Zachowania trudne i zakłócające u dzieci z upośledzeniem umysłowym. Zapobieganie i eliminowanie ich

Wychowując dziecko z upośledzeniem umysłowym spotykamy się z jego pozytywnym i negatywnym zachowaniem. Uczenie pozytywnych zachowań wymaga często stosowania odpowiednio dobranych nagród. Eliminowanie natomiast zachowań negatywnych związane jest ze stosowaniem odpowiednio dobranych kar. Każda osoba z upośledzeniem umysłowym ma specyficzny tylko dla siebie system wartości. Dlatego wymaga innego typu kar i innego typu nagród niż druga osoba upośledzona umysłowo. To, co dla jednego jest karą, dla drugiego może być nagrodą. Nauczyciele powinni to określić.
Zanim zastosuje się jakąkolwiek technikę zmierzającą do wyeliminowania wszelkich trudnych i zakłócających zachowań, należy ustalić, co dziecko chce swoim zachowaniem osiągnąć. Prawdopodobnie istnieją dwie przyczyny takiego postępowania. Po pierwsze-dziecko próbuje uniknąć wykonania zadania. Po drugie-może w ten sposób starać się zwrócić na siebie większą uwagę dorosłego.
Eliminowanie trudnego zachowania u dziecka wiąże się z modyfikacją tego zachowania. Gdy dziecko zachowuje się źle, można odebrać mu to, co lubi, albo zastosować po takim zachowaniu coś dla niego nieprzyjemnego.
Modyfikacja zachowania dziecka poprzez odebranie tego, co dziecko naprawdę lubi polega na zastosowaniu kilku technik: techniki wygaszania, techniki pozbawiania nagrody oraz techniki wzmocnień alternatywnych.

Technika wygaszania polega na ignorowaniu niewłaściwych zachowań. Przykładem tego może być patetyczny, bezpodstawny płacz dziecka. Jeżeli dziecko lubi zwracać na siebie uwagę w czasie sceny płaczu, nauczyciele powinni zignorować takie zachowanie nieokazywaniem swojej uwagi. Jednoznaczne jest to z nie wzmacnianiem tego zachowania, co powoduje jego wygaszanie. Trzeba tu jednak zaznaczyć, że podczas stosowania wygaszania, dzieci początkowo zachowują się gorzej, zanim nastąpi poprawa. Ważna jest tutaj konsekwencja nauczyciela w stosowaniu tej techniki i nie dopuszczenie do wzmocnienia zachowania, które chcemy zmienić. Stosując tę technikę nie należy odnosić się do zachowań zbyt agresywnych lub samookaleczeń.

Technika pozbawiania nagrody polega na pozbawieniu na pewien okres czasu dopływu wzmocnień pozytywnych. Może ona przybierać dwie formy. Przykładem pierwszej jest zabranie dziecku ulubionej zabawki na czas jego złego zachowania lub wyłączenie telewizora w trakcie oglądania ulubionej bajki, jeśli dziecko siedzi zbyt blisko niego. Jeśli dziecko lubi wzmocnienia o charakterze społecznym, takie jak: pieszczoty, uśmiechy, pochwały, czy zwracanie na siebie uwagi, nauczyciel może pozbawić przyjemności doznawania ich w następstwie złego zachowania.
Przykładem drugiej formy pozbawiania dopływu wzmocnień może być usunięcie dziecka ze środowiska wzmacniającego. W przypadku małego dziecka lub bardziej upośledzonego, dość skuteczne będzie pozostawienie go samego w pomieszczeniu pozbawionym zabawek i wszelkich przyjemności, z których mogłoby dziecko skorzystać. Pamiętać tu jednak trzeba, by nie trwało to zbyt długo. Zamykanie na pół- czy na godzinę może okazać się zbyt dotkliwe, a w rezultacie dziecko może zapomnieć, za co zostało ukarane.

