Zespół nadpobudliwości psychoruchowej u młodzieży szkolnej

Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami koncentracji uwagi zajmuje ważne miejsce wśród problemów dotyczących wychowania i kształcenia.
Przez długi czas uważano, że zaburzenie to dotyczy jedynie dzieci i mija wraz z dorastaniem. Jednak okazało się, że ok. 60% dorosłych nadal cierpi z jego powodu. Wiele publikacji na temat ADHD koncentruje się na zdiagnozowaniu i pomocy dzieciom w pierwszych latach nauki szkolnej, traktując po „macoszemu” dalsze etapy rozwoju dziecka. W tej publikacji chciałam zwrócić szczególną uwagę na dylematy, z jakimi boryka się młodzież, u której na problemy wywołane przez ADHD nakładają się, problemy okresu dojrzewania. Podejmę próbę wykazania różnic w obrazie choroby między dziećmi młodszymi a młodzieżą szkolną.

Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami koncentracji uwagi

Nadpobudliwość jest to nadmierna pobudliwość, która objawia się gwałtownymi reakcjami na bodźce zewnętrzne .W nadpobudliwości psychoruchowej występuje nadmierna pobudliwość zarówno sferze ruchowej jak i psychicznej. Głównym problemem w tego rodzaju zaburzeniach jest wykonywanie czynności bez przewidywania konsekwencji danych zachowań.
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest zaburzeniem prowadzącym do istotnego upośledzenia funkcjonowania oraz zwiększającym ryzyko występowania innych zaburzeń psychicznych. Zaburzenie to traktowane jest w Polsce jako jednostka chorobowa. Na określenie jej używa się nazwy Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM – IV) Attention Deficyt Hyperactiwity Disorder (ADHD),czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi oraz Światowej Organizacji Zdrowia (ICD – 10) Hyperkinetic Disorder, czyli zespół hiperkinetyczny lub zaburzenia hiperkinetyczne.
Jest to najczęściej występujące zaburzenie psychiczne. Różne źródła podają, że występuje ono wśród ludzi na całym świecie na poziomie 3 – 5% lub 5 – 8%. U 60% ludzi objawy tego zaburzenia nie mijają w okresie dojrzewania i utrzymują się w życiu dorosłym. W Polsce zdiagnozowanych i objętych leczeniem jest tylko 20% chorych.
Wśród naukowców zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji jest rozumiany jako zespół o chronicznym przebiegu dotyczącym wszystkich bez względu na wiek i płeć, w którym współdziałają czynniki neurologiczne i psychospołeczne.
ADHD opiera się na czynnikach biologicznych. Zaburzenie powoduje zmiany w neurochemii. Główną przyczyną schorzenia są zmiany w funkcjonowaniu nie tylko w czołowej części mózgu, lecz także głęboko położonych obszarów mózgu tzw. ciała prążkowanego. W przypadku ADHD mamy do czynienia ze zmianami w metabolizmie neuroprzekaźników takich jak dopamina, noradrenalina i serotonina. W związku zbyt intensywnym i szybkim rozpadem materiałów przekaźnikowych dochodzi do zaburzenia bądź całkowitego zaniku przenoszenia informacji. Powoduje to takie objawy jak słaba koncentracja, impulsywność i nadmierna aktywność. Niedostateczna koncentracja, łatwa odwracalność uwagi i zapominanie są również skutkiem zaburzeń procesu blokady danych nieistotnych. Kiedy zdrowy człowiek wpada na pomysł, zastanawia się nad skutkami jakie niesie jego realizacja następnie w zależności od wyciągniętych wniosków przystępują do wykonania go lub nie. Osoba dotknięta ADHD z powodu problemów z wyhamowaniem reakcji przechodzi od pomysłu do natychmiastowej realizacji. Dzieci z zespołem hiperkinetycznym mają problem z selekcją bodźców słuchowych i wzrokowych. Powoduje to trudności z koncentracją szczególnie w klasie gdzie bombardowane są bodźcami nieistotnymi.
Specjalistyczne badania dowodzą, że osoby z ADHD mają zmniejszoną aktywność czołowej części mózgu, co wiąże się ze słabszym przetwarzaniem glukozy i niedostateczną ilością energii w komórkach nerwowych. Dzieci z tym zaburzeniem mają także nieco mniejszą objętość mózgu. Powodem takich zmian w mózgu są zmiany genetyczne. ADHD jest chorobą dziedziczną wymagającą leczenia. Zaburzenia tego nie można wyleczyć, jedynie za pomocą terapii można złagodzić jego skutki. Niekorzystne warunki społeczne czy rodzinne nie są odpowiedzialne za jego występowanie. Tym samym błędy wychowawcze nie są powodem powstawania ADHD, natomiast mogą nasilać jego objawy oraz wpływać na ujawnienie. Wpływ na ujawnienie się tego zaburzenia maja także czynniki psychospołeczne. Należą do nich dom rodzinny, atmosfera tam panująca, szkoła, grupa rówieśnicza oraz różnego rodzaju sytuacje traumatyczne. Do uwarunkowań takich należą min. niezaspokojenie elementarnych potrzeb emocjonalnych dziecka, konflikty, długotrwały stres, ciężka choroba bądź śmierć bliskiej dziecku osoby. Takie zdarzenia same z siebie nie wywołują ADHD u osób bez uwarunkowań biologicznych.
Ze względu na dziedziczne uwarunkowania zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi, najbliżsi krewni dziecka z rozpoznanym ADHD często również prezentują objawy tego zespołu. Ma to swoje dobre i złe strony. Impulsywność rodziców może nasilać impulsywność dziecka, za to np. „wspólne” zaburzenia koncentracji uwagi mogą ułatwić rodzicom zrozumienie sposobu funkcjonowania ich dziecka .
Badania pokazują, że ok. 40% dzieci, u których stwierdzono ADHD ma rodziców, którzy cierpią na zaburzenia w dorosłym życiu. U 35% rodzeństwa dzieci nadpobudliwych także występuje to schorzenie. Dopiero w latach siedemdziesiątych dwudziestego wieku stwierdzono, że zaburzenia koncentracji uwagi dotyczą nie tylko chłopców.
Badacze odkryli, że nie tylko chłopcy i mężczyźni mogą mieć ADHD, ale również dziewczynki i kobiety. Zachowania kobiet były mniej szkodliwe, wobec tego zwracano na nie mniejszą uwagę. ADHD występuje rzadziej u dziewcząt i kobiet: szacuje się, że na trzy osoby płci męskiej z ADHD przypada jedna płci żeńskiej
Dziewczynki nie mają takich problemów z nadruchliwością i impulsywnością jak chłopcy, ale dużo trudniej im się skoncentrować i częściej pogrążają się w marzeniach.
ADHD jest dobrze zbadane i udokumentowane u chłopców i mężczyzn, natomiast u dziewcząt i kobiet wymaga jeszcze przebadania. W dzieciństwie bardzo rzadko diagnozuje się to zaburzenie u dziewczynek, gdyż nie daje ono tak jednoznacznych objawów jak u chłopców. Jest to powodem nasilenia problemów na późniejszych etapach życia.
Każdy chory, to przypadek indywidualny i cały wachlarz objawów uwidacznia się różnie u różnych osób.
Podtyp ADHD cechujący się niespokojną motoryką, impulsywnością i brakiem koncentracji uwagi występuje także u dziewcząt. Jego przebieg jest podobny jak u chłopców, lecz tylko do okresu dojrzewania.
Wraz z jego nastaniem dokonuje się gwałtowna zmiana: z ekstremalnie ruchliwej dziewczynki robi się ekstremalnie spokojna nastolatka. Nadal utrzymuje się brak koncentracji uwagi, zmianie podlega tylko motoryka i impulsywność.
Badacze przypuszczają, iż na taki stan rzeczy maja wpływ żeńskie hormony (estragon), gdyż objawy typowe dla tego schorzenia pojawiają się z całą gwałtownością w okresie dojrzewania.
Osoby dotknięte tym zaburzeniem zwykle są inteligentne, otwarte pełne energii i entuzjazmu. Odpowiednio leczone mogą być ludźmi kreatywnymi, które entuzjazmem i inwencją porywają do działania innych. Na ADHD cierpiało wiele wybitnych osób np. Albert Einstein, Thomas Edison, Dustin Hoffman i Winston Churchill.
W Polsce tylko ok. 20% chorych jest objętych specjalistycznym leczeniem.

