Resocjalizacja w warunkach kurateli sądowej

Ukształtowana w toku licznych zmian kuratela sądowa dla nieletnich, która ostatnio jest określana jako sądowa kuratela rodzinna, stanowi specyficzny środek wychowania resocjalizującego.

KURATELA - wg Z. Tyszki - to metoda indywidualnego i społecznego oddziaływania wychowawczego na nieletniego w warunkach naturalnego środowiska, a więc w domu, szkole i innych instytucjach kulturalno-oświatowych w celu doprowadzenia do jego poprawy i ukształtowania prawidłowych pozytywnych postaw i cech charakteru.
W kuratorskich oddziaływaniach wychowawczych na nieletnich ukształtowały się pewne procedury postępowania, które Cz. Czapów nazywa systemami kurateli sądowej. Optymalny system resocjalizacji nieletnich w warunkach kurateli sądowej Czapów proponuje system kontroli i opieki aktywizujący. W tym systemie kurator jest organizatorem pomocy, opieki i oddziaływań wychowawczych, będąc jednocześnie przedstawicielem i wyrazicielem sądu. Cechą tego systemu jest szeroka współpraca ze środowiskiem.
Wejście w życie w dn. 13 maja 1983 r. nowej ustawy z dn. 26 X. 1.982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, radykalnie zmieniło obowiązujący system prawny dotyczący zasad funkcjonowania sądów rodzinnych, a tym samym kurateli sądowej dla nieletnich.
Uległo zmianie postępowanie z nieletnimi w sprawcach karnych, rozszerzając znacznie zadania dla sędziów i kuratorów w zakresie szeroko pojętej profilaktyki, a zwłaszcza zapobieganiu demoralizacji dzieci i młodzieży.
Celem tej ustawy było przede wszystkim przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz stworzenie warunków powrotu do normalnego życia nieletnich, którzy popadli w konflikt z prawem bądź zasadami współżycia społecznego. Ustawa stwarza duże możliwości działania dla sędziów i kuratorów ponieważ zapewnia środki prawne niezbędne do działalności wychowawczej i resocjalizacyjnej oraz do działalności na rodziny nieletnich, instytucje państwowa jak: szkoły, zakłady pracy nieletnich lub ich rodziców, organy administracji terenowej, służbę zdrowia, zakłady pomocy społecznej oraz placówki opiekuńczo-wychowawcze.
Głównymi aktami prawnymi regulującymi zakres działania kuratora rodzinnego jest kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Przepisy ustawy stosuje się w zakresie:
1. Zapobiegania i zwalczania demoralizacji w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18,
2. Postępowanie w sprawach o czyny karne - w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu łat 13, ale nie ukończyły lat 17
3. Wykorzystania środków wychowawczych lub poprawczych w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby łat 21.

