Obraz wsi i jej mieszkańców w literaturze polskiej wybranych epok

TEMAT : Obraz wsi i jej mieszkańców w literaturze polskiej wybranych epok.
Omów na wybranych przykładach.

Wieś, jej tradycje kulturowe i religijne, zwyczaje regionalne oraz trud codzienności od zawsze inspirowały wielu twórców do umieszczania jej w swoich dziełach. Ja w swojej prezentacji skupię się na obrazie wsi i jej mieszkańców w literaturze polskiej poszczególnych epok. Polscy pisarze wydobywają i zręcznie prezentują zarówno dobre jak i złe strony życia w środowiskach wiejskich. Tak, więc postaram się jak najdokładniej przybliżyć obrazy i doznania, jakie chcieli przekazać nam nasi pisarze i poeci.
W literaturze wieś była bardzo często przedstawiana jako oaza spokoju i harmonii z naturą. Pomimo, że świat ludu pozostawał na uboczu oficjalnej kultury, stanowił i wciąż stanowi jej bardzo cenne ogniwo. Wieś miała swój odrębny język, gwarę, tradycję, obyczaje i z tego względu stanowiła świetny temat dla artystów. W historii Polski zawsze istniały waśnie i spory pomiędzy mieszkańcami wsi a ludźmi z miast. Inteligencja, szlachta i arystokracja przypominała sobie
o chłopach dopiero w sytuacjach konfliktów zbrojnych, natomiast problemu pańszczyzny nie chciała rozwiązać przez wiele lat. Wieś była zatem także miejscem cierpienia, biedy, głodu i "ciemnoty". Pisarze często wyidealizowali obraz wsi, lecz można spotkać się, także z realistycznymi oraz naturalistycznymi opisami życia na wsi i jej mieszkańców.
Na gruncie polskim do najważniejszych tekstów na temat wsi z pewnością zaliczają się te napisane przez Mikołaja Reja w epoce renesansu. Jednym z nich jest "Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem, a Plebanem". Jest to dialog tych trzech postaci, przedstawiających trzy różne i podstawowe stany ówczesnego społeczeństwa żyjącego na wsi czyli : chłopstwa, duchowieństwa i szlachty. Tekst porusza kwestie społeczne, głównie zaś problem, jakim było wówczas ciemiężenie chłopstwa przez dwie, stojące wyżej w hierarchii warstwy. Krytyce podlegają szlachta i duchowieństwo, które dyskryminują, lekceważą i wyzyskują rolniczo - rzemieślniczą ludność. Tym samym autor pokazuje swoje współczucie dla tej pogardzanej, a przecież potrzebnej warstwy. Jednocześnie wyraża także dla nich pewien podziw. Zamieszkujący wieś ludzie mają same obowiązki, a prawie żadnych praw. Muszą odrabiać pańszczyznę, muszą regularnie odejmować sobie od ust, aby móc zapłacić olbrzymie, zdecydowanie wygórowane podatki i czynsze. W zamian nie dostają nic. "Krótka rozprawa między panem, wójtem a plebanem" zwraca uwagę na problem samowoli szlachty, a także na chciwość duchowieństwa, żerującego na wiernych, pobożnych mieszkańcach wsi.
Do kwestii wiejskich odnosi się także inny utwór autorstwa Mikołaja Reja, zatytułowany "Żywot człowieka poczciwego". Jest to wielka apoteoza (pochwała osób, rzeczy, wydarzeń, idei bądź wartości) wiejskiego życia, które pozwala żyć w zgodzie z naturą i jednocześnie pielęgnować cnoty, takie jak pracowitość, uczciwość, czy patriotyzm. Zaprezentowany w "Żywocie..." zostaje model życia szlachcica, który poznawszy smak salonowego, dworskiego życia, decyduje się osiąść na wsi
i wieść spokojny żywot dobrego gospodarza - ziemianina. Pragnie spędzić swoje życie w bliskim kontakcie z naturą, a to właśnie gwarantuje zamieszkanie na wsi. Bardzo ważne dla Reja jest uwypuklenie silnego, nierozerwalnego związku, łączącego człowieka ze światem przyrody. Świadczy o tym związku choćby to, że rytm ludzkiego życia wyznaczają pory roku, to one pokazują, kiedy w ludzkim życiu jest czas na zabawę, kiedy czas na pracę, a kiedy czas na spoczynek. Według Reja, tylko taki tryb życia gwarantuje osiągnięcie całkowitego szczęścia, spokoju i spełnienia.