2. Symptomy zespołu hiperkinetycznego.

Kryteria diagnozy zostały zdefiniowane przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) w dwóch klasyfikacjach ICD – 10 i DSM – IV. Kryteria te określają tzw. objawy osiowe, a są to zaburzenia koncentracji uwagi, impulsywność i nadpobudliwość psychoruchowa. Jednak nie muszą one występować równocześnie. Wybrany z nich może zdominować pozostałe określając w ten sposób podtypy. Jednym z najbardziej rozpoznawalnych podtypów ADHD jest ten z przewagą nadpobudliwości i impulsywności. Podtyp ten najczęściej rozpoznawany jest u chłopców i mężczyzn. Kobiety dużo częściej cierpią na podtyp z przewagą zaburzeń koncentracji. Trzecia odmiana to podtyp mieszany.
Klucz diagnostyczny ICD – 10
F 90.9 proste zaburzenie aktywności i koncentracji
F 90.1 hiperkinetyczne zaburzenie zachowania społecznego
F 90.0 bliżej nieokreślone zaburzenie hiperkinetyczne
F90.4 nadpobudliwość ze zmniejszoną inteligencją i stereotypowymi zachowaniami ruchowymi
F 98.9 zaburzenia koncentracji bez nadpobudliwości psychoruchowej
Klucz diagnostyczny DSM – IV
F 90.0 podtyp mieszany ADHD
F 98.8 podtyp ADHD z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi
F 90.0 podtyp ADHD z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej
F 90.9 ADHD bliżej nieokreślone
Już w okresie niemowlęcym można zaobserwować objawy nadaktywności ruchowej. Dzieci takie są żywe i radosne, dlatego rodzice nie traktują tego jako sygnału o jakimkolwiek zagrożeniu. Objawy te nasilają się w wieku przedszkolnym i wtedy często też nie są jeszcze sygnałem dla opiekunów, że dziecko ma problemy. Dopiero w wieku szkolnym zaburzenia ruchowe zaczyna się traktować poważnie gdyż od takiego dziecka wymaga się siedzenia w klasie koncentrowania się na nauce zaś dziecko nadpobudliwe nie potrafi przez dłuższy czas usiedzieć na miejscu.
Zaburzenia sfery ruchowej polegają na tym, że dziecko cechuje wzmożona ekspansja ruchowa. Często wykonują wiele zbytecznych ruchów. Zmuszone do ograniczenia ruchliwości wykazują niepokój ruchowy. Z wiekiem zaburzenia tej sfery zmieniają się we wzmożony niepokój wewnętrzny. Młodzież i dzieci z nadruchliwością mają problemy ze snem. Trudniej zasypiają i szybciej się wzbudzają. Jest to objaw, który mogą zaobserwować rodzice. Nadmierna ruchliwość jest najbardziej widocznym dla otoczenia objawem ADHD.
Inną sferą, na którą ma wpływ nadpobudliwość jest sfera poznawcza charakteryzująca się deficytem uwagi. Osoby z tym zaburzeniem niezależnie od wieku mają trudności w skupieniu uwagi na jednej czynności. Interesuje je wiele rzeczy naraz. W rozmowach są chaotyczni, nie potrafią słuchać. Wykazują trudności w planowaniu i organizowaniu działań, rzadko kończą raz zaczęte rzeczy. Osoby z ADHD są bardzo zdolne, jeżeli coś je zainteresuje potrafią skupić uwagę i pracować bardzo długo i wytrwale.
Kolejną sferą, na którą ma wpływ nadpobudliwość psychoruchowa jest sfera emocjonalna. Objadam jest nadmierna reaktywność emocjonalna i zwiększona wrażliwość emocjonalna na bodźce. Dzieci są na ogół drażliwe, wykazują się zaburzonym łaknieniem i problemami z zasypianiem. Nastolatki wykazują się nadmierną agresją, płaczliwością i nadwrażliwością zachowaniami impulsywnymi i wybuchami gniewu. Dzieci i młodzież z nadpobudliwością emocjonalną wykazują się niedojrzałością w tej sferze. Powoduje ona zaniżoną samoocenę i brak wiary we własne siły. Zaburzenia emocjonalne prowadzą do konfliktów w grupach rówieśniczych.
Klasyczne cechy funkcjonowania dzieci i młodzieży z ADHD tłumaczą podstawowe problemy wychowawcze. Jednak z drugiej strony dotyczą one samych zainteresowanych, gdyż niepowodzenia szkolne i zawodowe, trudności w relacjach interpersonalnych, niska samoocena, poczucie frustracji jest przyczyną niemałych problemów osobistych. Konflikty z prawem, zwiększona wypadkowość, oprócz osobistej tragedii dziecka i jego najbliższych, stanowią istotny problem społeczny.
Przeprowadzane na świecie badania wykazują, że osoby z zaburzeniem hiperkinetycznym, były znacznie częściej narażone na wypadki jako piesi niż ich zdrowi koledzy, również jazda na rowerze częściej kończy się dla tych osób tragicznie. Urazy poniesione podczas takich wypadków są dużo groźniejsze dla zdrowia gdyż są to urazy głowy i obrażenia więcej niż jednej okolicy ciała. Często takie wypadki kończyły się pobytem na oddziałach intensywnej opieki medycznej a odniesione uszkodzenia ciała prowadziły do niepełnosprawności obciążając budżet państwa. Obliczono, że koszty leczenia takich osób są dwukrotnie wyższe niż ich zdrowych rówieśników. Gdy dzieci z ADHD stają się nastolatkami skala problemu rośnie. Młodzież z nadruchliwości częściej ulega wypadkom drogowym i płaci mandaty za przekroczenie szybkości niż osoby zdrowe. Badania nad problemem stwierdzają, że 40% młodzieży z ADHD ulega dwóm lub więcej wypadkom samochodowym, w populacji osób zdrowych ten odsetek wynosi 5,6%. Nadpobudliwi są również częściej uznawania za sprawców tych zajść. Badania prowadzone przez nowozelandczyków potwierdzają, że nastolatki z zaburzeniem hiperkinetycznym są częstszymi sprawcami, niż osoby zdrowe, wypadków drogowych, prowadzenia pojazdów po spożyciu alkoholu oraz łamania przepisów o ruchu drogowym. Należy to tłumaczyć tym, że nastolatki z ADHD mają problem z prawidłową oceną stopnia ryzyka, odniesienia prawdopodobnych obrażeń i zachowaniami zapobiegającymi wypadkom.
Obciążenia ADHD dotyczą nie tylko osoby chorej ale także członków rodziny, grup społecznych i rówieśniczych, pracodawców i systemów opieki zdrowotnej.
Centralnym objawem dla wszystkich podtypów ADHD jest zaburzenie koncentracji uwagi.
I. Podtyp z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi.
Dzieci tzw. marzycielskie. Przez rodziców i nauczycieli odbierane jako mniej zdolne i nieradzące sobie z nauką. Zwykle spokojne, ale nie są w stanie skoncentrować uwagi na tym, co mają wykonać. Nie rozumieją poleceń, źle przepisują z tablicy, mylą cyfry i znaki działań, nie mogą skoncentrować się na treści zadań matematycznych, nie potrafią ich rozwiązać.
Podtyp z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi występuje częściej u dziewczynek niż u chłopców i często jest niezauważany przez nauczycieli i rodziców, jako że nie przysparza większych problemów w utrzymaniu dyscypliny w klasie.
II. Podtyp z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej.
Dzieci tzw. „żywe srebra”. Nie mają większych kłopotów z przyswojeniem wiedzy, ale ogromne problemy z dyscypliną w klasie. Szybko się nudzą, wstają z ławki, bez pytania zabierają głos. Na przerwach nieustannie biegają, po lekcjach najchętniej robiłyby to samo, choć odpowiednio zmotywowane do odrabiania lekcji, wykonania zadania, potrafią się skupić i wykonać je od początku do końca. Podtyp ten częściej występuje u chłopców.
III. Podtyp mieszany.
Z tym typem ADHD mamy do czynienia najczęściej. Dzieci takie nie potrafią przestrzegać elementarnych zasad dyscypliny, jak też skoncentrować się na wykonywaniu określonych czynności. W konsekwencji mają ogromne problemy w nauce, a duża impulsywność nie przysparza im przyjaciół. Typowe zachowania w klasie to niemożność usiedzenia w miejscu, wiercenie, chodzenie po klasie, zaczepianie innych dzieci. Jeśli zostanie za coś pochwalone, natychmiast powtarza zachowanie domagając się głośno pochwały. Skupia na sobie uwagę. Trzeba mu wszystko powtarzać, bo nie słucha, zapomina o przyborach szkolnych, pracach domowych. Fakt, że lubi być w centrum zainteresowania sprawia, że dzieci z niego się śmieją. Niepowodzenia szkolne powodują, że dziecko czuje się mniej szczęśliwe, ma gorszą samoocenę. Z czasem może zacząć izolować się od rówieśników oraz wagarować.
Te dzieci najtrudniej radzą sobie z rzeczywistością. Etykietka, którą dostaje dziecko nadpobudliwe sprawia, że jest mu trudniej w każdej sytuacji. Zawsze, gdy dzieje się coś złego, staje się pierwszym podejrzanym. Ten typ ADHD również występuje częściej u chłopców niż u dziewczynek.
Kryteria zaburzeń koncentracji uwagi są następujące:
• problemy z zachowaniem koncentracji uwagi podczas pracy i zabawy;
• nie dostrzeganie szczegółów;
• problemy z organizacją pacy i zadań;
• gubienie, zapominanie przedmiotów;
• rozpraszanie się pod wpływem bodźców zewnętrznych;
• unikanie zadań wymagających dłuższego wysiłku umysłowego;
• nie słyszy osób zwracających się do niego;
• zapominanie rzeczy związanych z powszednimi czynnościami.
Nadpobudliwość można scharakteryzować następująco:
• poruszanie dłońmi i stopami, wiercenie się na krześle;
• wstawanie w sytuacjach wymagających siedzenia;
• problemy z zachowaniem spokoju;
• nadmierna aktywność motoryczna, której nie można opanować;
• dziecko czy nastolatek zachowują się jakby byli nakręceni; Niezależnie od wieku objawy impulsywności charakteryzują się;
• częstym przerywaniem i przeszkadzaniem innym;
• wyrywanie się z odpowiedzią zanim padnie całe pytanie;
• problemy z czekaniem na swoją kolej;
• gadulstwo;
• mocnymi często zmieniającymi się reakcjami emocjonalnymi;
• zapominanie np. o ustalonych terminach.
Podstawowym warunkiem diagnozowania ADHD jest występowanie zachowań nieprawidłowych u dziecka do siódmego roku życia. Taka czasowa granica dotyczy chłopców,u dziewcząt może zostać zdiagnozowane później, w okresie dojrzewania. Objawy zaburzeń muszą utrzymywać się dłużej niż 6 miesięcy oraz spełniać dwie trzecie kryteriów diagnostycznych.