Wobec nieletnich sąd rodzinny może:
1. Udzielić upomnienia,
2. Zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wy-sadzonej szkody, do przeproszenia poszkodowanego, do podjęcia nauki i pracy, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzenia się w stan odurzenia,
3. Ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna,
4. Ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania - udzielając poręczenia za nieletnie-go.
5. Zastosować nadzór kuratora,
6. Skierować do kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą,
7. Orzec zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych,
8. Orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego,
9. Orzec umieszczenie w instytucji lub organizacji powołanej do przygotowania zawodowego, w rodzime zastępczej, w zakładzie wychowawczym, albo w innej odpowiedzialnej placówce opiekuńczo-wychowawczej,
10. Orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym,
11. Zastosować mnę środki zastrzeżone w mniejszej ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.
Katalog środków możliwych do stosowania wobec nieletniego ma charakter wychowawczy. Wyjątek stanowi umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym. Zgodnie z ustawą umieszczenie nieletniego w zakładzie popraw-czym może nastąpić w przypadku, jeśli dopuścił się on czynu karalnego oraz gdy przemawia za tym wysoki stopień demoralizacji, a inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne.
Dyrektor zakładu poprawczego może umieścić wychowanka na określony czas poza zakładem, jeżeli wymagają tego względy szkoleniowe lub inne względy wychowawcze albo potrzeba leczenia.
Nieletniego uważa się wówczas za umieszczonego w zakładzie, który jest obowiązany roztoczyć nad nim nadzór. Dyrektor zakładu może w każdym czasie odwołać umieszczenie nieletniego poza zakładem poprawczym.
O decyzji w sprawie umieszczenia nieletniego poza zakładem popraw-czym dyrektor zakładu zawiadamia sąd rodzinny, który wykonuje orzeczenie.
Sąd rodzinny może uchylić decyzję dyrektora zakładu poprawczego w sprawie umieszczenia wychowanka poza zakładem.
Jeśli miejsce umieszczenia poza zakładem poprawczym znajduje się w znacznej odległości od zakładu, wskazane jest objęcie nieletniego nadzorem kuratora rodzinnego.
Decyzja dyrektora zakładu o umieszczeniu nieletniego poza zakładem powinna być poprzedzona wnikliwym zbadaniem zarówno sytuacji wychowanka w zakładzie, jak i warunków jego przyszłego umieszczenia poza zakładem.
Sąd rodzinny może warunkowo zwolnić wychowanka z zakładu poprawczego, jeśli rokowania wychowawcze wskazują że będzie on przestrzegał porządku prawnego i zasad społecznego współżycia. Warunkowe zwolnienie nie może jednak nastąpić wcześniej niż po upływie sześciu miesięcy od umieszczenia nieletniego w placówce, do okresu tego sąd może zaliczyć okres pobytu nieletniego w schronisku dla nieletnich.
Orzekając warunkowe zwolnienie z zakładu poprawczego, sąd. rodzinny ustala okres próby od roku do lat 3; okres ten nie może jednak trwać dłużej niż do ukończenia przez sprawcę 21 lat.
Do warunkowego zwolnienia sąd stosuje środki wychowawcze. Jeżeli w okresie próby warunkowo zwolniony uległ ponownie demoralizacji albo uchyla się od wykonania nałożonych na niego obowiązków lub nadzoru, sąd rodzinny może odwołać warunkowe zwolnienie i zarządzić umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym.
Jeżeli w okresie próby i w ciągu dalszych 3 miesięcy odwołanie warunkowego zwolnienia nie nastąpiło, orzeczenie o umieszczeniu w zakładzie z mocy prawa uważa się za. niebyłe.
Sąd działając jako władza opiekuńcza jest organem, który ingeruje w nie-właściwe wykonywanie władzy rodzicielskiej. Jego celem jest czuwanie nad losem i sytuacją nieletniego. Cechą charakterystyczną działalności sądu, jako władzy opiekuńczej jest obowiązek działania z urzędu; sąd bowiem zobowiązany jest wszcząć postępowanie niezależnie od wniosku osób zainteresowanych, a nawet wbrew ich woli, jeżeli w jakikolwiek sposób dowie się o faktach i zdarzeniach uzasadniających zainteresowanie się losem dziecka. Z chwilą gdy dziecko pozbawione zostało opieki rodziców bądź też rodzice z powodu lekkomyślności, nieporadności lub złej woli zaniedbują, lub rażąco krzywdzą dziecko, sąd ingeruje w sytuację dziecka, celem jego ochrony i otoczenia go właściwą opieką oraz zapewnienia mu odpowiedniego wychowania. W takich sytuacjach sąd ogranicza władzę rodzicom, ustanawiając nadzór kuratora nad wykonywaniem władzy rodzicielskiej. Zadaniem kuratora jest poprawa warunków i stworzenia atmosfery rodzinnej, mających zapewnić dziecku po-prawne warunki rozwoju fizycznego, umysłowego i moralnego.
Kurator sądowy powinien być uczulony przede wszystkim na wypełnianie przez dziecko obowiązku szkolnego. Jeżeli rodzice zaniedbują posyłanie dziecka do szkoły, sąd na wniosek kuratora może wydać rodzicom odpowiednie polecenie, a w razie oporu rodziców spowodować zawiadomienie kolegium karno-administracyjne, działające przy radzie narodowej celem ukarania. Kurator po-winien być również uczulony na przypadki wagarowania dziecka, co stanowi jedno ze źródeł wykolejenia społecznego małoletnich, a nawet ich przestępczości.
Sąd może także zawiesić władzę rodzicielską, gdy rodzice z powodu przejściowej przeszkody, nie mogą jej wykonywać lub pozbawić władzy rodzicielskiej, jeżeli rodzice są zdemoralizowani i wywierają ujemny wpływ na rozwój społeczno-moralny dziecka. W takich wypadkach dziecko jest kierowane do placówki opiekuńczo-wychowawczej lub rodziny zastępczej.
Postępowanie wyjaśniające ma na celu ustalenie, czy istnieją okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego, a w sprawie o czyn karalny, czy rzeczywiście został on popełniony przez nieletniego, a także ustalenie, czy zachodzi potrzeba zastosowania wobec nieletniego środków przewidzianych w ustawie. O wszczęciu postępowania wyjaśniającego wydaje się postanowienie. W postanowieniu określa się osobę, której postępowanie dotyczy, oraz przed-miot jego postępowania.
Postępowanie wyjaśniające prowadzi sędzia rodzinny. W postępowaniu wyjaśniającym zbiera się dane o osobie nieletniego, jego warunkach wychowawczych, zdrowotnych i bytowych oraz gromadzi się i utrwala dowody. W szczególności sędzia rodzinny:
- wysłuchuje nieletniego, jego rodziców lub opiekuna oraz w miarę potrzeby inne osoby,
- zarządza w razie potrzeby przeprowadzenie przeszukania i oględzin oraz dokonuje innych czynności procesowych w celu wszechstronnego wyjaśnienia sprawy.
W postępowaniu wyjaśniającym nieletni może mieć obrońcę. Jeżeli interesy nieletniego i jego rodziców lub opiekunów pozostają w sprzeczności, a nieletni nie ma obrońcy prezes sądu wyznacza obrońcę z urzędu. W postępowaniu wyjaśniającym praca kuratora polega na pełnieniu nadzorów zabezpieczających nad nieletnimi, którzy popełnili poważne przestępstwa, oraz na przeprowadzeniu wnikliwych wywiadów, mających, służyć sędziemu pomocą w ustaleniu stopnia demoralizacji i ułatwić wybór środka w stosunku do danego nieletniego. W niektórych sprawach karnych sędzia może zlecić kuratorowi prowadzenie przesłuchań oskarżonych i świadków ich przestępczości.

BIBLIOGRAFIA

1. Ustawa z dn. 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich.
2. K. Pospiszyl resocjalizacja nieletnich. Doświadczenia i koncepcje".
3. A. Makarski "Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja".
4. A. Strzebosz "Postępowanie w sprawach nieletnich w prawie polskim".