Inną techniką jest technika wzmocnień alternatywnych polegająca na ignorowaniu zachowań niepożądanych przy jednoczesnym wzmacnianiu zachowań pozytywnych sąsiadujących z zachowaniem negatywnym. Zastosować można ją w czasie przyzwyczajania dziecka do korzystania z nocnika. Jeżeli dziecko jeździ na nocniku po pomieszczeniu i jednocześnie trzyma w ręku książeczkę, którą lubi oglądać, możemy wtedy nie zwracać uwagi na niewłaściwe zachowanie się dziecka, chwalić je za śliczne czytanie książeczki, zwracać uwagę na kolorowe ilustracje. Dziecko może wtedy zapomnieć o tym, że jeździło na nocniku i bardziej zainteresować się książką, za co będzie chwalone.

Obdarzanie dziecka czymś nieprzyjemnym, polega na zastosowaniu dwóch podstawowych technik: techniki restytucji i nawiązki oraz techniki ograniczenia swobody.
Technika restytucji i nawiązki polega na tym, że dziecko musi naprawić to, co zrobiło źle, a ponadto wykonać coś dodatkowego o pozytywnym znaczeniu. Jeśli dziecko celowo rozrzuca zabawki po podłodze, należy polecić mu, by naprawiło skutki swojego zachowania poprzez posprzątanie ich. Może to nie być skuteczne na dłuższy czas. Dziecko może ponownie porozrzucać zabawki. Wtedy stosuje się nie tylko powrót do poprzedniej sytuacji, czyli sprzątnięcia zabawek, ale również nawiązkę poprzez dodatkowe ułożenie porozrzucanych na półce książek. Metodę tę stosuje się też w oduczaniu innych rodzajów niewłaściwego zachowania. Rodzaj nawiązki zależy tu od pomysłowości osoby karzącej.

Technika ograniczenia swobody zwana inaczej restrykcją polega na mocnym przytrzymaniu na krótki czas kończyn czy tułowia dziecka. Technika ta dotyczy dzieci agresywnych, złośliwych, nie rozumiejących poleceń nauczyciela. Jeżeli po uwolnieniu dziecko będzie nadal zachowywać się niegrzecznie, należy powtórzyć przytrzymanie i ponawiać je tyle razy, aż dziecko uspokoi się.
Wszystkie wyżej wymienione techniki nie są „instrukcją obsługi” do wychowania dziecka upośledzonego umysłowo. Każde dziecko jest inne i wymaga indywidualnego podejścia. Bez względu na to, jakich technik czy metod używa się do rozwiązywania danej sytuacji wychowawczej, należy dążyć do tego, aby były one konsekwentnie wprowadzane przynosząc oczekiwane rezultaty.
U dzieci mających zaburzenia w rozwoju obserwuje się szereg trudnych zachowań, które świadczą o nieprzystosowaniu i mogą prowadzić do nieudolności życiowej. Wśród nich najczęściej wymienia się:
-samouszkodzenia
-agresję
-demonstracje
-uparte powtarzanie
-lęki
-zachowania destrukcyjne

1. Samouszkodzenia (gryzienie ręki).
Gryzienie ręki przez dziecko jest sposobem wyrażania swojego napięcia, stresu, jest zarazem sposobem zwrócenia na siebie uwagi dorosłych. Reakcje dziecka na ból nie są wystarczająco silne, aby zapobiec fizycznemu uszkodzeniu ręki. Dziecko, które obdarza się szczególną czułością i uwagą, gdy się okalecza, zaczyna to robić częściej. Jeśli natomiast tymi samymi pieszczotami obdarza się je w chwilach, gdy nie czyni sobie krzywdy, częstość samouszkodzeń pozostaje zazwyczaj na tym samym poziomie.
W takim przypadku podczas ćwiczeń należy uważnie obserwować dziecko, aby móc interweniować przed albo w chwili gryzienia ręki. Dziecko należy szybko chwycić na rękę, zablokować ruch do ust i poprowadzić ją wzdłuż ciała mówiąc stanowczo „ręce w dół”.

