Tragizm ojca po stracie córki wyrażony w "Trenach". Analiza wybranych trenów Jana Kochanowskiego. Konspekt lekcji hospitowanej z języka polskiego

Tragizm ojca po stracie córki wyrażony w „Trenach”.
Analiza wybranych trenów Jana Kochanowskiego.
Konspekt lekcji hospitowanej z języka polskiego

Prowadząca: mgr Karlina Krężałek
Klasa: I LOU B
Termin realizacji: 4 XII 2009r.
Czas pracy: 90 min.

Temat zajęć: Tragizm ojca po stracie córki wyrażony w „Trenach”. Analiza wybranych trenów Jana Kochanowskiego.

Cele:
Po lekcji słuchacz powinien:
- znać cechy gatunkowe trenu,
- wyjaśnić genezę powstania trenów,
- opisywać przeżycia i uczucia poety wyrażone w poszczególnych trenach,
- wyjaśnić, na czym polega kryzys światopoglądowy, filozoficzny i religijny Kochanowskiego (w odniesieniu do filozofii stoickiej i epikurejskiej),
- umieć zanalizować i zinterpretować wybrane treny (wskazywać i charakteryzować osobę mówiącą i bohatera lirycznego, opisywać uczucia),
- argumentować swoje sądy przez odwoływanie się do cytatów.

Metody pracy: wykład, dyskusja, ćwiczenia
Formy pracy: praca z tekstem, praca w grupach
Środki dydaktyczne: teksty trenów, kartki z pytaniami, fragm. tekstu Jastruna


Przebieg zajęć

I Część wstępna:
- Poinformowanie słuchaczy o celach zajęć.
- Podanie tematu zajęć.

II Część właściwa:
1. Dyskusja, na temat tego, co leży u genezy trenów oraz kim są bohaterowie.
Nawiązanie do wyznawanej filozofii poety (stoickiej i epikurejskiej) i pytanie o powody załamania i kryzysu Kochanowskiego, upadku dotychczas wyznawanych wartości. Powiązanie stoicyzmu z tragedią życiową poety.

2. Kolejno nauczyciel odczytuje fragm. tekstu z książki Mieczysława Jastruna pt. „Poeta i dworzanin”, opisujący śmierć Urszuli Kochanowskiej i pyta słuchaczy o odczucia.

3. Następnie odczytuje dedykację trenów. Stawia pytania:
-Komu są dedykowane treny i w jaki sposób została ukazana Urszulka?
-Jakie uczucia zawiera dedykacja?
-Pyta: Co to jest epitafium? (napis na nagrobku lub pomniku, upamiętniającym zmarłego) i odczytuje epitafium na nagrobku Urszulki i Hanny.
4. Pytanie nauczyciela o cechy trenu jako gatunki literackiego. Stworzenie definicji trenu.

5. Nauczyciel wyjaśnia budowę i konstrukcję trenów, rysuje wykres na tablicy.

6. Następuje praca w grupach. Nauczyciel dzieli słuchaczy na grupy i rozdaje przygotowane na kartkach pytania pomocne w analizie trenów.
Celem pracy w grupach jest:

- przedstawienie tragizmu ojca po stracie córki,
- ukazanie kryzysu światopoglądowego, filozoficznego i religijnego poety oraz jego przezwyciężenie.

7. Prezentacja opracowanych materiałów.


III Część podsumowująca:

8. Zebranie i uporządkowanie wiadomości nt trenów.
Odpowiedź na pytanie: Na czym polega tragizm Kochanowskiego i jak się pogłębia? Co powoduje przełamanie kryzysu światopoglądowego, filozoficznego i religijnego poety?

9. Zakończenie zajęć.


Materiały dodatkowe:

I Geneza trenów:
Treny to cykl 19 utworów, powstały po śmierci (w 1579r.) „niepospolitej dzieciny”, 2,5 letniej córki Kochanowskiego – Urszulki. Wydane zostały w 1580 r.
Są wyrazem bólu i cierpienia ojca po stracie córki.
Treny ujawniają załamanie życiowej filozofii poety. Stoickie recepty (zachowanie wewnętrznego spokoju, niezależnie od sytuacji życiowej) i epikurejski model życia, optymizm legły w gruzach. Tragedii, która dotknęła Kochanowskiego, nie była w stanie wytłumaczyć żadna religia ani żadna filozofia.
Trzy lata wcześniej Kochanowskiego spotkała śmierć brata Kaspra, na którego pogrzebie wygłaszał mowę pożegnalną. Zdawał on sobie więc sprawę, że w obliczu cierpienia, śmierci trudno jest zapanować na emocjami, „bo serce człowiek nie jest kamienne ani żelazne”, nie można więc przejść wobec tego obojętnie, zachowując wewnętrzny spokój. Takie przekonanie potwierdził poeta w trenach.

