Elementy nauczania według metody Marii Montessori

Pedagogika Marii Montessori


Życie i praca z dziećmi.1

Maria Montessori, urodzona we Włoszech, żyła w latach 1870 – 1952 r. Pochodziła z rodziny o korzeniach katolickich, co nie pozostaje bez znaczenia w jej pedagogice, w której uwzględnia potrzebę duchowego rozwoju dziecka. Odebrała gruntowne wykształcenie, przejawiając zdolności do nauk ścisłych (matematyka, fizyka). Montessori studiowała medycynę, była jedną z pierwszych kobiet – lekarzy we Włoszech, jednocześnie antropologiem i pedagogiem.

Jej przygoda z pedagogiką, rozpoczęła się od pracy w szpitalu dla dzieci upośledzonych umysłowo. Zauważyła wtedy, że pomimo ograniczeń dzieci te posiadają możliwości do godnego i lepszego życia, nie obciążającego przy tym społeczności. Wtedy to właśnie postanowiła poświęcić swoje życie misji odkrywania dziecka, jego potrzeb i możliwości. Badania prowadzone nad jej metodą nauczania dowiodły, że jest ona równie skuteczna w edukacji dzieci zdrowych i przynosi w ich nauczaniu wymierne efekty.
Podstawą pedagogiki Montessori jest miłość nauczyciela do dziecka, oparta na szacunku, respektowaniu potrzeb, wolności, odpowiedzialności, a także stawianiu wymagań i uporządkowaniu otoczenia, które sprzyja porządkowi wewnętrznemu dziecka i wspiera jego rozwój. W wychowaniu – według Montessori - ważne są: wiara, zaufanie, cierpliwość oraz znajomość potrzeb dziecka.
Montessori uważała, że wszystkie dzieci od urodzenia nastawione są na własny rozwój, osiągnięcie niezależności i przejście od dzieciństwa do dorosłości. Dlatego w jej metodzie, ważne jest szanowanie naturalnej indywidualności każdego dziecka, jeśli chodzi o jego rozwój fizyczny, umysłowy, duchowy i emocjonalny, i o kierowanie go do całościowego wzrostu.
Podstawowe zasady nauczania według metody Marii Montessori.2- 3
Maria Montessori dostrzegła w życiu dzieci tzw. okresy wyczulone. Zauważyła, że są to okresy przejściowe i odnoszą się do przyswojenia określonej wiedzy oraz umiejętności ze szczególną łatwością. Umysł dziecka jest bardzo chłonny, dzieci pojmują wszystko nieustannie, przechodząc od wiedzy nieutrwalonej do stałej. Możliwość przyswajania wiedzy przez dzieci jest nieograniczona. Małe dzieci chcą się uczyć tak bardzo, że nie rozróżniają nauki od zabawy i pozostają w tym nastawieniu, dopóki my dorośli nie przekonamy ich, że nauka nie jest zabawą. Wiek przedszkolny u dzieci Maria Montessori scharakteryzowała jako wiek odkrywców, którzy budują siebie, wykorzystując zmysły i intelekt poprzez przyswajanie tego, co istnieje w ich otoczeniu. Dzieci na tym etapie chcą się uczyć wszystkiego czego tylko mogą i tak szybko, jak tylko jest to możliwe.
Obserwacja dziecka jest istotną cechą pedagogiki montessoriańskiej. Ponieważ każde dziecko jest inne, powinno mieć opracowany indywidualny planu rozwoju, aby uczyć się szybciej i skuteczniej. Nauczyciel ma za zadanie pomóc dziecku stawać się coraz bardziej niezależnym od pomocy osób dorosłych, odpowiada on za stworzenie atmosfery spokoju, bezpieczeństwa, porządku i radości. Wychowawca powinien być dostępny dla dziecka, by w razie potrzeby pomóc lub zachęcić je do działania. Praca z dziećmi przedszkolnymi - według Montessori - opiera się na demonstrowaniu użycia materiałów czy zadań odpowiednich do indywidualnego rozwoju.
