Tworzenie programów nauczania - autorski program nauczania vs. modyfikacja programu nauczania

podstawa programowa – co? (treści) / program nauczania – jak? (sposoby)
Podstawa programowa – to w polskim prawie oświatowym obowiązkowy na danym etapie edukacyjnym zestaw treści nauczania oraz umiejętności, które muszą być uwzględnione
w programie nauczania i umożliwiają ustalenie kryteriów ocen szkolnym i wymagań egzaminacyjnych.
Co określa podstawa programowa kształcenia ogólnego?
Podstawa programowa to rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej, które określa, czego szkoła jest zobowiązana nauczyć ucznia o przeciętnych uzdolnieniach na każdym etapie kształcenia.
Nie wyklucza to poszerzenia zakresu nauczanych treści – podstawa zobowiązuje nauczyciela do wzbogacania i pogłębiania treści nauczania stosownie do uzdolnień jego uczniów. To właśnie stanowi bazę dla modyfikacji już istniejących lub tworzenia autorskich programów nauczania. Przy czym modyfikacja ta powinna obejmować zarówno treści jak i przede wszystkim sposoby osiągania celów kształcenia, ponieważ:
program nauczania – to w polskim systemie oświaty opis sposobu realizacji celów i zadań edukacyjnych ustalonych w podstawie programowej kształcenia ogólnego.
Dzięki podstawie każdy, planujący proces edukacyjny nauczyciel, zna cel kształcenia i treści nauczania, nie ma jednak w podstawie informacji o sposobach dojścia do celu, czyli brak w niej odpowiedzi na pytanie, jak osiągnąć założone cele. Na to pytanie powinien dawać odpowiedź program nauczania.
Program musi zawierać informacje dot. sposobów organizacji procesów nauczania.
Definicję programu nauczania oraz podstawę jego dopuszczenia do użytku reguluje Rozporządzenie Ministra Edukacji narodowej z dn. 21 czerwca 2012r. (http://bip.men.gov.pl/images/stories/21_06.pdf)
Wraz ze zmianą podstawy programowej w 2008r. zmieniło się podejście do programu nauczania, który z dokumentu teoretycznego przeobraził się w dokument bardziej praktyczny. Stało się tak za sprawą zmiany podstawy programowej, która obecnie zawiera precyzyjnie opisane wymagania, a także obowiązkowy zakres treści i umiejętności, jakie uczeń ma osiągnąć na koniec każdego etapu edukacyjnego.

Komponenty programu nauczania, zgodne z nową podstawą programową to:
1. Szczegółowe cele kształcenia i wychowania (patrz: taksonomia celów kształcenia za B. Niemierko).

Taksonomia celów kształcenia za B. Niemierko

poziom kategoria czynności ucznia
1. wiadomości a) zapamiętanie wiadomości Przypominanie sobie pewnych terminów, faktów, praw i teorii naukowych. Wiąże się to z elementarnym pojęciem zapamiętania tych wiadomości.
b) zrozumienie wiadomości Przedstawienie wiadomości w innej formie niż były zapamiętane. Porządkowanie, streszczanie, uogólnianie.
2. umiejętności c) stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych Praktyczne posługiwanie się wiadomościami według podanych uprzednio wzorów. Cel, do którego wiadomości mają być zastosowane, nie powinien być bardzo odległy od celów osiąganych w toku ćwiczeń szkolnych.
d) stosowanie
wiadomości w sytuacjach problemowych Formułowanie problemów, dokonywanie analizy i syntezy zjawisk, formułowanie planu działania, tworzenie oryginalnych przedmiotów i wartościowanie według pewnych kryteriów.