II Bohaterowie:
Treny to obraz tragedii dwojga ludzi: niewinnego dziecka, skazanego przez siły wyższe na przedwczesną śmierć, i nieszczęśliwego ojca. Odnajdujemy więc w nich z jednej strony portret Urszuli, ukazujący jej niezwykłe zdolności i cnoty, opis życia rodzinnego, rozpamiętywanie domowych zwyczajów, a nawet strojów zmarłej, a z drugiej strony jesteśmy świadkami dramatu myśliciela i poety.

II Dedykacja trenów:
Treny są dedykowane przez Kochanowskiego Urszulce. Dedykacja świadczy o wielkiej miłości ojca do córki. Poeta wymienia zalety dziecka, po jej śmierci jest pełen cierpienia, rozpaczy i bólu.

Dedykacja: ORSZULCE KOCHANOWSKIEJ, WDZIĘCZNEJ, UCIESZONEJ, NIEPOSPOLITEJ DZIECINIE KTÓRA, CNÓT WSZYSTKICH I DZIELNOŚCI PANIEŃSKICH POCZĄTKI WIELKIE POKAZAWSZY, NAGLE, NIEODPOWIEDNIE, W NIEDOSZŁYM WIEKU SWOIM, Z WIELKIM A NIEZNOŚNYM RODZICÓW SWYCH ŻALEM ZGASŁA – JAN KOCHANOWSKI, NIEFORTUNNY OJCIEC. SWOJEJ NAMILSZEJ DZIEWCE Z ŁZAMI NAPISAŁ. NIE MASZ CIĘ, ORSZULKO MOJA!

IV Epitafium:
To napis na nagrobku lub pomniku, upamiętniającym zmarłego. Epitafium na pomniku Urszulki i na końcu trenów, poświęcony śmierci Hanny, drugiej córki Kochanowskiego

Epitafium Urszulce:
ORSZULA KOCHANOWSKA TU LEŻY, KOCHANIE OJCOWE, ALBO RACZEJ PŁAC I NARZEKANIE.
OPAKEŚ TO, NIEBACZNA ŚMIERCI UDZIAŁAŁA: NIE JAĆ ONEJ, ALE MNIE ONA PŁAKAĆ MIAŁA.

Epitafium Hannie:
I tyś, Hanno, za siostrą prędko pospieszyła
I przed czasem podziemne kraje nawiedziła,
Aby ociec nieszczęsny za raz odżałował
Wszytkiego, a na trwalsze rozkoszy się chował.

V Tren jako gatunek literacki
To lament, żal, epitafium. Utwór poetycki o tonie elegijnym i żałobnym charakterze, poświęcony wspomnieniu osoby zmarłej, rozpamiętywaniu jej zalet i uczynków.
Gatunek ten powstał już w antyku, tworzyli w nim m.in. Owidiusz i Pindar. Łączono go wtedy z dostojnymi osobami – królami, mędrcami, bohaterami, na cześć których go wykonywano. Do literatury polskiej wprowadził go Kochanowski, tworząc swój cykl trenów poświęconych zmarłej córce – Urszuli. Wśród kontynuatorów Kochanowskiego znaleźć można Kniaźnina, Słowackiego czy Broniewskiego.

Klasyczna budowa trenu
Treny antyczne budowane były według określonego schematu tematycznego. Następowały po sobie:
• Pochwała cnót zmarłego;
• Ubolewanie nad wielkością straty;
• Żal po śmierci;
• Pocieszenie;
• Pouczenie.
W schemat ten wpisuje się cały cykl utworów Kochanowskiego. Dziewiętnaście trenów tworzy całość, w której można odnaleźć poszczególne, klasyczne elementy.