Obok obserwacji w nauczaniu dziecka potrzebna jest wiedza dotycząca sposobu i rodzaju interwencji. Nauczyciel ma za zadanie podążać za dzieckiem, wspierać jego rozwój, proponować różnorodną aktywność, która będzie dopasowana do etapu rozwojowego dziecka.
W nauczaniu Montessori duży nacisk kładzie się na wolność dziecka wyzwalającą jego kreatywność. Jest to wolność oparta na odpowiedzialności i dyscyplinie wewnętrznej, wolność w podejmowaniu aktywności, wolność oparta na wiedzy jak tej wolności używać. Dzieci uczą się dbania o siebie, określania i wyrażania własnych emocji, rozwiązywania konfliktów i podejmowania decyzji.
W metodzie Montessori nie stosuje się kar i nagród, dzięki czemu motywacja do działania płynie z wnętrza dziecka, a nie jest narzucona przez dorosłego. Oparta też jest na samodzielnym rozwiązywaniu konfliktów. Dzieci uczone są w jaki sposób samodzielnie przeprowadzać mediacje w sytuacjach konfliktowych (należy określić: co się wydarzyło, co czuły, jakie mają oczekiwania?). W razie konfliktu między dziećmi nauczyciel obserwuje, czy dzieci potrafią rozwiązać same zaistniały konflikt, jeśli się to nie udaje – wtedy wkracza nauczyciel i proponuje rozwiązanie konfliktu. Stara się on przez swoją postawę wewnętrzną oraz wykonywaną pracę być jak najlepszym wzorem do naśladowania. Kiedy dzieci zamiast bawić się razem, walczą ze sobą, idealnym pomysłem jest zaangażowanie ich we wspólną misję, tak by razem mogły obmyślać strategie, razem mogły wygrać lub przegrać. Dzieci uczą się przestrzegać reguły, która brzmi: nie rań, nie niszcz, nie przeszkadzaj. Rozwijają indywidualne uzdolnienia i uczą się realnej oceny swoich umiejętności. Ćwiczą dokładność i wytrwałość przy wykonywaniu konkretnych zadań. Uczą się współpracować w cichych zajęciach indywidualnych i grupowych. Zdobywają umiejętność przestrzegania zasad porządku w otoczeniu i swoim działaniu.
Nauka życia w grupie, polega na byciu gospodarzami własnej sali. Dzieci wiedzą, gdzie znajdują się chusteczki, zapasowe kartki, konewka, do podlewania kwiatów. Nikt też, nie przerywa dziecku pracy, ani inne dziecko, ani nauczyciel. Metodą sprawdzenia wiedzy jest prezentacja w wykonaniu dziecka. Pomoce są tak skonstruowane, że zawarta jest w nich tylko jedna trudność, aby dziecko mogło łatwiej dostrzec problem i różnice. Zawierają tzw. kontrolę błędu by dziecko mogło samodzielnie sprawdzić poprawność wykonania. Dziecko uczy się samodzielnie poprzez powtarzanie. Nauczyciel planuje pracę miesięcznie i tygodniowo, tworzy kontrakty z dziećmi, co im wolno, a czego nie, które dzieci podpisują samodzielnie, uczy je gdzie i jak mogą znaleźć źródło informacji.