2. Samouszkodzenia (uderzanie głową).
Dziecko uderzające głową zwraca natychmiast na siebie uwagę innych. Nie dba ono o to, czy zachowaniem ściąga na siebie karę czy czułości.
Przy dziecku, które ma skłonność do uderzania głową podczas ćwiczeń przy stole należy tak ustawić krzesło, by nie mogło ono uderzać w ścianę z tyłu. Gdy dziecko uderza głową w stół należy przerwać jego zachowanie przez np. zarzucenie mu na twarz lekkiej tkaniny.
Podczas nauki siadamy za dzieckiem, a gdy tylko schyli się ono do przodu i uderzy raz natychmiast odsuwamy krzesło do tyłu wytrącając ciało dziecka z równowagi. Dziecko należy przytrzymać kilka sekund a następnie przesunąć z powrotem do przodu. Tą czynność powtarzamy za każdym razem, gdy dziecko próbuje uderzać.

3. Samouszkodzenia (uderzanie po twarzy).
Bicie się po twarzy dzieci jest sposobem wyładowywania najczęściej złości. Gdy tylko dziecko zacznie się bić, natychmiast trzeba uchwycić jego policzki pomiędzy swoje ręce mówiąc bardzo głośno np. „bez bicia”. Następnie uwalniamy dziecko i pomagamy w czynności, którą wykonywało. Udzielenie natychmiastowej pomocy w zadaniu powierzonemu dziecku pomaga w utrwaleniu innych zachowań nie związanych z biciem.

4. Agresja
Zachowania agresywne osób głębiej upośledzonych umysłowo mają najczęściej charakter nieświadomego działania wynikającego z nieprawidłowości rozwojowych. U naszych podopiecznych bardzo często występują zaburzenia sfery emocjonalnej. Wiele sytuacji dnia codziennego to dla osób z upośledzeniem umysłowym sytuacje trudne mające wpływ na zaburzenia równowagi emocjonalnej. Takie napięcie powodowane jest np. bezsennością, niezrozumieniem sytuacji, częstymi porażkami, odrzuceniem przez bliskich. Wiele z tych dzieci nie ma zaspokojonej potrzeby miłości, akceptacji. Szczególną rolę w powstawaniu agresji odgrywa lęk związany z sytuacją rodzinną i społeczną dziecka upośledzonego.
Zachowania agresywne osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną to bardzo często sposób zwrócenia na siebie uwagi, bądź próba komunikacji z otoczeniem.
Przykładem zachowania agresywnego jest uderzanie w twarz innej osoby. Dziecko uderza w twarz wtedy, kiedy chce zakomunikować o swoim niezadowoleniu z sytuacji. Uderzanie w twarz jest jakby sposobem komunikowania się dziecka z dorosłym, jest odpowiedzią dziecka na zakłopotanie, zdenerwowanie. Zachowanie takie najczęściej występuje, gdy żąda się od dziecka uwagi lub wykonania zadania.
Kiedy dziecko próbuje uderzyć dorosłego należy próbować powstrzymywać jego rękę, następnie cicho i stanowczo powiedzieć „nie bij”.
To dokuczliwe zachowanie można zredukować np. przez zmianę aktywności, zaproponowanie dziecku nowego zajęcia, zabawy innymi przedmiotami.
Innym przejawem zachowania agresywnego jest kopanie i bicie innych. W tym przypadku można zastosować metodę restrykcji. Zazwyczaj postępowanie takie polega na mocnym przytrzymaniu rąk dziecka przy tułowiu przez czas potrzebny na policzenie do 10-ciu, po czym pozwalamy mu wrócić do normalnej aktywności. Jeśli po uwolnieniu dziecko nadal zachowuje się źle, powtarzamy naszą akcję dopóty, dopóki nie przestanie być niegrzeczne. Podczas przytrzymywania powinniśmy okazać dziecku możliwie najmniej zainteresowania, odwracając głowę i nie odzywając się.
Gryzienie innych-to zachowanie spotyka się często u dzieci. W sytuacji, gdy jedno dziecko gryzie inne można posadzić je na krześle w kacie twarzą do ściany i nie zwracać na niego uwagi przez ok. 15 sekund, zanim pozwoli mu się na powrót do poprzedniej sytuacji. Najlepiej zachowywać się wówczas, jak gdyby nic się nie stało.