3. Zaburzenia współwystępujące

Termin „zaburzenia współwystępujące” pochodzi z żargonu medycznego i oznacza choroby towarzyszące ADHD. Jest wiele takich zaburzeń, które mogą prowadzić do zamazania objawów ADHD a w efekcie utrudnić jego zdiagnozowanie, szczególnie w starszym wieku. Do najczęstszych należą zaburzenia nastroju występujące u ok. 25% osób z zespołem hiperkinetycznym. Zalicza się do nich depresję, która wiąże się z zaniżeniem samooceny oraz chorobę maniakalno – depresyjną zwaną chorobą dwubiegunową. Do niedawna uważano,że choroba ta dotyczy tylko dorosłych obecnie wiadomo, że dotyka ona także dzieci i młodzież.
Objawy choroby dwubiegunowej pokrywają się z objawami wielu innych chorób,a zwłaszcza ADHD, szczególnie zaś jego rodzaju połączonego z nadruchliwością i impulsywnością.
Powoduje to duże utrudnienia w postawieniu prawidłowej diagnozy, którą może postawić tylko doświadczony psychiatra.
Chorobie tej u dzieci, u młodzieży jak również u dorosłych często towarzyszą stany lękowe. Wynikają one z ciągłego wewnętrznego niepokoju, którego doświadcza młody człowiek żyjący w świecie chaosu, dodatkowo bombardowany mnóstwem bodźców.
Szczególnie niebezpieczne dla młodzieży szkolnej jest skłonność chorych na ADHD do uzależnień. Osoby z tą chorobą są dużo bardziej narażone na alkoholizm, narkomanię czy uzależnienie od wyrobów tytoniowych. Dużo szybsze uzależnianie się młodych z ADHD jest bardzo niebezpieczne w fazie eksperymentowania. Dodatkowo problemy wywołane zaburzeniem hiperkinetycznym dużo częściej skłaniają młodzież do sięgania po niedozwolone środki. Trudniej takie uzależnienie się leczy. Skłonności te powinno się brać pod uwagę prowadząc profilaktykę.
Zaburzenia zachowania towarzyszące dziecku z ADHD od najmłodszych lat w przyszłości mogą owocować konfliktami z prawem. Osób mających problemy z prawem jest piętnaście procent wśród cierpiących na zaburzenia koncentracji.
Dużą grupę chorych na ADHD stanowią osoby ze specyficznymi trudnościami szkolnymi, do których należą dysleksja i dysgrafia. Dysleksja to zaburzenie dużo bardziej rozpowszechnione niż ADHD, co oznacza, że nie każdy kto ma dysleksję musi być chory na ADHD. Należy to schorzenie zdiagnozować i poddać systematycznemu leczeniu niezależnie od wieku pacjenta.
Chorób towarzyszących ADHD można stworzyć długą listę. Wszystkie one są uleczalne. Często wystarcza prawidłowe zdiagnozowanie i leczenie ADHD, aby te choroby ustąpiły, gdyż mogły je wywołać zaburzenia koncentracji uwagi.
Zdiagnozowanie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej nie oznacza, że wyżej wymienione problemy muszą wystąpić u chorego.