W Metodzie Montessori istnieją mieszane grupy wiekowe, dzięki którym dzieci mogą rozwijać swoje zdolności życia w społeczeństwie, wymieniać wzajemne umiejętności i uczyć się od siebie młodsze uczą się od starszych, a starsze wyrabiają w sobie sprawności opiekuńcze, pomagają w rozwiązywaniu zadań, każde zgodnie z własnym tempem rozwoju. „Montessori uważała, iż taki system jest najbliższy dziecku, ponieważ przypomina wielodzietną rodzinę, a przebywający w niej przedszkolak zajmuje różne pozycje społeczne i pełni kolejne role. U starszych dzieci kształtuje się empatia, opiekują się młodszymi pomagając jednocześnie im i nauczycielowi. Czują się potrzebne, co wzmacnia ich poczucie własnej wartości. Dzieci młodsze w razie trudności mogą zwrócić się nie tylko do nauczyciela, ale również do starszych kolegów. Chętnie ich naśladują, przejmują od nich wiedzę, doświadczenia, przyzwyczajenia. Uczą się wyrażania swoich próśb i nie czują się osamotnione.”4 Dzieci uczą się, że każdy jest inny, ma inne umiejętności i boryka się z innymi trudnościami. Mogą pomagać sobie wzajemnie, rozwijać tolerancję i wzajemny szacunek. Podczas pracy własnej równolegle dzieje się wiele rzeczy. Każde dziecko ma swobodę wyboru rodzaju, miejsca i czasu pracy. „Jedno decyduje się na karty o dinozaurach, inne poznaje litery, kolejne dodaje, a grupka robi eksperyment – wybuch wulkanu. Nauczyciel nie wyznacza jednego zadania dla grupy, tylko krąży po sali i pomaga tym, którzy w danym momencie go potrzebują. Między dziećmi wciąż zachodzą interakcje: ustalają, czy będą pracowały pojedynczo, czy w zespołach, kto jest odpowiedzialny za jaką część pracy i kto po kim będzie używał danej pomocy.”5
Przygotowane otoczenie: W podejściu Montessori ważne jest dziecko, dla którego nauczyciel przygotowuje i dba o otoczenie (środowisko). Odnosi się do otoczenia bezpośredniego, przygotowanego z dużym staraniem dla konkretnego dziecka, określonym dla lepszego przyswojenia wiedzy i wzrostu dziecka na różnych poziomach. Dobrze przygotowane otoczenie powinno sprzyjać asymilacji socjalnej, rozwojowi emocjonalnemu i intelektualnemu, odpowiadać potrzebom porządku i bezpieczeństwa. Projekt otoczenia powinien bazować na pięknie i uporządkowaniu. Powinno być ono tak przygotowane, aby dzieci mogły w nim swobodnie pracować z wybranymi przez siebie materiałami. Dzieci mają wrodzoną chęć do uczenia się, a przy tym nauka ich nie męczy, ale raczej zachwyca i czyni szczęśliwymi. Wykonywanie celowych prac przez dziecko pod przewodnictwem dorosłego prowadzi do rozwoju jego koncentracji i samodyscypliny. Dziecko może pracować w zgodzie z własnymi możliwościami, we własnym tempie i w spokoju. Rodzic czy nauczyciel powinni umieć obserwować dziecko i przygotowywać dla niego odpowiednie materiały i zadania, by wspomóc jego chęć dążenia do rozwoju, a nie hamować ją.
Przygotowane otoczenie charakteryzuje się pięknem, porządkiem, jest rzeczywiste, proste i dostępne. Dzieci muszą mieć zapewnioną wolność do pracy, ale jednocześnie umieć podążać według wyznaczonych zasad, które pozwalają mu na pracę jako część grupy. Dzieciom powinno zapewnić się przystosowane dla nich materiały, które wspierają odkrywanie świata i umożliwiają im rozwój niezbędnych umiejętności. Otoczenie, w którym dzieci mogą swobodnie pracować z wybranymi przez siebie materiałami. Dzieci mają wrodzoną chęć do uczenia się, a przy tym nauka ich nie męczy, ale raczej zachwyca i czyni szczęśliwymi. Wykonywanie celowych prac przez dziecko pod przewodnictwem dorosłego prowadzi do rozwoju jego koncentracji i samodyscypliny.
