Arteterapia w rewalidacji dziecka z upośledzeniem intelektualnym

ARTETERAPIA W REWALIDACJI DZIECKA Z UPOŚLEDZENIEM INTELEKTUALNYM

Dzieci głębiej upośledzone intelektualnie nie rozumieją otaczającego ich świata, nie potrafią wyrazić swoich potrzeb, uczuć. Najczęściej są zagubione nawet w najbliższym środowisku. Funkcjonowanie społeczne tej grupy dzieci jest bardzo utrudnione poprzez zaburzenia sensoryczne, emocjonalne, ruchowe oraz ograniczone możliwości porozumiewania się za pomocą mowy. Nie potrafią one rozwiązywać najprostszych problemów życia codziennego. Bardzo często nie umieją poruszać się samodzielnie, muszą być karmione, obsługiwane w toalecie. Mimo tych wszelkich deficytów w rozwoju, dzieci głębiej upośledzone intelektualnie, tak samo jak inne dzieci przeżywają niedogodności, zagubienie, niezrozumienie nowych bodźców, potrzebują bliskości fizycznej i psychicznej drugiej osoby.
Ograniczone możliwości dzieci głębiej upośledzonych umysłowo wymagają stosowania specjalnych metod pracy a jednocześnie podlegają podstawowym celom kształcenia, jakim jest „optymalny rozwój jednostki i najlepsze przystosowanie do życia w środowisku normalnym” (O.Lipkowski, 1981) oraz ogólnym zasadom pedagogiki specjalnej określonymi jako zasady rewalidacji.
Pojęcie rewalidacji oznacza „dążenie do przywrócenia zdrowia”. Przywrócenie całkowitego zdrowia osobom upośledzonym intelektualnie jest niemożliwe, toteż pojęcie „rewalidacja” należy rozumieć w znaczeniu przenośnym. Rewalidację można określić jako „wychowanie specjalne jednostek upośledzonych, zmierzających do najpełniejszego ich rozwoju” (O.Lipkowski, 1981).
W obrębie działań rewalidacyjnych najczęściej mówi się o stymulacji dzieci o specyficznych możliwościach edukacyjnych. Zgodnie z definicją zawartą w Słowniku Współczesnego Języka Polskiego termin stymulacja oznacza min. „pobudzenie człowieka do zwiększonej aktywności, wywołane na skutek działania bodźców zewnętrznych” (Słownik...,2001, s.368). W pracy pedagogicznej termin ten odnosi się do podejmowanych działań mających na celu „stworzenie warunków do podjęcia różnorodnych form aktywności, pozwalających na kształtowanie i doskonalenie pewnych umiejętności, kompensowania braków, niwelowanie negatywnych nawyków itp. -czyli na rozwój tegoż ucznia zgodnie z jego możliwościami” (I.Wendreńska, 2004). Zgodnie z tą koncepcją pracy z osobami niepełnosprawnymi stymulacja rozwoju polega na optymalizacji warunków rozwoju, a przewidywanym efektem jest możliwość rozwoju na miarę indywidualnych możliwości.
W celowym kształtowaniu bodźców wywołujących zaplanowane wrażenie i uczucia, zmierzające do rozwoju jednostki, bardzo pomocna jest arteterapia. Arteterapia w znaczeniu podanym przez M. Kulczyckiego stanowi „układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie i (lub) podnoszenie poziomu jakości życia ludzkiego przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawianie sztuki” (M. Kulczycki, 1990). Głównym zadaniem arteterapii, według tego autora , jest optymalizacja jakości życia.
Jak wynika z powyższych rozważań cele rewalidacji i związanej z nią stymulacji oraz arteterapii są zbliżone. Wzajemne wspieranie się i uzupełnianie ich metod i technik jest możliwe i może w sposób korzystny wspomagać rozwój dzieci głęboko niepełnosprawnych intelektualnie.