VI Budowa i konstrukcja trenów Kochanowskiego:
Treny Jana Kochanowskiego to cykl poetycki, na który składa się 19 wierszy. Poprzedzone są one dedykacją i epitafium poświęconym Urszulce a zamyka ów cykl jeszcze jeden utwór liryczny – Epitafium Hannie Kochanowskiej. Owe epitafium, a więc poetycki nagrobek, dotyczy już siostry Urszulki, która zmarła niewiele później, a tekst ten został dołączony do drugiego wydania Trenów przez samego Kochanowskiego.
Treny są pamiętnikiem cierpienia, bólu, żalu i rozpaczy ojca po stracie córki.

Treny napisane zostały w sposób gradacyjny - czyli stopniowany. (łac. gradus – stopień). Gradacji podlegają uczucia, przeżycia i oceny. Najbardziej dramatyczny charakter mają treny ze środka cyklu, tj. IX, X i XI.

Konstrukcja trenów Kochanowskiego:
I-II - to treny opisowe: pochwała cnót i zalet zmarłej; ukazanie powodu bólu i wielkości straty;
III–VIII – to treny prezentujące narastanie bólu, ukazujące nieszczęście z powodu poniesionej straty;
IX-X – to demonstracja żalu, rozpaczy, w wyniku czego następuje zwątpienie w istnienie wartości (Mądrość, cnota); to szczytowy punkt bólu ojcowskiego, kiedy następuje kryzys wartości;
XI-XVII – pocieszenie; następuje uzasadnienie zwątpienia, zrozumienie sytuacji i powolne godzenie się z faktem;
XVIII-XIX – następuje uspokojenie, pouczenie, pogodzenie się z losem – pocieszenie

Treny ujawniają załamanie życiowej filozofii poety. Stoickie recepty (zachowanie wewnętrznego spokoju, niezależnie od sytuacji życiowej) i epikurejski model życia, optymizm legły w gruzach. Tragedii, która dotknęła Kochanowskiego, nie była w stanie wytłumaczyć żadna religia ani żadna filozofia.
VII Treść trenów:

I - tren inwokacyjny i opisowy. Przedstawienie sytuacji: śmierć córki, jej okrucieństwo (słowiczek pożarty przez smoka), żal („wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe/ I lamenty...”). Dylemat ojca: „Nie wiem co lżej: czy w smutku jawnie żałować/ Czyli się z przyrodzeniem gwałtem mocować?”.

V - wątek liryczny; homeryckie porównanie: śmierć Urszulki przyrównana do uschnięcia drzewka oliwnego, przypadkiem podciętego przez ogrodnika. Podkreślenie delikatności, wątłości dziecka. Apostrofa końcowa do „złej Persefony”.

VI - żal nad utratą „dziedziczki lutni”, małą poetką ( apostrofa „Ucieszna moja śpiewaczko! Safo słowieńska!”); zdrobnienia i epitety („ucieszne gardziołko”, „wdzięczna szczebiotka”) skontrastowane ze srogością śmierci. Przypomnienie ostatnich chwil życia i ostatnich, poetyckich, słów przed zgonem.

VIII - kontrast pomiędzy dawną żywością domu a obecną pustką: „Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim”, „Pełno nas, a jakoby nikogo nie było:/ Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło.
IX - tren refleksyjny poddaje w wątpliwość wartość Mądrości, która winna uzbroić człowieka na wszystkie przeciwności losu. Mądrość nie daje tego, co obiecuje.
Tren stanowi polemikę z tezami filozofii stoickiej. Kochanowski wątpi w stoicyzm – postawę życiową (polegającą na zachowaniu spokoju wewnętrznego, harmonii ducha i opanowaniu w trudnych sytuacjach życiowych), która nie okazała się pomocna w trudnych sytuacjach życiowych.
X - uczucie żalu dochodzi do szczytu i zmienia się w rozpacz. Poecie brak siły do rozpamiętywania przymiotów dziecka, pozostaje rozpaczliwa świadomość, że Urszulki nie ma i nie wiadomo, nawet, co się z nią dzieje. Cały wiersz składa się z szeregu zdań pytających, właściwie retorycznych. Pytania te oddają rozterkę duchową poety, załamanie jego dotychczasowych przekonań i wierzeń. Poszukuje córki w niebie chrześcijańskim i pogańskim, mitologicznym, a nawet w baśniowych krainach. Rozpacz doprowadza go nawet do zwątpienia w nieśmiertelność ludzkiej duszy.
XVIII - ma charakter psalmiczny, modlitewny. Stanowi swoiste wyznanie wiary: człowiek jest grzeszny i tylko w miłosierdziu bożym („Użyj dziś Panie nade mną litości”) upatruje litości.
XIX - tren ostatni w którym poeta otrzymuje pocieszenie (konsolacja) z ust zmarłej matki, objawiającej mu się we śnie z Urszulką na ręku. Wyjaśnia ona synowi, iż dziecko dzięki swej śmierci uniknęło namiętności i cierpień życia, zyskało wieczny duchowy spokój.