Dobrze przygotowane otoczenie ma za zadanie:
wyzwolić wewnętrzną wolność, opartą na wewnętrznym porządku i dyscyplinie, a nie na swobodzie. Wolność w ujęciu Montessori pozwala zastanowić się nad własnym działaniem, przewiduje skutki dla siebie i innych, zderza dziecko z rzeczywistością. Nie mówimy dziecku, co ma robić, samo odkrywa swoje mocne i słabe strony. Wolność u Montessori opiera się na dyscyplinie wewnętrznej dziecka i celowym działaniu (np. dziecko wybiera pomoc, miejsce, osiąga zamierzony cel i odkłada pomoc na miejsce). Praca daje dziecku satysfakcję. Dziecko jest uczone rozróżniania dobra i zła. Jedynym ograniczeniem wolności są zachowania destrukcyjne i aspołeczne, po których następuje jasny przekaz np. „Kaziu przestał pracować przez ciebie”.
służyć utrzymaniu ładu i porządku. Porządek zewnętrzny ma sprzyjać porządkowi wewnętrznemu
uwrażliwiać dziecko na piękno otaczającego go świata.
być atrakcyjne, tworząc atmosferę, w której dziecko chce się przebywać,
uczyć życia w grupie, zawierać materiały Montessori. Metoda Montessori przejawia się w braku podziału na zajęcia. Standardem jest, że dzieci samodzielnie wybierają pomoc z którą chcą pracować, kiedy i jak długo. Pomoce Montessori dotyczą następujących kierunków:
dotyczące życia codziennego (woda, ziemia, wiatr, ogień, szycie, pranie, etc.). Służą one budowaniu dyscypliny wewnętrznej, dają poczucie sprawstwa, niezależności, podnoszą samoocenę i wyrabiają koncentrację.
sprzyjające rozwojowi sensorycznemu (zmysł słuchu – dźwięki, wzroku – mniejsze i większe przedmioty, dotyku – różnorodność materiałów), kategoryzowaniu, budują ład wewnętrzny, sprzyjają rozwojowi inteligencji.
rozwijające zdolności matematyczne (praca w systemie dziesiętnym – od konkretu do abstraktu, oraz wykorzystanie brył),rozwijające umiejętności językowe (odrysowywanie kształtów, chwyt pęsetkowy, szorstkie litery – pamięć kinestetyczno – ruchowa, pozwalają na naukę czytania i pisania),
dotyczące kosmosu - Bóg, przyroda, natura i to co nas otacza (geografia, mapy puzzlowe, globusy), sprzyjają wewnętrznej potrzebie rozwoju, wzmacniają naturalną potrzebę uczenia się),
rozwijające aktywności artystyczne (muzyka i sztuka), sprzyjają wyrażaniu siebie i tworzeniu.
W projektowaniu sali grupowej, jak we wszystkim u Montessori ważna jest równowaga i harmonia. Jeżeli zauważamy potrzebę zaaranżowania kącika wyrażania złości to i powinien znaleźć się w sali i kącik wyciszenia, relaksacji i spokoju.
W metodzie Montessori pokazuje się dzieciom rzeczywisty, globalny obraz otaczającego je świata i wchodzących w jego skład elementów. Ukazuje się w niej współzależności i relacje, co daje poczucie kompletności. W tłumaczeniu przechodzi się od ogółu do szczegółu.
Maria Montessori przyjęła za istotną część swojego systemu nauczania oryginalny zestaw pomocy dydaktycznych. Zestaw ten ma kilka charakterystycznych cech: są proste, estetyczne i precyzyjnie wykonane. Jednocześnie ich konstrukcja pozwala dziecku na samodzielną kontrolę i korekcję swoich błędów. Każdy element materiału dydaktycznego występuje tylko raz, w jednym egzemplarzu i zawiera jedną trudność, dzięki czemu w zestawie pomocy dotyczących jednego tematu jest uwzględniona zasada stopniowania trudności. Jednocześnie pomoce dotyczące danego tematu są powiązane w logiczny ciąg, a materiał jest dostosowany do potrzeb rozwojowych dziecka.
