W-wa 1992.
4. Brauner A. F., Dziecko zagubione w rzeczywistości, WSiP, W-wa 1993.
5. Delacato C. H., Dziwne, niepojęte. Dziecko autystyczne, SYNAPSIS, W-wa 1995.
6. Kaufman B. N., Uwierzyć w cud, SYNAPSIS, W-wa 1991.
7. Kaufman B. N., Przebudzenie naszego syna, SYNAPSIS, W-wa 1994.
8. Kielin J., (red.) Rozwój daje radość. Terapia dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim, GWP, Gdańsk 1997.
9. Knill M., Knill Ch., Programy aktywności – świadomość ciała, dotyk  i komunikacja, CMPPP, W-wa 1995.
10. Kwiatkowska M., Dzieci głęboko nierozumiane, oficyna „Pod wiatr”,  W-wa 1997. 11. Kwiatkowska M., Podstawy pedagogiki przedszkolnej, WSiP, W-wa 1985.
12. Olechnowicz H., Opowieści terapeutów, WSiP, W-wa 1997.
13. Piszczek M., (red.) Terapia zabawą. Terapia przez sztukę, CMPPP, W-wa 1997.
14. Raszewska M., Szoć K., Wzrastajcie z nami, a nie obok nas. Program pracy edukacyjno – terapeutycznej dla dzieci z niepełnosprawnością sprzężoną i dzieci z autyzmem, Harmonia, Gdańsk 2010.
15. Sadowska S., (red.) Nauczanie uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim. Wybrane problemy teorii i praktyki, Akapit, Toruń 2006. 16. Sherborne W., Ruch rozwijający dla dzieci, PWN, W-wa 1997.