Niepełnosprawność intelektualna. Etiologia i klasyfikacja stopni upośledzenia umysłowego

W pracy tej zaprezentuję podstawową terminologię wyjaśniającą pojecie niepełnosprawność intelektualna i pojęcia jej pochodne, a także przedstawiono klasyfikację stopni upośledzenia umysłowego (intelektualnego).
Na samym początku zajmijmy się pojęciem niepełnosprawność intelektualna.

Janusz Kostrzewski termin upośledzenie umysłowe określa jako „istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym”.

Sformułowanie „niepełnosprawność intelektualna” jest stosunkowo nowe, terminologia z nim związana nie jest w pełni uporządkowana a jej zakres podlega pewnej zmienności zależnie od aspektu w jakim jest rozpatrywane (kryteria medyczne, społeczne, pedagogiczne).
Sama nazwa powstała na skutek trendów w pedagogice specjalnej i psychologii, mających na celu odejście od terminów stygmatyzujących osoby niepełnosprawne, takich jak używane dawniej w formalnej diagnostyce psychiatrycznej określenia debilizm, imbecylizm i idiotyzm”.

Warto wiedzieć, iż niepełnosprawność intelektualna:

• „dotyka około 1% wszystkich ludzi.
• jest stanem, a nie chorobą.
• może być skutkiem nieprawidłowej budowy lub uszkodzenia mózgu w życiu płodowym, w czasie porodu lub krótko po urodzeniu.
• często, zwłaszcza przy głębokiej niepełnosprawności intelektualnej, występuje łącznie z innymi niepełnosprawnościami i chorobami.
• głównym problemem w niepełnosprawności intelektualnej są trudności w rozumieniu oraz uczeniu się z wykorzystaniem myślenia logicznego i pamięci. Mocną stroną osób z niepełnosprawnością intelektualną są dobre emocje i możliwości w zakresie funkcjonowania społecznego z dużą dozą odpowiedzialności.
• osoby z niepełnosprawnością intelektualną uczą się łatwiej przy wykorzystaniu konkretów, poprzez praktyczne działanie oraz powtarzanie określonych zadań.
• ważne dla osób z niepełnosprawnością intelektualną w okresie przygotowywania do pracy, a następnie już w czasie jej wykonywania są: poczucie bezpieczeństwa, sprzyjająca atmosfera, akceptacja oraz doświadczanie sukcesów”.

Etiologia upośledzenia umysłowego

Według międzynarodowej klasyfikacji chorób przyczynami upośledzenia umysłowego są:
• Stan po zatruciach i zakażeniach,
• Na skutek urazu lub działania różnych czynników natury fizycznej,
• Zaburzenia przemiany materii (wzrost i odżywianie),
• Nieznane przyczyny związane z czynnikami i schorzeniami w życiu płodowym,
• Anomalia chromosomalne,
• Wcześniactwo,
• Dziecięca choroba mózgu po urodzeniu.

Klasyfikacja stopni upośledzenia umysłowego
Klasyfikację stopni upośledzenia umysłowego dzielimy na:

1. Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim,
2. Upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym,
3. Upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym
4. Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim

Osoby z upośledzeniem w stopniu lekkim

Jednostki z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim osiągając wiek dorosły nie przekraczają poziomu intelektualnego 12-letniego dziecka, które jest na prawidłowym poziomie rozwoju umysłowego. Natomiast ich dojrzałość społeczna osiąga poziom 17-letniej młodzieży, która nie odbiega od normy.

Osoby z lekkim upośledzeniem umysłowym różnią się od swoich rówieśników będących w normie intelektualnej w zakresie percepcji słuchowej, wzrokowej itp. Posiadają niedokładne spostrzeżenia – ale są one bardziej dokładne niż u osób będących w umiarkowanym stopniu niepełnosprawności intelektualnej. Z dotychczasowych badań wynika, że dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym od swoich normalnych kolegów różnią się tym, że posiadają upośledzenie różnych rodzajów percepcji, tj. upośledzenie zdolności do analizy i syntezy wzrokowej elementów tworzących figury geometryczne, percepcji kształtów geometrycznych, percepcji wzrokowej stosunków przestrzennych i innych.

Osoby z tym stopniem upośledzenia umysłowego posiadają uwagę dowolną. Stopniowo w wyniku rozwoju i nauczania u dzieci wzrasta poziom trwałości uwagi dowolnej oraz występuje podzielność uwagi, która niestety odbiega od normy i jest znacznie mniejsza niż u dzieci o prawidłowym rozwoju. U dzieci takich występuje gorszy poziom w zakresie pamięci logicznej (świeżej i trwałej). Ważnym aspektem jest także fakt, iż nie stwierdza się większych różnic w pamięci skojarzeniowej (świeżej, trwałej) i mechanicznej. Stąd wniosek, ze z tym stopniem niedorozwoju umysłowego wiąże się przede wszystkim upośledzenie pamięci logicznej. Dlatego dzieci te mają trudności w zapamiętywaniu treści, które są ze sobą powiązane logicznie. Stąd u dzieci pojawiają się zmyślenia i konfabulacje w uzupełnianiu luk pamięciowych (ale są one rzadkie przy tym stopniu upośledzenia umysłowego. Częściej pojawiają się u osób z umiarkowanym stopniem upośledzenia umysłowego).

U dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym występuje znacznie mniejszy zasób słów (słownictwo bierne jest jednak bogatsze od czynnego). U dzieci mogą występować zaburzenia emocjonalne, które są spowodowane zaburzeniami w zakresie mowy. Zaburzenia emocjonalne występujące u tych dzieci mogą pogłębić trudności w komunikacji werbalnej z najbliższym otoczeniem. Badacze podkreślają, że u dzieci i osób dorosłych posiadających lekki stopień upośledzenia umysłowego występuje upośledzenie myślenia abstrakcyjnego (ma ono charakter myślenia konkretno-obrazowego).
Jednostki lekko upośledzone umysłowo różnią się także od swoich rówieśników w tym samym wieku, którzy są w normie intelektualnej tym, że gorzej wykonują operacje rachunkowe, posiadają mniejszy zasób pojęć liczbowych, posiadają gorszą zdolność klasyfikowania, uogólnienia, ujmowania podobieństw i różnic, abstrahowania, mają mniejsze zdolności analityczno-syntetyczne oraz gorzej rozumieją słowa.
U osób z lekkim upośledzeniem umysłowym często można zaobserwować występowanie impulsywności, agresywności, niestałości emocjonalnej, niepokoju. Często jednostki takie niedomagania w zakresie mechanizmów kontroli. Dzieci lekko upośledzone umysłowo różnią się także od swoich rówieśników o prawidłowym rozwoju umysłowym tym, że występuje u nich mniejsza odpowiedzialność, gorsza samokontrola i mniejsze uspołecznienie. Jednostki takie trzeba jak najwcześniej kierować do nauczania w szkołach specjalnych gdyż pozostawienie ich w szkołach masowych (normalnych) spowoduje u nich pogłębianie się zaburzeń emocjonalnych a w dalszej konsekwencji obniżenie samooceny takich osób.

Lekkie upośledzenie umysłowe charakteryzuje się następującymi cechami:

• Procesy hamowania są osłabione,
• Łatwy odruch pobudzania,
• Utrudniony proces analizy i syntezy,
• Zmniejszona zdolność rozumowania i operowania pojęciami abstrakcyjnymi,
• Brak samodzielności w myśleniu,
• Umiejętność wykonywania prostych prac,
• Osłabienie krytycyzmu,
• Wykazywanie powierzchowności zainteresowań,
• Chwiejność i niepodzielność uwagi,
• Ograniczona wyobraźnia,
• Duża sugestywność,
• Brak samodzielności,
• Posługiwanie się metodą prób i błędów,
• Pamięć o charakterze mechanicznym,
• Ograniczona zdolność myślenia pojęciowego,
• Wolniejszy przebieg spostrzeżeń,
• Ograniczona pojemność pamięci,
• Mała podzielność uwagi,
• Niewielki zasób słów,
• Zwolnione tempo pracy,
• Brak pomysłowości i przemyślanego planu działania,
• Wrażliwość na pochwałę,
• Zachowania niewspółmierne do sytuacji.

Osoby z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym

Osoby z umiarkowanym stopniem upośledzenia umysłowego w sposób lepszy i dokładniejszy spostrzegają rzeczywistość, która ich otacza niż osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności intelektualnej (ale mniej niż lekko upośledzone jednostki). U jednostek z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności intelektualnej obserwujemy częste zaburzenia w zakresie receptorów, tj. słuchu, wzroku i innych oraz kory mózgowej gdzie odbywa się synteza i analiza odebranych wrażeń. Efektem tego jest to, że dziecko odzwierciedla otaczającą rzeczywistość w sposób niedokładny. Zakres spostrzeżeń jest znacznie niższy niż u osób w normie intelektualnej i tych z lekkim stopniem upośledzenia umysłowego. Następuje u nich wolne spostrzeganie. Osoby dorosłe i dzieci będące umiarkowanie upośledzone umysłowo trudniej wyodrębniają istotne cechu przedmiotów i zaistniałych zjawisk.
Osoby takie wykazują problemy podczas koncentracji na określonej czynności bądź przedmiocie. Występuje u nich uwaga mimowolna. Jednostki mają dokładne wyobrażenia, które mają charakter odtwórczy. Mają także kłopoty w zapamiętywaniu, przechowywaniu, rozpoznawaniu i odtwarzaniu zapamiętanych informacji. Jednostki umiarkowanie upośledzone umysłowo posiadają pamięć trwałą, świeżą, pamięć mechaniczną a najbardziej logiczną. U dzieci takich dość późno stwierdza się rozwój mowy (późne pojawienie się melodii, zdania, wyrazu i swoistej mowy dziecięcej).
Dzieci umiarkowanie upośledzone posiadają myślenie konkretno-obrazowe (przedoperacyjne). Często dostrzegamy wśród takich osób jednostki przeciętnie pobudliwe. Według badań wynika, że u osób z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności intelektualnej często można zaobserwować różne zaburzenia zachowania, takie jak: zachowania destruktywne i gwałtowne, zamykanie się w sobie, zachowania antyspołeczne, niewłaściwe formy zachowania się w towarzystwie, zachowania buntownicze, dziwaczne ruchy, zaburzenia o charakterze psychologicznym i inne. Występują one jednak rzadziej niż u osób ze znacznym stopniem upośledzenia umysłowego. Potrafią radzić sobie w różnych sytuacjach życia codziennego.