4. Diagnozowanie

Jak w każdej chorobie tak i w leczeniu ADHD diagnozowanie odgrywa bardzo istotną rolę. Prawidłowe rozpoznanie jest podstawą skutecznego leczenia, czy jak w przypadku tego schorzenia minimalizowania jego negatywnych skutków. Do stwierdzenia obecności ADHD u człowieka nie można, tak jak w innych chorobach, użyć aparatury medycznej, nie istnieją badania pozwalające jednoznacznie stwierdzić obecność tego zespołu. Specjalista rozpoznający u pacjenta ADHD powinien określić jego mocne strony i uzdolnienia. Przy diagnozowaniu zaburzenia należy wykonać badanie ogólnego stanu zdrowia, badanie neurologiczne oraz psychiatryczne. W warunkach polskich rodzice mający problemy z nadpobudliwym dzieckiem mogą zwrócić się o pomoc do ośrodków psychiatrii dziecięcej jak również do poradni psychologiczno – pedagogicznych gdzie mają do dyspozycji przeszkolonych pedagogów i psychologów. Leczenie nadpobudliwości psychoruchowej jest wielokierunkowe, zwykle trwa wiele lat i czynnie angażuje lekarza, rodzinę i szkołę pacjenta.
Nie ma jednego dobrego sposobu rozpoznania nadpobudliwości. Jest to proces o zróżnicowanym przebiegu. U jednych pacjentów prawidłową diagnozę można postawić po wykonaniu podstawowych testów u innych jest to proces bardziej skomplikowany.
Każdy proces diagnozowania powinien obejmować kilka faz:
1.Podstawą prawidłowego diagnozowania zarówno u dzieci, młodzieży i dorosłych jest zebranie wnikliwego wywiadu, który powinien uwzględniać mocne strony i uzdolnienia a także problemy i konflikty szkolne.
2.Należy przeprowadzić wywiad na temat chorego również z członkami jego najbliższej rodziny, gdyż pacjent pewnych rzeczy nie dostrzega lub postrzega je zupełnie inaczej niż otoczenie.
3.Ważna jest w odniesieniu do dzieci i młodzieży opinia szkoły.
4.Konieczne jest poznanie historii chorób, ponieważ mogą one być chorobami współwystępującymi.
5.Jeśli jest to konieczne, powinno przeprowadzić się badania neuropsychologiczne.
6.Inne badania medyczne, jeśli okażą się potrzebne jak np. badania dotyczące zaburzeń snu, tarczycy, poziomu ołowiu we krwi, działania nadnerczy a także wykluczające padaczkę i alergie pokarmowe i środowiskowe.
Amerykańscy psychologowie polecają zastosowanie badań pomocnych w diagnozowaniu ADHD takich jak ilościowy elektroencefalogram (QEEG) oraz techniki obrazowania mózgu (SPECT).
Błędne jest wyobrażenie, że ADHD można zdiagnozować za pomocą jednego uniwersalnego testu, taki po prostu nie istnieje. Każdy przypadek jest inny, dlatego najdoskonalszą metodą jest poznanie historii pacjenta. Objawy choroby nie mogą pojawić się w dopiero w okresie młodzieńczym czy u dorosłego muszą one występować od dzieciństwa. Oznaki zaburzenia muszą wystąpić na kilku płaszczyznach tj. w domu, w szkole i w grupie rówieśniczej. Ograniczenie się objawów tylko do jednego środowiska nie jest przesłanką do stwierdzenia choroby. Diagnoza nie może ograniczać się tylko i wyłącznie do opisania problemów, powinna też wskazywać uzdolnienia młodego człowieka, w ten sposób rozpoczyna się już terapia skupiająca się na pozytywach co buduje poczucie własnej wartości.
Zapoznanie się terapeuty z historią chorób osoby zgłaszającej się po pomoc ma pomóc w ustaleniu czy ich objawy nie sprawiają wrażenia ADHD.
Badania neuropsychologiczne nie są konieczne przy diagnozowaniu tego rodzaju zaburzeń skutkują jednak w przypadku ustalenia nieprawidłowości związanych z uczeniem się.
Badania medyczne wymienione przeze mnie w punkcie 6 pozwalają wykluczyć wpływ czynników zewnętrznych na podłoże problemów z brakiem koncentracji. Brak dostatecznej ilości snu może wywoływać objawy podobne jak ADHD. Takie same skutki dla organizmu człowieka mogą mieć alergie. Wszystkie inne badanie medyczne wykonuje się jedynie wtedy, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że mogą one być przyczyną problemów pacjenta. Zwykle wystarcza terapeucie szczegółowy wywiad.
Naukowcy ciągle poszukują nowych metod przydatnych w diagnozowaniu ADHD.W Stanach Zjednoczonych do diagnozowania niektórych przypadków nadpobudliwości psychoruchowej wykorzystuje się dwie nowatorskie metody. Są to badania funkcji mózgu. QEEG, czyli ilościowy elektroencefalogram to badanie fal mózgowych, pomoce przy diagnozowaniu ADHD u dzieci i dorosłych.
Osoby z ADHD wykazują mniejsze pobudzenie kory i zewnętrznych warstw mózgu. Zjawisko to polega na występowaniu większej ilości fal wolnych (teta) w stosunku do fal szybkich (beta). Diagnoza ADHD opiera się więc na obliczeniu stosunku jednych fal do drugich.
Badanie to pozwala zdiagnozować dziewięćdziesiąt procent chorych. Nie jest jednak ono konieczne przy stawianiu diagnozy. Innym badaniem nad wykorzystaniem, którego pracują amerykańscy badacze jest emisyjna tomografia komputerowa pojedynczego fotonu (SPECT). Jednak mimo pierwszych badań potwierdzających jej użyteczność w psychiatrii brakuje gruntownych danych określających, w jakim stopniu jest to badanie przydatne