Kolejnym dziełem w którym przedstawiony nam został obraz wsi jest nasza epopeja narodowa - “Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza. Soplicowo to dworek otoczony masą tradycji narodowych. Charakteryzuje się dość niespotykaną tolerancją i życzliwością szlachty dla klas niższych. O chłopach na kartach “Pana Tadeusza” nie znajdziemy dużo. Gdy jednak jest o nich mowa, ma charakter wzniosły i rewolucyjny. Niesamowicie obrazowy styl języka Adama Mickiewicza ukazuje piękno przyrody. Wieś jest tutaj przedstawiona od strony bogatszego społeczeństwa. Czytelnikowi zostaje przybliżona kolejna wizja życia w zgodzie z naturą. Pomimo widniejącego na pierwszym planie dworku i szlacheckich pól i łąk, zostaje nam okazany wzór wiejskich tradycji i obrzędów. Chłopstwo jest traktowane z szacunkiem co trzeba podkreślić, gdyż autor chciał przemówić do ówczesnego społeczeństwa - szlachta i chłopi mogą żyć w zgodzie i obustronnym poszanowaniu. Pracownicy byli pod opieką Sędziego Soplicy i wykonywali solidnie swoje obowiązki. Obyczaje i prawa przyrody były sprawdzonym sposobem na pokojowe i uporządkowane życie. Jest to niezbywalny element sielankowej egzystencji wspartej dobrym zachowaniem i stałymi normami. Samowystarczalne i zorganizowane życie w Soplicowie zapewnia wygodę i dostatek. Kultywowanie polskich obyczajów jako gwarancja zachowania świadomości narodowej- oto cel Sędziego, w którego dworze wszystko „oddycha” polskością. Mieszkańcy Soplicowa to pracowici, dobrzy gospodarze i zarazem gorący patrioci kultywujący napoleońską tradycję. Młodzież nie jest wolna od wesołości, ciekawości życia, jednak nigdy nie buntuje się przeciw starszyźnie, ze zrozumieniem i bez przymusu respektuje obowiązujące od wieków zasady. Dzieje się tak dlatego ,że już od wczesnego dzieciństwa uczono szacunku do starszych. Soplicowska społeczność jest bardzo zżyta ze sobą, często spotyka się przy różnych okazjach, aby porozmawiać, wymienić poglądy, bawić się. Widać, że Soplicowo i cały lud wiejski żyje własnym życiem, odizolowanym od problemów współczesnego świata, stoi jakby poza jego granicą. Czas upływa bardzo wolno, ludzie mają swoje mniejsze czy większe troski, jednak nic poważniejszego nie zakłóca błogiego spokoju, nikt nie ośmiela się wtargnąć w rytm soplicowskiego, wiejskiego życia.
W epoce pozytywizmu obraz wsi zmienił się całkowicie. Wieś jako majątek ziemski stał się ostoją polskości i warsztatem pracy. Zachowanie majątku w polskich rękach stało się patriotycznym obowiązkiem. Wieś stała się miejscem pracy organicznej i pracy u postaw. Motywem, który częstokroć się pojawia w literaturze pozytywistycznej w związku z tematyką wiejską, jest zobrazowanie konfliktu pomiędzy wsią a dworem. Chłopi, którzy powoli zyskiwali świadomość swych praw, dostrzegając jednocześnie dotykającą ich niesprawiedliwość, usiłowali walczyć o swoje i bronić tego, co udało się im osiągnąć.
Problem ten poruszyła i szczegółowo przedstawiła m. in. Eliza Orzeszkowa w powieści "Nad Niemnem". Akcja utworu ma miejsce w drugiej połowie XIX wieku, toczy się na dworze rodu Korczyńskich i na sąsiadującym z nim zaścianku, należącym do zubożałej szlachty, Bohatyrowiczów. Te dwie rodziny, niegdyś zaprzyjaźnione, trawione są obecnie przez spór, który toczy się o ziemię pomiędzy nimi. "Nad Niemnem" przedstawia także sposób bycia, jaki kultywowała ówczesna zamożniejsza szlachta, spędzająca dość beztrosko czas na rozrywkach i grach towarzyskich. Wyjątki od tej reguły są bardzo nieliczne, zaś wyjątkami tymi są Benedykt Korczyński wraz ze swym synem, Witoldem, idealistą pragnącym reformować i unowocześniać gospodarstwo. Całkowicie inne życie prowadzą Bohatyrowicze - ludzie ubodzy, ale niezwykle dumni, a przy tym żywiący kult ciężkiej, uczciwej pracy. Praca przy ziemi, która ich karmi, jest dla nich niemalże świętością, z ziemią tą czują się niezwykle mocno związani. Kierują się jasnymi i przejrzystymi zasadami moralnymi, nie ma w nich ani cienia egoizmu, nie uznają hedonistyczno - próżniaczego stylu życia. Eliza Orzeszkowa używa wsi jako tła do ukazania sytuacji polskiego ziemiaństwa po przegranym powstaniu styczniowym. Opisuje konflikt dworu z zaściankiem, nadejście nowych czasów, światopoglądu pozytywistycznego. Jednocześnie cały czas podkreślana jest wielka wartość ziemi i pracy.