2. Treści zgodne z treściami nauczania zawartymi w podstawie programowej
• Liniowe / linearne ułożenie treści – porcje materiału są ułożone kolejno jedna po drugiej, dlatego przejście do kolejnej porcji materiału zakłada opanowanie poprzedniej, bez możliwości powrotu. Niedostateczne opanowanie treści na danym etapie może wytworzyć lukę w wiadomościach i umiejętnościach uczniów.
• Spiralne ułożenie treści – porządkuje materiał w następujące po sobie cykle. Cykl pierwszy zawiera cały materiał w podstawowym zarysie, drugi pogłębia informacje, itd. Pełne opanowanie materiału w danym cyklu nie jest bezwzględnie wymagane, gdyż następny cykl powtarza i poszerza informacje o tym samym zakresie treściowym.
• Koncentryczne ułożenie treści - tzn. koncentrowanie się wokół jednego problemu, te same treści wracają 2 lub więcej razy, mogą być powtarzane w różnych aspektach np. program nauczania historii - pieniądz w starożytności
i kolejnych epokach.
Treści nie muszą być ułożone w tej samej kolejności co w podstawie programowej, możliwe jest poszerzenie treści w stosunku do podstawy!
3. Sposoby osiągania celów kształcenia i wychowania, uwzględniając specyfikę grupy docelowej, tj. możliwości i potrzeby uczniów oraz warunki realizacji programu, np. wyposażenie pracowni przedmiotowej, możliwość korzystania z technologii komputerowej, czy innych pomocy audiowizualnych. Sposoby osiągania celów obejmują: metody nauczania (patrz: klasyfikacja metod nauczania wg. Kupisiewicza), ramy czasowe, techniki i formy pracy (np. praca w grupach, parach, różne zadania dla różnych grup w tym samym czasie).
4. Opis założonych osiągnięć ucznia.
5. Propozycje kryteriów oceny i metod sprawdzania osiągnięć ucznia, przy czym należy pamiętać, że są to tylko propozycje, a powyższe kryteria i wymagania, z którymi uczeń zapoznaje się na początku roku szkolnego, stanowią odrębny dokument.
Program nauczania można sporządzić w formie tabelarycznej lub tekstu jednolitego.

O autorskim programie nauczania mowa wtedy, gdy nauczyciel samodzielnie, bądź we współpracy z innymi nauczycielami opracowuje cały program.
O modyfikacji programu nauczania mowa wtedy, gdy nauczyciel wybiera program napisany przez innego autora/ów i dostosowuje go do swoich potrzeb, zmieniając np. niektóre metody, techniki czy poszerzając treści nauczania. W przypadku modyfikacji nauczyciel musi wskazać zakres proponowanych zmian z uzasadnieniem, dlaczego je proponuje.
Nadrzędną zasadą w konstruowaniu, modyfikacji czy wyborze programu nauczania powinno być jego dostosowanie do potrzeb i możliwości uczniów, dla których jest przeznaczony.

Metodą nauczania nazywa się określony i zweryfikowany, systematycznie i celowo stosowany sposób kierowania przez nauczyciela procesem nauczania, zmierzającym do osiągnięcia zamierzonych celów w zakresie wiadomości, umiejętności i postaw.

Metody nauczania (klasyfikacja wg Cz. Kupisiewicza)
Oparte na obserwacji (oglądowe) - pokaz pomiar

Oparte na słowie (werbalne)- opis, wykład, pogadanka
dyskusja, praca z książką

Oparte na działalności praktycznej uczniów - metoda laboratoryjna, metoda zajęć praktycznych, metoda projektu

Metody gier dydaktycznych - metoda symulacyjna, metoda sytuacyjna, metoda inscenizacji, burza mózgów, metoda jigsaw / grup eksperckich


Procedura dopuszczenia programu nauczania do użytku w szkole:
1. Nauczyciel przedstawia dyrektorowi szkoły program nauczania (wniosek).
2. Dyrektor szkoły może zasięgnąć opinii nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego, doradcy metodycznego, konsultanta lub zespołu o zaproponowanym przez nauczyciela programie nauczania (fakultatywnie).
3. Dyrektor szkoły zasięga opinii rady pedagogicznej (np. Uchwała RP) (obligatoryjnie)
4. Dyrektor szkoły dopuszcza do użytku program w swojej szkole.
Ważne: tylko programy wychowania przedszkolnego, nauczania ogólnego, nauczania dla zawodu lub dla profilu przechodzą powyższą procedurę (programy pisane na poszczególne etapy edukacyjne), natomiast programy kół zainteresowań, zajęć pozalekcyjnych, wyrównawczych, czy dodatkowych, np. przygotowujących do egzaminu czy sprawdzianu nie wchodzą w rozporządzenie i wpis do szkolnego zestawu programów.

Jak właściwie skonstruować program nauczania?

Przed przystąpieniem do pisania programu nauczania należy odpowiedzieć sobie na pytanie jaka jest myśl wiodąca programu, czyli jego koncepcja, co m.in. pociąga za sobą sposób ułożenia treści programowych (patrz str. 2,3).
Z jednej strony autorski program nauczania musi spełniać wymogi rozporządzenia, tj. zawierać treści zgodne z podstawą programową, musi być poprawny merytorycznie, konstrukcyjnie i dydaktycznie.
Z drugiej strony, o wartości dodanej programu stanowi jego przydatność dla uczniów, nauczycieli
i dyrektora szkoły. Elementy świadczące o autorskim pomyśle przewijać się będą przez wszystkie punkty programu.