Przykładowy opis dnia podany przez nauczycielki z obecnego przedszkola Montessori:
„W naszym przedszkolu dzieci zaczynają dzień od swobodnej zabawy w sali, potem wspólnie sprzątamy i przygotowujemy stół do śniadania. Następnie prowadzone są przez nauczyciela zabawy ruchowe, zabawy paluszkowe z wierszami, rymowankami z piosenkami, dopasowanymi do pory roku lub zbliżającego się święta. W przedszkolu sami śpiewamy i gramy na prostych instrumentach,
nie odtwarza się muzyki nagrywanej. Potem dzieci jedzą śniadanie.” Po śniadaniu jest czas na pracę indywidualną. Kolejnym posiłkiem jest obiad, po którym dzieci wspólnie sprzątają.„Po posiłku wychodzimy do ogródka. Dzieci wychodzą do ogrodu codziennie, bez względu na pogodę, oczywiście z uwzględnieniem ich bezpieczeństwa. W razie deszczu zakładamy odpowiednie ubranie: kalosze oraz gumowe spodnie i kurtki. Po zabawie w ogrodzie wracamy do przedszkola na bajkę. Nauczyciel codziennie opowiada dzieciom baśń lub przedstawia ją w formie teatrzyku. Po bajce rodzice przychodzą odebrać dzieci z przedszkola. Prace plastyczne, malowanie, eurytmia i inne aktywności maja określony czas w rytmie tygodnia. Uroczyście obchodzimy doroczne święta i urodziny dzieci.”6

„Zaufanie i poczucie bezpieczeństwa tworzymy przez utrzymywanie rytmu. Rytm daje siłę, harmonizuje, leczy i wzmacnia siły życiowe, daje dziecku pewność, buduje zaufanie, poczucie bezpieczeństwa i orientację. Dzięki rytmom powstaje zrozumienie odstępów czasu: rytm wspiera pamięć. Powtarzanie jakiejś czynności umożliwia dziecku uczenie się bez intelektualnego tłumaczenia. Pogłębiają się jego wrażenia i przeżycia. Powtarzanie jest zatem naturalną potrzebą dziecka. Dzieci bawią się zabawkami zrobionymi z naturalnych materiałów np. klockami drewnianymi, szyszkami, kamykami, oraz prostymi zabawkami przygotowanymi przez nauczyciela lub rodziców – np. szmacianymi lalkami, wełnianymi zwierzątkami, linkami, kolorowymi płachetkami materiałów. Dzieci mają do dyspozycji stojaki do budowania, stoły, krzesła lub stołeczki. Kontakt z zabawkami wykonanymi z naturalnych materiałów o różnorodnych fakturach i kształtach sprzyja pielęgnacji rozwijających się zmysłów dzieci. Patrząc na zabawę dzieci, uważam, że nie doskwiera im ani brak innych zabawek ani nuda. Proste, nieprzetworzone zabawki dają twórczej fantazji dzieci nieskończone możliwości.”7

„U nas dzieci korzystają z materiałów dydaktycznych podzielonych na 5 działów:
w tzw. praktycznym życiu znajdują się pomoce rozwijające drobne mięśnie dłoni i umiejętności takie jak: przelewanie wody, posługiwanie się łyżką, chochlą, szczypcami, nożycami, sortowanie przedmiotów, przyszywanie guzików, wiązanie kokardek, krojenie owoców itp.
w „kąciku” sensorycznym dzieci mogą doświadczać za pomocą zmysłów, wprowadza się je w świat kolorów, wielkości, kształtów, faktur,w dziale językowym poszerzają swoje słownictwo, uczą się pisać oraz czytać, kolejna grupa materiałów służy do kształtowania pojęć i umiejętności matematycznych, pomoce z tzw. edukacji kosmicznej wprowadzają dziecko w świat przyrody i różnych kultur.
Czas obcowania z pomocami nazywamy pracą, bo choć dla dziecka jest to zabawa, jego umysł i organizm wykonuje ogromną pracę, jaką jest skupienie się na działaniu i nabycie nowej umiejętności.”8

Opracowała Beata Kosińska

Literatura wykorzystana:
1.Notatki własne z warsztatów montessoriańskich 2013,
2.Maria Montessori, Domy dziecięce: metoda pedagogiki naukowej stosowana w wychowaniu najmłodszych dzieci, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, 2005, (s188)
3.Artykuły ze stron internetowych, nt. Metody nauczania Marii Montessori