5. Leczenie

W 2004r. Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne oraz Europejskie Towarzystw Psychiatrii Dzieci i Młodzieży uznały, że leczenie ADHD powinno obejmować kilka metod terapeutycznych, w tym oddziaływania psychospołeczne, psychoterapię i farmakoterapię.
Nasz kraj nie ma przygotowanych standardów leczenia zaburzeń hiperkinetycznych.
W leczeniu tego schorzenia wykorzystuje się wiele różnych metod. W każdym przypadku powinny być one dobierane indywidualnie. Niektóre z nich wykorzystuje się u chorych niezależnie od wieku jak np. farmakoterapię, inne wykorzystuje się tylko u dzieci. Większość metod leczenia można stosować niezależnie od wieku pacjenta.
Leczenie ADHD powinno być całościowe i wykorzystywać różne dostępne metody. Wymagają one współpracy lekarza, rodziny i szkoły. Jeśli wcześniej nie podjęto odpowiednich działań objawy choroby mogą się nasilać do tego stopnia, że osoba dotknięta tym zaburzeniem nie może prawidłowo funkcjonować w społeczeństwie. Nieleczone ADHD u młodzieży podnosi ryzyko zaburzeń funkcjonowania społecznego.
W przypadku ADHD nie można mówić o wyleczeniu jest to zaburzenie nie poddające się leczeniu w pełnym rozumieniu tego słowa, można jedynie łagodzić jego skutki czy to za pomocą terapii czy farmakologicznie.
Podstawę skutecznej terapii stanowi dobrze postawiona diagnoza gdzie należy określić mocne strony pacjenta. Pozwala to na wybranie kierunku działań. Wzmacnianie poczucia własnej wartości jest ważne w przypadku chorego w każdym wieku. W wypadku dzieci i młodzieży wskazana jest psychoedukacja na temat zespołu nadpobudliwości. Pozwala ona na wyjaśnianie rodzicom istoty objawów zespołu ADHD, jego przebiegu i rokowań. Edukacja nie dotyczy tylko rodziców, musi by skierowana także do pozostałych członków rodziny z włączeniem rodzeństwa i dziadków. Cała rodzina powinna uzyskać pomoc w zakresie poradnictwa w dziedzinie metod wychowawczych, oraz umiejętności rodzicielskich. Wyjątkowe znaczenie ma informacja i współpraca z nauczycielami i pedagogami szkolnymi. Takie kontakty pozwalają stworzyć wspólny front w walce z nieakceptowanymi zachowaniami. W zmaganiach z zespołem zaburzeń hiperkinetycznych należy zmienić styl życia. Udowodniono, że małe dzieci, które oglądają telewizję więcej niż dwie godziny dziennie są bardziej podatne na ADHD, tak więc osobom dotkniętym tym zaburzeniem zaleca się ograniczenie korzystania z telewizora i komputera. Wskazane jest natomiast spędzanie większej ilości czasu z rodziną i przyjaciółmi oraz ćwiczenia. Większość osób z ADHD ma za mało snu, należy więc dopilnować aby dziecko lub młody człowiek mieli ustalone, stałe godziny spoczynku. Specjaliści od żywienia zwracają uwagę na to jak duże znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania mózgu ma dieta. Według autora książki Jak żyć z ADHD na poprawę pracy mózgu wpływ mają:
• naturalna witamina C wspomagająca działanie dopaminy w synapsach, głównego przekaźnika nerwowego potrzebnego przy leczeniu ADHD
• witamina B – 12(kwas foliowy) zapobiegająca obumieraniu komórek mózgowych,
• witamina E i selen działają wspomagająco;
• zawarte w jagodach i pestkach winogron przeciwutleniacze dobroczynnie wpływają na mózg;
• picie dużej ilości wody;
• kwasy tłuszczowe omega – 3;
Negatywnie na pracę mózgu wpływają:
• zbyt duże dawki ww witamin;
• fast-foody;
• spożywanie produktów zawierających kwasy tłuszczowe trans znajdujące się w słodyczach chipsach ziemniaczanych, margarynie.
Ważnym elementem wspomagającym leczenie są ćwiczenia. Wskazane jest korzystanie z nich, gdy młody człowiek czuje się rozproszony w czasie nauki, lub senny. Regularne gimnastyka sprawi, że chory może się lepiej koncentrować. Ćwicząc dostarczamy do mózgu więcej krwi a wraz z nią więcej tlenu, oraz odpowiednich substancji. Zapewniona dziecku i młodemu człowiekowi odpowiednia ilość regularnego ruchu działa także jak lek antydepresyjny i przeciwlękowy. Taka aktywność pozwala zwiększać funkcje poznawcze. Ćwiczenia zwiększają wytrzymałość psychiczną i obniżają poziom zmęczenia psychicznego.
Oprócz ćwiczeń fizycznych dobre efekty przynoszą ćwiczenia mózgu, pomagają utrzymać go w dobrej formie. Wykonywanie odpowiednich ćwiczeń pozwala poprawić koncentrację i umiejętność organizowania czasu a także koordynację.
Jednym z problemów współwystępujących jest dysleksja w takim przypadku dobre metody przynosi nowatorska metoda leczenia ADHD i dysleksji poprzez stymulację móżdżku. Metoda ta jest z powodzeniem stosowana w klinikach w Anglii. Są to proste ćwiczenia wykonywane dwa razy dziennie przez dziesięć minut od pół roku do roku. Powodowały one, że rosły u dzieci i młodzieży możliwości związane z czytaniem i koncentracją oraz poczucie własnej wartości.
Ćwiczenia polegały na balansowaniu na desce z zaokrąglonym spodem, żonglowaniu, przesuwaniu oczami z jednej strony na drugą, staniu na jednej nodze, a także innych czynnościach, w których chodziło głównie o utrzymanie równowagi, koordynację następujących po sobie ruchów i robienie rzeczy, które każą przekraczać środkową linię mózgu.
Metoda ta może być stosowana w połączeniu ze standardowym leczeniem nigdy zamiast niego.
Ważnym elementem radzenia sobie ze skutkami ADHD jest odpowiednia organizacja życia. Zachowanie zasad organizacyjnych oraz korzystanie z różnego rodzaju urządzeń ułatwiających opanowane chaosu pozwala dotkniętemu zaburzeniem sprawować kontrolę nad własnym życiem. Różnego rodzaju plany zadań do wykonania, listy, stałe rytuały powtarzane codziennie pomagają zniwelować zamęt. Takie stałe działania wchodzą w nawyk i wydatnie pomagają w życiu osoby z ADHD. Jasne zasady wytyczone przez rodziców dostosowane do wieku dziecka stanowią bardzo istotną rolę w wychowaniu każdego dziecka nie tylko tego dotkniętego ADHD.
Dla lepszej koncentracji podczas nauki młody człowiek powinien mieć zapewnione odpowiednie warunki ułatwiające mu pracę. Miejsce takie powinno ograniczać do minimum ilość bodźców zewnętrznych zaburzających skupienie. Zadania do wykonania powinny zawierać przejrzyste cele ujęte w realne ramy czasowe. Dla lepszej motywacji do działania, należy zaczynać od zadań łatwiejszych sprawiających przyjemność. Pomiędzy wykonywaniem poszczególnych zadań niezbędne są małe przerwy rozładowujące napięcie.