Umiarkowane i znaczne upośledzenie umysłowe charakteryzuje się następującymi cechami:

• Zdolność pobudzania i hamowania odruchów warunkowych,
• Znaczne upośledzenie mowy i myślenia (mowa agramatyczna, bełkotliwa i niewyraźna),
• Duża sugestywność zachowania,
• Brak krytycyzmu,
• Myślenie konkretne,
• Ubogi zasób słownictwa,
• Wolne spostrzeganie,
• Błędne ujmowania powiązania i stosunków między przedmiotami,
• Zorientowanie w czasie i przestrzeni,
• Odróżnianie osób znanych od obcych,
• Duże trudności w koncentracji uwagi,
• Niedokładny lub zniekształcony odbiór rzeczywistości,
• Powolności niedokładność spostrzeżeń,
• Mogą być dobroduszni,
• Przeinaczanie faktów,
• Zdolność do zmyśleń i konfabulacji,
• Mogą być złośliwi i napastliwi (niebezpieczni),
• Kierują się w działaniu popędami i aktualną korzyścią,
• Pojęcia etyczne są dla nich nie zrozumiałe,
• Radzą sobie w wielu życiowych sytuacjach (ubieranie się, rozbieranie, samodzielne mycie się, ścielenie łóżek, robienie drobnych zakupów, przygotowywanie posiłków, i wykonywanie prostych prac zarobkowych),
• Zachowują się nieadekwatnie do sytuacji.

Osoby z głębokim upośledzeniem umysłowym

U osób z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim często występują wady słuchu, wzroku, porażenia kończyn i wiele innych schorzeń, które wymagają leczenia specjalistycznego. Jednak spotyka się wiele osób z tym stopniem niepełnosprawności, które są zdrowe fizycznie. Jednak mimo tego u takich osób stwierdza się upośledzenie procesów orientacyjno-poznawczych, wykonawczych, intelektualnych, motywacyjnych i emocjonalnych. Stopień zaburzeń w obszarze tych procesów zależy od tego czy w ramach upośledzenia umysłowego w stopniu głębokim mamy do czynienia z bardziej lub mniej głębokim upośledzeniem umysłowym.
Jednostki takie same nie realizują potrzeb fizjologicznym. Sygnalizują je jednak swoim zachowaniem. Często naraża na zagrożenia życie swoje i osób z otoczenia. Zupełnie nie radzi sobie samodzielnie przy czynnościach dnia codziennego ani nie potrafi samodzielnie zjeść posiłków (wymaga w tym zakresie pomocy i kontroli).

Głębokie upośledzenie umysłowe charakteryzuje się następującymi cechami:

• Zdolność wytwarzania odruchów warunkowych silnie ograniczonych,
• Nie uczą się prawie niczego,
• Ich wygląd zdradza upośledzenie (tępy wyraz twarzy, bardzo uboga mimika twarzy, niekiedy nie chodzą, chodzący poruszają się ciężko i nieporadnie, wykonują rytmiczne ruchy wahadłowe – w przód do tyłu, z boku na bok).
• Wymagają karmienia,
• Nie sygnalizują potrzeb fizjologicznych,
• Łatwo się podniecają – mogą być groźni dla samych siebie i otoczenia,
• Mają zmniejszoną wrażliwość na ból,
• Nie mówią lub nazywają nieliczne przedmioty,
• Wydają nieartykułowane dźwięki,
• Nie rozumieją mowy,


BIBLIOGRAFIA:
1. J. Wyczesany, Pedagogika upośledzonych umysłowo. Wybrane zagadnienia, Oficyna wydawnicza „Impuls”, Kraków 1999 r.,
2. J. Kostrzewski, Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo [w:] K. Kirejczyk (red.), Upośledzenie umysłowe – Pedagogika, Wydawnictwo WSiP, Warszawa 1981 r.