5. Demonstracje (rzucanie przedmiotami).
Aby stopniowo wyeliminować u dziecka nawyk rzucania przedmiotami podczas ćwiczeń należy pamiętać o tym by: po pierwsze-usuwać cenne przedmioty z zasięgu dziecka; po drugie-należy mieć je na oku i reagować zanim sięgnie po coś do rzucania. Jeśli dziecko coś rzuci natychmiast należy zareagować. Można tu zastosować metodę restytucji i nawiazki. Dziecko musi podnieść rzucony przedmiot i dodatkowo np. posprzątać otoczenie. Efektywność tej metody leży w budowaniu niechęci dziecka do wykonywania nieprzyjemnych czynności.

6.Zachowania destrukcyjne-niszczenie różnych przedmiotów. Niszczenie przedmiotów przez niektóre dzieci jest wynikiem ich stereotypowego sposobu podchodzenia do materiału np. papier jest czymś, co się targa, rośliny są po to, aby je zrywać, wodę należy rozchlapywać. Ważna w tej sytuacji jest praca nad świadomością dziecka o spowodowanej szkodzie. Przykład postępowania wobec zachowania niszczycielskiego jest następujący. W pomieszczeniu, w którym odbywają się zajęcia powinien być wydzielony specjalny kącik, w którym dziecko może robić bałagan bez żadnej kary. W tym miejscu można postawić np. dużą tacę z piaskiem lub wodą. Dziecko musi nauczyć się, że bałagan może robić jedynie w tym wydzielonym miejscu.
Ważne też jest, aby pokazać dziecku, że wiele uszkodzonych rzeczy można naprawić. Należy próbować naprawiać dany przedmiot wraz z dzieckiem.

7. Piski, krzyki, płacz-jako werbalne odmowy na prośbę o spełnienie prostego zadania.
Podczas zajęć dzieci często reagują negatywnie na współdziałanie z nauczycielem. Mogą reagować piskiem, płaczem na prośbę o spełnienie prostego zadania, chcąc też przejąć kontrolę nad sytuacją. Zachowanie to kontynuują aż do momentu, gdy nauczyciel da im spokój i nie domaga się wykonania zadania. W takiej sytuacji można zastosować pewną technikę: przez ok. 2 tygodnie prowadzimy wykaz krzykliwego zachowania, aby sprawdzić czy następująca technika opanowania tego zachowania będzie pomocna. Po pierwsze-ignorujemy krzyki i płacz, po drugie-podpowiadamy dziecku, czasem pomagamy np. poruszając jego rękami podczas wykonywania zadania, po trzecie-po wykonaniu zadania natychmiast wręczamy dziecku nagrodę, po czwarte-gdy dziecko jest spokojne, nie protestuje stosujemy nagrodę silnego wzmocnienia np. przytulenie.
Ważne jest, aby nie ulec dziecku, gdy ma atak złości. Jeśli ulegamy, to wygląda to tak, jakby dziecko było nagradzane za swoje negatywne zachowanie. Jeśli nie ma możliwości ignorowania, można spróbować odwrócić uwagę dziecka, zaproponować mu coś innego, np. coś innego do zabawy.