W leczeniu ADHD można stosować środki farmakologiczne, które poprawiają funkcjonowanie dzieci, młodzieży i dorosłych. Nie likwidują one choroby jedynie łagodzą jej skutki. Działają tak długo jak długo są podawane. Nie we wszystkich przypadkach okazują się skuteczne. Muszą być stosowne pod ścisłą kontrolą lekarza. Decyzja o braniu leków musi być podjęta za zgodą wszystkich zainteresowanych stron, rodzice nie mogą narzucać swojej decyzji dziecku gdyż takie zachowanie może niekorzystnie wpłynąć na psychikę chorego. Podjęcie decyzji o zastosowaniu leczenia farmakologicznego powinna być poprzedzona spokojną rozmową z dzieckiem. Leki podawane chorym na ADHD zwiększają ilość noradrenaliny i dopaminy w mózgu, gdyż to właśnie produkcja tych substancji jest obniżona, i jest przyczyną występowania objawów nadpobudliwości. Długotrwałe podawanie leków oprócz zmniejszenia objawów typowych dla tego zaburzenia dają wiele dodatkowych korzyści. Mogą zapobiec takim następstwom ADHD jak niechęć do szkoły, a co z tego wynika bardzo słabym wynikom w nauce, uleganiu wypadkom i kontuzjom oraz niskiej samoocenie.
W leczeniu nadpobudliwości psychoruchowej stosuje się dwie grupy leków – leki pobudzające i antydepresyjne oraz preparaty homeopatyczne. Mogą być one skuteczne nawet w 80%poprawnie zdiagnozowanych zaburzeń.Odpowiednie dobranie leku i dawki może trwać długo, nawet kilka miesięcy, należy jednak wykazać się dużą cierpliwością, gdyż właściwie dobrany lek zwiększa efektywność działania chorego. Jeżeli wystąpią trudne do zniesienia skutki uboczne podawanie leków trzeba przerwać.
Kiedy zalecony przez lekarza lek nie działa warto podjąć próbę ze zwiększoną dawką lub wymienić na inny. Wszystkie efekty przyjmowania leku utrzymują się do dwunastu godzin. Środki te nie powodują uzależnień, ograniczają również możliwość uzależnienia się od narkotyków.
W leczeniu ADHD najczęściej podaje się stymulanty. Osoby z ADHD mają problem z nadmierną stymulacją przez bodźce zewnętrzne, dlatego są zbyt ruchliwe i łatwo się rozpraszają. Grupa leków określana jako stymulanty mają pobudzać procesy hamowania bodźców wychodzących, w ten sposób poprawiają koncentrację. Najbardziej znanymi środkami pobudzającym: są metylfenidat (Ratalni, Concerta, Matadate), oraz pochodne amfetaminy, dekstramfetamina (Dexadrine, Dexampex, Oxydess) i pemolina (Cylert, Revibol, Tradon, Ronyl). W chwili obecnej farmaceutyki do leczenia ADHD mają przedłużone działanie, jednak w pierwszej fazie ustalania dawki leku niezbędne są te o krótszym okresie działania. Zapobiega to niebezpieczeństwu przedawkowania leku. Specyfiki o przedłużonym działaniu pozwalają na wykluczeniu paradoksu, że osoba z zaburzoną uwagą musi pamiętać o przyjęciu lekarstwa poprawiającego koncentrację.
Oprócz symulantów w leczeniu nadpobudliwości można stosować leki niestymulujące. Wśród leków niestymulujących min. stosuje się amantadynę, pobudza ona powstawanie dopaminy. Okazało się jednak, że podawanie jej niesie wiele skutków ubocznych i większość lekarzy zrezygnowała z jej stosowania. Nad środkiem tym nadal badania prowadził W. Singer neurolog – psychiatra z Harvardu i opracował taki sposób podawania leku, który eliminuje skutki uboczne. Innym lekiem z tej grupy jest strattera. Stosując ten lek trzeba dłużej czekać na pozytywne skutki., ale jest równie skuteczna w leczeniu jak leki stymulujące. Jest jaszcze wiele innych leków niestymulujących stosowanych przy leczeniu ADHD.
W Polsce farmakoterapia jest kuracją nie refundowaną przez NFZ. Koszty miesięcznej kuracji wahają się między 300 a 500 zł. Jest to kwota przekraczająca możliwości finansowe przeciętnej rodziny, dlatego ten rodzaj leczenia jest tak rzadko stosowany. Problemem jest dostępność nowoczesnych leków powszechnie stosowanych na świecie. W Polsce w leczeniu nadruchliwości stosuje się preparaty niezarejestrowane jako leki na to schorzenie, które wykorzystuje się wtedy gdy najnowocześniejsze specyfiki są niewystarczające.
Z ADHD często łączy się występowanie depresji w takich przypadkach oprócz środków pobudzających podaje się antydepresanty. Chociaż czasami po podaniu symulantów objawy depresji ustępują po złagodzeniu objawów ADHD. Jednak samo podawanie leków nie wystarcza w leczeniu nadpobudliwości gdyż nie jest ono w stanie zmienić wszystkich aspektów funkcjonowania chorego. Wspólnie z farmakoterapią należy stosować inne formy terapii.
Oprócz wcześniej wymienionych przeze mnie metod leczenia ADHD można korzystać z innych form terapii. Jedną z nich jest psychoterapia, metoda ta koncentruje się na osobistych problemach chorego. Jest to najskuteczniejsza forma pomocy zarówno dzieciom młodzieży jak i dorosłym. Pozwala ona mu zrozumieć siebie i innych, eliminować nieprawidłowe zachowania oraz nauczyć każdego niezależnie od wieku organizowania czasu i uczenia się.
Do metod wspomagających leczenie nadpobudliwości należy trening interpersonalny, który ma na celu rozwijanie umiejętności potrzebnych w podejmowaniu kontaktów z otoczeniem. W przeciwieństwie do psychoterapii jest to terapia grupowa. Pozwala ona przywrócić uczestnikowi wiarę w samego siebie, uczy sposobów komunikacji, rozwiązywania konfliktów. Każdy chory może uczestniczyć w zajęciach z psychoedukacji. Zdobyta w czasie zajęć wiedza na temat schorzenia zmniejsza lek, poczucie winy i dezorganizację działań. Psychoedukacja ma na celu zmianę postaw i zachowań. Osoba cierpiąca na zaburzenia zachowania może również korzystać z socjoterapii, brać udział w zajęciach relaksacyjnych, uczestniczyć w terapii metodą Dennisona czy Weroniki Sherborne. Pomocne w niwelowaniu stresu, wynikającego z różnych sytuacji życiowych, dotyczącego w sposób szczególny osób z ADHD jest ćwiczenie jogi i metod relaksacyjnych.
Terapią stosowaną w Polsce jest metoda EEG biofeedback, która pozwala na ustalenie harmonii czynności fal mózgowych na zasadzie bioregulacji i samouczenia się mózgu formą treningową wideozabawy. Metodę tę stosuje się w leczeniu wielu problemów medycznych. Treningi te mają charakter wyciszający i relaksujący przy jednoczesnym aktywowaniu procesów myślowych. Pozwala ona na wyciszenie nadpobudliwości, niepokoju i lęku, znosi agresywność i poprawia stosunki z otoczeniem. Ten sposób leczenia skuteczny jest w 85 – 95% przypadków i zależy ona od stopnia złożoności problemu. Zalecane jest przeprowadzenie ok. 60 takich seansów, a NFZ refunduje 10 zabiegów.