W okresie zwanym Młodą Polską ukazywano nędzę i wyzysk polskiego chłopa. Stanisław Wyspiański w swoim dramacie „Wesele” krytykuje szlachtę, która zachwycała się jedynie folklorem, obyczajami, barwnością i oryginalnością życia na wsi. Inteligencja miała lekceważący stosunek do chłopów, nie rozumiała problemów wsi. Byli tylko powierzchownie zainteresowani wsią, ciągle panowało wśród nich przekonanie, że wieś jest miejscem szczęśliwości, spokoju i harmonii. Widzimy na weselu znudzonych paniczów, artystów chętnie zaglądających do kieliszka, zauroczonych barwną ludową kulturą. Do chłopów jednak odnoszą się nieufnie. Wyspiański uznał wieś za najstarszą, najsilniejszą i najważniejszą warstwę w narodzie polskim. Potwierdzają to słowa Gospodarza – „chłop potęgą jest i basta”. Poeta wyróżnił u nich również przywiązanie do ziemi ojczystej i tradycji oraz wielką religijność. Mówi także, że chłop jest gotowy do walki, nie chce być bierny, lecz czynnie brać udział w życiu politycznym. Poeta dzieli chłopów na młodych, którym zarzuca zmaterializowanie i brak patriotyzmu, oraz na chłopów starych, którzy pragną za pomocą walki odzyskać niepodległość. Wyspiański udowodnił, że nie mogło dojść do sojuszu pomiędzy dwoma warstwami społecznymi: inteligencją i chłopami. Chłopi garnęli się do inteligencji i pragnęli, aby im przewodziła, wyczuli jednak, że panowie traktują ich z góry, jak ubogich krewnych, co wzbudza w nich niechęć i nieufność. Między inteligencją a chłopstwem panowała wielka przepaść. Język utworu jest dowcipny i prosty, chociaż bardzo zindywidualizowany. „Wesele” charakteryzuje się fascynacją ludem, zwaną chłopomanią.
Omawiając motyw wsi w polskiej literaturze, nie można oczywiście pominąć w żaden sposób "chłopskiej epopei", słynnej powieści, dzięki której Władysław Reymont otrzymał w 1924 roku nagrodę Nobla, czyli "Chłopów". Stworzył on epopeję życia wiejskiego, przedstawiając panoramiczny obraz społeczności wiejskiej, ukazanej w całym jej rozwarstwieniu. Głównym bohaterem jest zbiorowość, społeczność wiejska w Lipcach. W powieści autor przedstawił realistyczny obraz życia wsi widzianej na wielu różnych płaszczyznach. Przedstawił dziesiątki charakterystycznych postaci i wszystko to, co stanowiło treść życia chłopów. Pisarz ukazał ekonomiczne konflikty wsi z dworem - spór o serwituty, czyli prawo chłopów do korzystania z lasów i pastwisk zagarniętych przez ziemian po uwłaszczeniu - głód ziemi, codzienną, ciężką pracę, ciemnotę, zacofanie, pijaństwo. W przywiązaniu do ziemi doszukał się patriotyzmu, podkreślił religijność chłopów, ich szacunek dla rodziny, niechęć do wszystkiego, co obce czy nowe. Czynnikiem wyznaczającym pozycję danej osoby we wsi jest status majątkowy. Obok opisu społeczności wiejskiej autor prezentuje bogate wiejskie tradycje, obyczaje, obrzędy. Tradycję wsi wyrażają nie tylko świąteczne ceremonie, ale i powszednia mądrość – przysłowia oraz pieśni i przyśpiewki ludowe. Książka ta portretuje w naturalny i bardzo realistyczny sposób życie małej, wiejskiej społeczności, zamieszkującej wieś Lipce. Obraz tej społeczności jest w ujęciu Reymonta dość wyrazisty. Pisarz ukazuje społeczność wiejską jako konserwatywną, w której każdy ma swoje przypisane, nienaruszalne miejsce i rolę, społeczność silnie zhierarchizowaną. Wewnętrzne spięcia motywowane są konfliktami o ziemię, zaś rytm życia wyznaczany zarówno rytmem natury, jak i kalendarzem świat, odpustów i wesel. Pory roku determinują pory siewu, pory zbiorów i pory wypoczynku. Reymont w "Chłopach" wykreował uniwersalną (archetypiczną) wieś, ukazując w ten sposób odwieczne problemy egzystencji ludzkiej.
Podsumowując moją prezentację muszę stwierdzić, że obraz wsi, jaki wyłania się z polskich dzieł literackich na przestrzeni wieków, jest dwojaki. Z jednej strony, jest to sielankowa, harmonijna kraina, zamieszkana przez prostych, ale i uczciwych ludzi, z drugiej jest to miejsce bezwzględnej walki o przetrwanie, obszar ujawniania się w ludziach nieskrępowanej cywilizacyjnymi ramami zwierzęcości, miejsce brudne i prymitywne. Każda kolejna epoka literacka kreowała zupełnie inny wizerunek wsi, skupiając się na opisywaniu wiejskiego, prostego, podlegającego rytmowi natury stylowi życia, obrazach licznych krzywd, jakich ludność wiejska doznawała w konfrontacji z zawsze bardziej uprzywilejowanymi mieszczanami i arystokracją. Życie polskiej wsi znalazło swoje odbicie w twórczości wielu autorów. Tak więc, obraz ten przeszedł przez cały ten czas znaczną metamorfozę. Nadal jednak, nawet współcześni twórcy traktują wieś jako kraj poza miastem. Życie na wsi nie do końca jest takie wspaniałe jak opisuje je w swoich dziełach Adam Mickiewicz. Nie każdy mieszkający na wsi człowiek ma takie dobre warunki, aby móc jedynie rozkoszować się pięknem natury.