Etap 1
Określenie szczegółowych celów kształcenia i wychowania.
Podstawa programowa podaje jedynie cele sformułowane w języku wymagań ogólnych. Stąd czasowniki operacyjne takie jak uczeń: zna, wie, umie/potrafi, rozumie.
Na tym etapie przydatne staje się odwołanie do taksonomii celów wg. B. Niemierko i dobranie właściwych czasowników operacyjnych na każdym poziomie, aby precyzyjnie wyrazić cele np.


poziom kategoria- sformułowanie ogólne - czasowniki operacyjne

wiadomości - zapamiętanie wiadomości - uczeń wie definiuje, formułuje, wymienia, przedstawia, nazywa określa

zrozumienie wiadomości - uczeń rozumie - rozróżnia, rozdziela, podaje definicję w innej formie – upraszcza, charakteryzuje, streszcza, przedstawia swoimi słowami

umiejętności - stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych - uczeń wykonuje / potrafi - tworzy, projektuje, wykrywa, konstruuje

stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych - uczeń wykonuje / potrafi - projektuje, proponuje, planuje, syntetyzuje, prognozuje, przewiduje

Etap 2
Dobór i układ treści zgodne z treściami nauczania zawartymi w podstawie programowej kształcenia ogólnego.
Tutaj autor programu powinien uwzględnić i rozmieścić materiał nauczania dla całego etapu edukacyjnego zgodnie z treściami nauczania zawartymi w podstawie programowej. Innowacyjność tej części pracy polega na możliwości odejścia od kolejności przedstawionej
w podstawie i ewentualnemu poszerzeniu treści.
Należy pamiętać, aby:
- wszystkie treści z podstawy programowej znalazły się w programie nauczania,
- treści dodatkowe były uzasadnione (potrzeby uczniów, specyfika szkoły),
- treści prowadziły do osiągania celów nauczania,
- treści zapewniały indywidualizację nauczania.

Rodzaje programów nauczania ze względu na układ treści:
- program liniowy
- program spiralny
- program koncentryczny.

Koncepcje programów nauczania ze względu na dobór treści:
- priorytet to ukierunkowanie postaw uczniów i ich umiejętności intelektualnych
- priorytet to opanowanie wiadomości (spojrzenie encyklopedyczne)
- priorytet to kształtowanie umiejętności przydatnych w życiu uczniów i społeczeństw.

Etap 3
Wyszczególnienie sposobów osiągania celów kształcenia i wychowania.
Na tym etapie pisania programu nauczyciel powinien opisać procedury osiągania założonych celów, uwzględniając indywidualizację pracy z uczniem o szczególnych potrzebach edukacyjnych oraz warunki, w jakich będzie realizować program.

Tutaj należy uwzględnić: strategie nauczania, metody i techniki nauczania, formy pracy
i środki dydaktyczne.


Etap 4
Opis założonych osiągnięć ucznia oraz propozycje kryteriów oceny i metod sprawdzania osiągnięć ucznia. W tej części autor programu proponuje formy sprawdzania wiadomości oraz formułuje wymagania edukacyjne, mając na uwadze ich podział na:
- wymagania konieczne - (odpowiadają ocenie dopuszczającej)
- wymagania podstawowe - (odpowiadają ocenie dostatecznej)
- wymagania rozszerzające - (odpowiadają ocenie dobrej)
- wymagania dopełniające - (odpowiadają ocenie bardzo dobrej)
- wymagania wykraczające - (odpowiadają ocenie celującej)

Pisząc autorski program nauczania lub modyfikując istniejący nauczyciel nie może zapominać o jego ewaluacji, dokonywanej w trakcie pisania i po jego zakończeniu. Do tych celów przydatny będzie arkusz diagnostyczny ewaluacji programu nauczania, czyli zestaw pytań dot. m.in. koncepcji programu, jego oryginalności, korelacji z resztą obudowy dydaktycznej oraz możliwości realizacji w warunkach danej szkoły.


Na potrzeby WDN Rady Pedagogicznej SP 119 w Krakowie opracowała Małgorzata Wiatr
na podstawie:
- publikacji ORE Programy nauczania w rzeczywistości szkolnej. Tworzenie – wybór – ewaluacja.
- materiałów szkoleniowych Konstruowanie programów nauczania – dr B. Jancarz-Łanczkowska
- Konstruowanie autorskich programów nauczania przedmiotów ogólnokształcących. M. Giermakowski, w: Zmieniam siebie i swoją szkołę, red. J. Kropiwnicki.
- Budowanie programów nauczania: Projekt klasowy Sławni ludzie z angielskiego obszaru językowego. M. Majchrzak - praca dyplomowa.
- O programach prawie wszystko. H. Komorowska.