6.Funkcjonowanie dziecka nadpobudliwego

Dzieci z ADHD to dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Praca z nimi wymaga większego nakładu pracy i konsekwentnego działania, aby osiągnąć pozytywne rezultaty. Swoim zachowaniem przeszkadzają innym dzieciom, są konfliktowe, co powoduje niechęć otoczenia. Mądry i cierpliwy nauczyciel za pomocą odpowiednich metod potrafi zaktywizować takiego ucznia. Wychowankowie z nadpobudliwością są bardzo inteligentni, choć przez swoje zachowanie są postrzegani jako osoby rozkojarzone, zapominalskie i niegrzeczne. Jednak doświadczony nauczyciel wie, że ich zachowanie nie wynika ze złej woli. Wraz zaburzeniami zachowania często występuje dysleksja, dysgrafia i dyskalkulia. Stosowanie kar za nieprawidłowe zachowanie rodzi jego niechęć i lęk. Należy pomóc takiemu uczniowi znaleźć akceptowalne formy rozładowania nadruchliwości. Pracując z dziećmi czy z młodzieżą dotkniętym tym zaburzeniem należy przestrzegać kilku zasad. Trzeba uczyć organizować przestrzeń. Zorganizowane otoczenie jest niezbędne, gdyż wewnętrzny niepokój należy równoważyć uporządkowanym otoczeniem. Chory z nadpobudliwością potrzebuje więcej zrozumienia, tolerancji i cierpliwości ze strony otoczenia. Warto pamiętać, że jego zachowanie, męczące dla innych, jemu samemu również sprawia ogromne problemy, trudniej znaleźć mu kolegów, odnieść sukces, zasłużyć na pochwałę. Wprowadzanie porządku i rutyny w życiu osoby z ADHD pozwala jej się odnaleźć. Stały rytm dnia, posiłków obowiązków wstawania i chodzenia spać daje poczucie bezpieczeństwa. Ograniczenie ilości bodźców pozwala dziecku skupiać uwagę na jednej określonej czynności. Powinno się unikać głośnej muzyki przesiadywania przed telewizorem czy komputerem. Ważnym elementem są jasne komunikaty skierowane do ucznia. Młodzież z ADHD często popada w konflikt z prawem, sięga po różnego rodzaju używki oraz pojawiają się u nich zachowania antyspołeczne zachowania te powodowane są niską samooceną. W takim wypadku ważna jest praca z uczniem nad ugruntowaniem poczucia własnej wartości. Może to zapobiec wyżej wymienionym negatywnym skutkom społecznym.
Najważniejsze w pracy nauczyciela z uczniem obciążonym tym zaburzeniem jest akceptacja jego odmienności i współpraca z rodzicami na każdym szczeblu nauki szkolnej. Aby pomóc uczniowi należy często przypominać mu o jego obowiązkach sprawdzać notatki zwracać się bezpośrednio do niego i ograniczyć ilość bodźców sadzając go w pierwszej ławce z dala od okna, ponieważ sąsiedztwo okna dostarcza jeszcze większej ilości czynników pobudzających. Ważny jest dla nauczyciela fakt, że jeżeli chce by jego uczeń wyniósł coś z lekcji należy używać wyróżnień podstawowych haseł, zaznaczać ważne kwestie, przeprowadzać doświadczenia.
Duże znaczenie ma stopniowanie trudności zadań gdyż zbyt trudne łatwo zniechęcają ucznia z ADHD doprowadzają do narastania napięcia emocjonalnego. Podopieczny z zespołem nadpobudliwości powinien być często angażowany w tok lekcji, spowoduje to wzrost zainteresowania tematem i właściwie ukierunkuje jego aktywność.
Pomocne w pracy mogą okazać się wszelkiego rodzaju metody relaksacyjne, wyciszające i poprawiające koncentrację. Elementem dobrej organizacji pracy nie tylko z uczniem z ADHD jest konsekwencja w postępowaniu. Jasno postawione granice pozwalają w lepszym stopniu kontrolować postępy dziecka. Niedozwolone jest wyznaczanie zbyt odległych terminów realizacji zadań i projektów dalekie terminy powodują rozproszenie uwagi i w efekcie nie kończenie rozpoczętych działań.
Według autorów poradnika dla nauczycieli najważniejsze techniki stosowane w pracy z dzieckiem nadpobudliwym to:
• właściwe usadzenie ucznia
• skuteczne wydawanie poleceń tzn. jasne konkretne komunikaty
• dostosowanie zadań do możliwości ucznia;
• ustalenie obowiązujący zasad;
• eliminowanie zachowań niepożądanych,
• angażowanie w prace na rzecz szkoły i klasy;
• upraszczanie poleceń i instrukcji ;
Zasady te należy stosować wobec ucznia niezależnie od wieku i poziomu kształcenia.
W pracy z wychowankiem nadpobudliwym duże znaczenie ma kontakt wzrokowy, częste powtarzanie wskazówek, dzielenie zadań na mniejsze części. Od najmłodszych lat nauki w szkole należy przyzwyczajać dzieci do przygotowywania list i spisów rzeczy do wykonania. W pracy z uczniami, z ADHD bardzo dobrze sprawdzają się pomoce wizualne, pozwalają im łatwiej zapamiętywać określone treści. Jedną z zasad pozwalających uzyskać rezultaty w pracy z uczniem, z ADHD jest wykorzystywanie naprzemienne ćwiczeń wymagających aktywności i cichych.
Chcąc osiągnąć określone efekty pracy z dzieckiem z zaburzeniami zachowania należy ściśle współpracować z rodzicami, stosować odpowiednie metody nauczania, sprecyzować plany zajęć i postępować zgodnie z wcześniej ustalonymi regułami. Takie postępowanie pozwoli uzyskać dobre efekty nie tylko z uczniem zaburzonym, ale z każdym.
Jednym z najskuteczniejszych sposobów nauczania dzieci i młodzieży szkolnej jest nauka oparta na współpracy między uczniami w klasie. Pozwala ona zaangażować wszystkich w klasie w proces dydaktyczny ułatwia skupianie uwagi oraz podtrzymuje odpowiedni stan gotowości. Przydatną metodą jest współpraca wychowanków w grupach. Należy jednak zwracać uwagę by każda osoba wchodząca w skład grupy była zaangażowana w jej pracę, nie można dopuścić do sytuacji, że zadanie wykonuje tylko część grupy a reszta przygląda się bezczynnie. Współpraca w zespołach w przypadku ucznia z ADHD musi podlegać kilku zasadom:
- należy zaczynać od małych grup (par),
- nauczyciel przydziela konkretne zadania każdej osobie,
- ustanawia jasne reguły współpracy,
- obserwuje pracę grupy,
- sprawdza efekty pracy,
Ocena zachowania ucznia z ADHD przez rówieśników dokonywana jest często na podstawie obserwacji relacji uczeń – nauczyciel. Jeśli pozostali uczniowie zauważą,że zachowanie nauczyciela jest inne w stosunku do jednego ucznia, to grupa przyjmie taką samą postawę wobec niego. Zadaniem wychowawcy ucznia z nadpobudliwością jest stosowanie wobec niego tzw. wzmocnień pozytywnych, czyli nagradzania nawet za niewielki sukces.
Istotnym problemem dla ucznia z nadpobudliwością są prace pisemne. Problemy te wynikają z trudności motorycznych ucznia. Długie zadania matematyczne i teksty do czytania bywają przeszkodą nie do pokonania. Uczeń dotknięty zespołem hiperkinetycznym często już na starcie rezygnuje z wykonania tego rodzaju zadań. Aby zmotywować ucznia do wykonywania dłuższych prac pisemnych należy pamiętać o kilku zasadach:
• dzielić całe zadania na kilka części,
• w zdaniach z treścią używać pogrubień najważniejszych elementów przywołuje to uwagą ucznia,
• ustalić jasne ramy czasowe, w których należy wykonać zadanie,
• robić przerwy, wykonywać proste ćwiczenia
• korygować na bieżąco postępy ucznia, pomagać naprowadzać i przywoływać uwagę,
• dostosować zadania do możliwości ucznia,
• dzielić wypracowania na segmenty i szczegółowo opracować polecenia,
• zachęcać ucznia do wykonania zadania z wyprzedzeniem,
• udzielać pomocy w szukaniu materiałów ale nie zastępować w tym.
Wielu uczniów z nadpobudliwością ma duże problemy z rozwiązywaniem zadań testowych. Nawet przy dobrej znajomości materiału mogą oni nie poradzić sobie z taką formą sprawdzianu. Większość zadań sprawdzających kompetencje uczniów na poszczególnych etapach nauki szkolnej zawiera zadania testowe. Warto więc nauczyć wychowanków kilku strategii rozwiązywania tego rodzaju ćwiczeń i to nie tylko tych z nadpobudliwością ale wszystkich. Wybrane strategie przydatne do pisania testów:
• stosowanie kart testowych do wypełnienia na lekcjach, dzięki którym wychowankowie uczą się jak rozwiązywać takie testy;
• uczenie technik zapamiętywania, zachęcanie do podkreślania i oznaczania kolorami najważniejszych elementów, zachęcanie do tworzenia skojarzeń;
• przeprowadzanie testów próbnych, by uczeń mógł nauczyć się rozplanować rozwiązane w czasie;
• dzieci z nadpobudliwością powinny wykonywać test w oddzielonym od reszty klasy miejscu, należy sprawdzić czy mają wszystkie potrzebne przy rozwiązywaniu testu rzeczy;
• wydłużanie czasu pracy jeśli zachodzi taka potrzeba.
Jak już wcześniej zaznaczałam w pracy z uczniem z nadpobudliwością niezbędna jest ustalenie reguł. Aby zachęcić uczniów do ich przestrzegania pomocne może okazać się wspólne ich formułowanie. Podczas tworzenia reguł należy wsłuchiwać się w sugestie wychowanków oraz stosować wzmocnienia pozytywne, czyli skupiać się na tym, co należy a nie na tym, czego nie wolno. Aby uczniowie przestrzegali ustalonych zasad nie wystarczy je spisać i umieścić w widocznym miejscu, należy je egzekwować. Reguły te należy bezwzględnie respektować nie tylko w stosunku do uczniów z nadpobudliwością, ale do wszystkich uczniów. Jeśli dostrzeżemy złamanie zasady przez kogokolwiek w klasie należy natychmiast reagować, brak reakcji w jednym przypadku utrudni przestrzeganie reguł następnym razem.
Funkcjonowanie dziecka z ADHD utrudnione jest nie tylko w szkole ale także w rodzinie. Kłopoty wywołane przez nadpobudliwość odbijają się również na relacjach rodzice dzieci i to niezależnie od wieku dziecka. Rodzice szczególnie w przypadku niezdiagnozowanej choroby żyją w atmosferze porażki wychowawczej. Zaburzenia atmosfery powodują zwrotne zaburzenia zachowania podopiecznego. Niezaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych dziecka nasila objawy zaburzeń hiperkinetycznych. Zbyt liberalne poglądy na wychowanie jak i nadmiernie rygorystyczne i karzące również nasilają objawy choroby. Kiedy w rodzinie pojawia się ADHD należy zapewnić w niej atmosferę spokoju wyrozumiałości i cierpliwości. Krzyki, straszenie i bicie odnoszą tylko chwilowy skutek pogłębiając nadpobudliwość. Podobnie jak nauczyciele rodzice muszą również mieć wypracowane zasady konsekwentnego postępowania. Ład i porządek wprowadzany od najmłodszego ułatwia dalsze funkcjonowanie dziecka na różnych płaszczyznach życia. Ważne by rodzice poświęcali czas swojemu dziecku, rozmawiali z nim, znali jego problemy. Istotną rzecz jest trzymanie na wodzy swoich emocji. Niedozwolone są wybuchowe reakcje. Aby nie wzmacniać zachowań negatywnych należy reagować spokojnie a za poprawne zachowania chwalić. Wszystkie osoby opiekujące się dzieckiem czy nastolatkiem z nadruchliwością muszą mieć wypracowany system kar i nagród. Jak w przypadku każdego dziecka rodzice nie powinni stosować kar nadmiernie rozciągniętych w czasie.
W domu dziecko powinno mieć stworzone odpowiednie warunki do nauki. Wydzielone miejsce do odrabiania lekcji pozbawione elementów, które mogłyby rozpraszać. Należy wyznaczyć określoną godzinę na rozpoczęcie odrabiania lekcji, i dostosować czas nauki. Im dziecko starsze tym dłużej potrafi się skoncentrować nad zadaniem domowym, ale jeśli poczuje się znużone należy robić krótkie przerwy.
Istotnym elementem prawidłowego funkcjonowania ucznia są ścisłe kontakty rodziców ze szkołą i nauczycielami. Rozmowy te powinny być przeprowadzane osobiście bądź telefonicznie. Ważne, aby były częste i regularne. Od dobrej współpracy na linii szkoła – rodzice zależy właściwe funkcjonowanie podopiecznego w obu tych środowiskach.