Załącznik 2
Ćwiczenia do pracy w grupach:

Gr. I
Na podstawie Trenu I i V zaprezentuj w kilku zdaniach tragizm Kochanowskiego po stracie Urszulki. Zwróć uwagę na to, w jaki sposób opisuje poeta córkę (do czego ją porównuje) i prezentuje swoje przeżycia.
- Jaki charakter posiadają oba treny? (Odnieś się do wykresu).



GR. II
Na podstawie Trenu VI i VIII zaprezentuj w kilku zdaniach tragizm Kochanowskiego po stracie Urszulki. Zwróć uwagę na to, w jaki sposób opisuje poeta córkę (do czego ją porównuje) i prezentuje swoje przeżycia.
- Jaki charakter posiadają oba treny? (Odnieś się do wykresu).


GR. III
Na podstawie Trenu IX przedstaw w kilku zdaniach, na czym polega tragizm i kryzys światopoglądowy J. Kochanowskiego?
-Jakie uczucia prezentuje poeta?
-Jaką przyjmuje postawę wobec Mądrości?
-Z jaką filozofią polemizuje?
-Jaki charakter posiada tren? (Odnieś się do wykresu).


GR. IV
Na podstawie Trenu X zaprezentuj w kilku zdaniach, na czym polega tragizm i kryzys światopoglądowy J. Kochanowskiego?
-Jakie uczucia prezentuje poeta?
-Co wyrażają pytania, z których zbudowany jest tren i czego dotyczą?
- Skomentuj słowa "Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest (...)”. Jakie przypuszczalne miejsca pobytu Urszulki wymienia poeta? O czym to świadczy?
-Jaki charakter posiada tren? (Odnieś się do wykresu).


GR. V
Zinterpretuj Tren XVIII. Zaprezentuj w kilku zdaniach tragizm Kochanowskiego po stracie Urszulki. Opisz uczucia poety i jego rozważania.
-W czym szuka ukojenia? Do jakich wniosków dochodzi?
-Jaki charakter posiada tren? (Odnieś się do wykresu).


Gr. VI
Zinterpretuj Tren XIX albo Sen.
-Co powoduje przełamanie ryzyku Kochanowskiego?
-Jaki obraz nieba i ziemi przedstawia poeta?
-Jaki motyw pojawia się w trenie? Jaką rolę spełniła w jego życiu?
-Do jakich wniosków dochodzi poeta?
-Jaki charakter posiada tren? (Odnieś się do wykresu).


Załącznik 2

Dedykacja: ORSZULCE KOCHANOWSKIEJ, WDZIĘCZNEJ, UCIESZONEJ, NIEPOSPOLITEJ DZIECINIE KTÓRA, CNÓT WSZYSTKICH I DZIELNOŚCI PANIEŃSKICH POCZĄTKI WIELKIE POKAZAWSZY, NAGLE, NIEODPOWIEDNIE, W NIEDOSZŁYM WIEKU SWOIM, Z WIELKIM A NIEZNOŚNYM RODZICÓW SWYCH ŻALEM ZGASŁA – JAN KOCHANOWSKI, NIEFORTUNNY OJCIEC. SWOJEJ NAMILSZEJ DZIEWCE Z ŁZAMI NAPISAŁ. NIE MASZ CIĘ, ORSZULKO MOJA!

Epitafium Urszulce:
ORSZULA KOCHANOWSKA TU LEŻY, KOCHANIE OJCOWE, ALBO RACZEJ PŁAC I NARZEKANIE.
OPAKEŚ TO, NIEBACZNA ŚMIERCI UDZIAŁAŁA: NIE JAĆ ONEJ, ALE MNIE ONA PŁAKAĆ MIAŁA.

Epitafium Hannie:
I tyś, Hanno, za siostrą prędko pospieszyła
I przed czasem podziemne kraje nawiedziła,
Aby ociec nieszczęsny za raz odżałował
Wszytkiego, a na trwalsze rozkoszy się chował.