8. Lęki.
Lęk wyraża się reakcjami paniki, połączonej z atakami złości i niepocieszonym płaczem. Można uwolnić dziecko od lęku przez puszczenie relaksacyjnej muzyki lub wymawianie jego imienia, początkowo cicho, potem stopniowo coraz głośniej. Może również pomóc kołysanie dziecka lub wyraźne i proste wyjaśnienie mu, co się dzieje, przekładając wszystko na słowa. Rozproszenie uwagi poprzez ekscytujący materiał służący do zabawy może również pomóc w zmniejszeniu lęku dziecka.

9. Deficyty (krótkotrwała uwaga, słabe panowanie nad impulsami).
Aby wydłużyć czas uwagi dziecka można zastosować następujące ćwiczenie.
W pomieszczeniu, w którym dziecko ma zajęcia należy przygotować miejsce do pracy (stół, krzesło i pomoce dydaktyczne) oraz miejsce do zabawy ulubionymi zabawkami dziecka. Ćwiczenie zaczynamy od wykonania przez dziecko prostego zadania np. może to być 3-4 elementowa układanka. Dziecko należy zawołać do stołu i poprosić, aby uzupełniło układankę jednym elementem. Następnie należy je pochwalić, nagrodzić i skierować na miejsce zabawy. Po kilkudziesięciu sekundach należy dziecko ponownie zawołać, by powtórzyło zadanie. Gdy dziecko przyzwyczai się do procedury należy rozszerzać zadanie. W ten sposób będzie można stopniowo zwiększać ilość pracy, jaką wykona przed odejściem do zabawy.

10. Brak zainteresowania lub przyjemności w kontakcie fizycznym.
Brak odpowiedzi na kontakt z drugą osobą w formie uścisku, pocieszenia czy siedzenia na kolanach to dosyć częste zachowanie występujące u dzieci autystycznych. Dziecko takie wykazuje brak zainteresowania, nie postrzega dotykowego kontaktu z drugą osobą jako przyjemnego doświadczenia.
Podczas zabawy z taki dzieckiem można zastosować przykładowe ćwiczenie. I tak podczas zabawy z dzieckiem na podłodze nauczyciel powinien pokazać dziecku coś, co ono lubi np. słodycze, ulubioną zabawkę. Gdy dziecko się zbliży nauczyciel powinien położyć się i umieścić dany przedmiot np. na brzuchu, tak, aby dziecko wspięło się i wzięło przedmiot. Dziecko należy wówczas przytulić.

11. Brak inicjatywy, dziecko pasywnie czeka na podpowiedzi.
Podczas zajęć z dzieckiem, które wykazuje brak inicjatywy można zastosować pewien sposób wyeliminowania tego zachowania. Należy przygotować przedmioty, zabawki, którymi dziecko najczęściej lubi się bawić np. klocki lub zajęcie-puszczanie baniek mydlanych. Swoje ulubione zajęcie dziecko będzie mogło wykonać tylko wtedy, gdy rozpocznie zadanie przygotowane przez nauczyciela. Kiedy dziecko dobrze rozpocznie zadanie w nagrodę będzie mogło, np. wydmuchać kilka baniek. Później znowu wracamy do zajęć i przypominamy dziecku-„Najpierw skończ zadanie a później będziesz puszczać bańki!” Stosując taki rodzaj interwencji w końcu dziecko może zacząć inicjować działanie, ponieważ jego prośby np. o bańki będą bezskuteczne dopóki nie rozpocznie zadania.

Spośród znanych nam metod eliminowania niepożądanych zachowań wybieramy takie, które wydają się nam najbardziej obiecujące w odniesieniu do danego dziecka i staramy się je wypróbować. Najlepszym i jedynym sprawdzianem słuszności wybranej przez nas metody jest wpływ, jaki wywiera ona na zachowanie dziecka. Gdy nie stwierdzimy pojawienia się pożądanych następstw wówczas jest to sygnał, że coś powinniśmy zmienić.
Zawsze należy pamiętać o tym, że reakcje nauczyciela na zachowania dzieci mogą by różne, dostosowane oczywiście do dziecka, do jego możliwości, do stopnia upośledzenia.