Podsumowanie

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej dotyka coraz więcej osób, coraz częściej do klas trafiają dzieci z ADHD.
Obraz zaburzenia u młodzieży w niewielkim stopniu odbiega od obrazu zaburzeń u dzieci młodszych czy dorosłych. Jedyną istotną różnicą jest zamiana w okresie dojrzewania nadruchliwości na dręczący, uporczywy niepokój wewnętrzny. Zmiana ta następuje w różnym wieku i jest to indywidualna cecha chorego, u jednego ustępuje wcześniej u innego później. Na problemy okresu dojrzewania nakładają się problemy wywołane przez ADHD.
Koszty społeczne ADHD ponosimy wszyscy. Należy zrobić możliwie dużo by pomóc osobom z tym zaburzeniem. To właśnie u nastolatków zaczynają się kłopoty mogące dotknąć osoby spoza rodziny. U młodzieży z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej problemem staje się dużo częstsze jak u osób zdrowych uczestnictwo w wypadkach drogowych. Konsekwencje takiego stanu rzeczy ponosi nie tylko poszkodowany i jego rodzina, ale ma to również skutki społeczno – ekonomiczne. Koszty leczenia poniesionych urazów spadają na barki wszystkich obywateli. Częstym problemem już u nastolatków staje się nadużywanie alkoholu.
Wszystkie zasady stosowane w pracy z osobą z nadpobudliwością można sprowadzić do konsekwencji w postępowaniu zarówno opiekunów jak i nauczycieli, indywidualnego podejścia do ucznia i spokoju w obliczu nieakceptowanych zachowań.
Nauczyciele powinni wiedzieć jak pomóc takim uczniom i gdzie ich skierować w razie podejrzeń wystąpienia zaburzenia. Chociaż coraz częściej zespół ten jest diagnozowany u młodszych dzieci jednak nie wszystkie uzyskują fachową pomoc. Na taki obrót sprawy składa się wiele czynników. Należą do nich min. niedostateczna wiedza na ten temat rodziców i nauczycieli, brak współpracy między szkołą i opiekunami dzieci, utrudniony dostęp do ośrodków diagnostycznych, zbyt mała wiedza o ADHD lekarzy. Taki stan rzeczy odpowiedzialny jest za to, że do szkoły średniej trafiają uczniowie z niezdiagnozowaną nadpobudliwością.
Dla każdego nauczyciela najważniejszymi informacjami o ADHD są te dotyczące metod pracy z uczniem chorym. Stykając się po raz pierwszy z tym tematem wychowawca staje przed dużym problemem jak skłonić ucznia z zaburzeniem do efektywnej pacy, jak osiągnąć zadowalające rezultaty, jak postępować, aby nie potęgować jeszcze objawów choroby, ale łagodzić je.