BIBLIOGRAFIA

Temat : Obraz wsi i jej mieszkańców w literaturze polskiej wybranych epok.
Omów na wybranych przykładach.

I. Literatura podmiotu:
1.Mickiewicz A., Pan Tadeusz, wyd. Zielona Sowa, Kraków 2005.
2.Orzeszkowa E., Nad Niemnem, wyd. GREG, Kraków 2006.
3.Rej M., Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem, wyd. Siedmioróg, Wrocław 2001.
4.Rej M., Żywot człowieka poczciwego, wyd. Siedmioróg, Wrocław 2002.
5.Reymont W., Chłopi, Wydawnictwo dolnośląskie, Wrocław 1997.
6.Wyspiański S., Wesele, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1961.

II. Literatura przedmiotu:
1.Drabarek B., Falkowski J., Rowińska J., Szkolny słownik motywów literackich, wyd. KRAM, Warszawa 2002, str. 473-478.
2.Skoczek A., Żywot człowieka poczciwego [w:] Historia literatury polskiej Renesans, Wydawnictwo SMS, Kraków 2005, str. 265-272.
3.Ziejka F., Chłopi, [w:] Historia literatury polskiej Młoda Polska, pod red. Skoczek A., Wydawnictwo SMS, Kraków 2005, str. 270-305.
4.Piszczkowski M., Wieś pańszczyźniana w literaturze polskiej (w. XV-XIX), Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1972, str. 8- 36.
5.Encyklopedia PWN, tom 20, hasło: wieś, s. 28 -29.
6.Lementowicz U., Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Wydawnictwo Biblios, Warszawa 2001.

III. Ramowy plan wypowiedzi:
1. TEZA : Od sielanki do realizmu – obraz wsi i jej mieszkańców na przestrzeni wieków.
2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Wieś to często wykorzystywany motyw w polskiej literaturze na przestrzeni wieków.
b) Motyw konfliktu społecznego na wsi, przedstawiony przez Mikołaja Reja w utworze Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem.
c) Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja jako apoteoza wiejskiego życia.
d) Arkadyjska wieś ukazana w epopei narodowe Pan Tadeusz Adama Mickiewicza.
e) Pochwała pracy na roli, zgodna z zasadami pozytywistów w utworze E. Orzeszkowej Nad Niemnem.
f) Konfrontacja miasto – wieś podczas wiejskiego Wesela Stanisława Wyspiańskiego.
g) Chłopi Władysława Reymonta jako realistyczny obraz życia polskiej wsi.
3. Wnioski :
- temat wsi jest bardzo częstym motywem polskich utworów literackich.
- polska wieś ukazywana jest w sposób niejednakowy, od sielanki do katorżniczej pracy
i biedy.