W tym momencie nasuwa się pytanie: czy uczestnicy zajęć rewalidacyjno-wychowawczych, którzy mają ogólnie słabe możliwości ruchowe, liczne zaburzenia sensoryczne i nigdy nie osiągają odpowiedniego poziomu dojrzałości neuromięśniowej, by chodzić, chwytać, malować, koncentrować uwagę, są twórcze? Tak. Wszystkie dzieci są twórcze- dotykają, ugniatają, lepią, kleją, rwą, bazgrają kredką, malują pędzlem lub po prostu rękami, poddają się działaniu muzyki, barw, aromatów, niekiedy wydobywają dźwięki z prostych instrumentów muzycznych. Twórczych zabaw jest wiele. Ważne jest, by rodzaj twórczości dostosować do możliwości dziecka, tak by czerpało radość ze spotkania z bodźcami, ze swobodnej i twórczej zabawy, by mogło odnieś najmniejszy sukces. Celem arteterapii nie jest stworzenie pięknego dzieła, lecz przekonanie ucznia, że jest sprawczy, że i on potrafi „coś” zrobić. Ważne jest, by każdy ślad aktywności dziecka był podziwiany i odbierany jako przejaw ważnej i cenionej twórczości.
Specyfika arteterapii w pracy rewalidacyjnej wynika z konieczności przystosowania metody do poziomu funkcjonowania zmysłów i możliwości fizycznych uczniów niepełnosprawnych. Czasami forma zajęć nie jest bezpośrednio związana ze sztuka, czy aktywnością twórczą, ale koresponduje z nią. Szczególne znaczenie w pracy z dzieckiem głęboko niepełnosprawnym znajdują działania terapeutyczne przy pomocy barw, plastyki, muzyki, ruchu i zapachu, ale również zjawisk i elementów przyrodniczych.
Techniki arteterapeutyczne są atrakcyjnym elementem pracy rewalidacyjnej z dziećmi z głęboką niepełnosprawnością. Są źródłem niezastąpionych bodźców pobudzających do aktywności zaburzone funkcje emocjonalne, percepcyjne i motoryczne. Działania arteterapeutyczne pozwalają na kształtowanie pewnych umiejętności, kompensowanie braków i ograniczeń psychofizycznych, niwelowanie negatywnych nawyków, uwrażliwienia, a jednocześnie wyzwalają aktywność- czyli działają na rozwój ucznia zgodny z jego możliwościami, a zarazem zgodny z zasadami rewalidacji.
Arteterapia pomaga również w realizacji jednego z głównych celów rewalidacyjnych jakim jest podnoszenie poczucia własnej wartości. To prawda,że sztuka pomaga w „lepszym poznaniu i określeniu swoich emocji” (M.Piszczek, 1997). Dziecku, któremu udało się zrobić, coś za co było podziwiane i chwalone, z czasem nabiera przekonania, iż jest zdolne do przekształcania rzeczywistości. To istotny element w kształtowaniu postaw i kompleksowym zdobywaniu doświadczeń przez dzieci niepełnosprawne. Warto wystawiać prace dzieci na widok publiczny i zachwycać się nimi, tworzyć prawdziwą oprawę dla każdego wytworu gdyż przez to doceniamy wysiłek włożony w „ich tworzenie” oraz pozwalamy ich autorom odczuć własną wartość. W ten sposób możemy przekonać dziecko, że to co robi jest ważne i dostrzegane, że razem z nim cieszymy się jego sukcesem. Dobrze jest obdarowywać tymi wytworami rodziców, co z wielu względów jest potrzebne zarówno im jak i ich dzieciom.
Sprawdzianem skuteczności metod jest dobre samopoczucie i harmonijny rozwój dziecka. Nauczyciel pracujący z dzieckiem upośledzonym intelektualnie w stopniu głębokim musi ustawicznie poszerzać warsztat stosując poznawane metody w sposób twórczy, musi umiejętnie przystosowywać metodę do danego dziecka lub określonej sytuacji , zachowując jednocześnie jej istotę i główne założenia. W poszukiwaniach tej właściwej drogi niezastąpiona okazała się pomoc innych dyscyplin takich jak rehabilitacja, psychoterapia i oczywiście magiczna moc arteterapii, w bardzo szerokim tego słowa znaczeniu.
Zastosowanie technik terapeutycznych w pracy pedagoga specjalnego jest niewątpliwie wzbogaceniem warsztatu jego pracy i niesie ogromne korzyści dla dziecka głęboko niepełnosprawnego. Dziecko upośledzone intelektualnie, nawet bardzo głęboko, może przeżyć swoje życie szczęśliwie bądź nieszczęśliwie. Za czynienie dzieci szczęśliwymi jesteśmy odpowiedzialni my wszyscy. Arteterapia i związany z nim świat sztuki pozwala dziecku niepełnosprawnemu, narażonemu na nieuniknione trudności życiowe, egzystować w kategoriach piękna.

Bibliografia: 1.Kielin J. (1999), Rozwój daje radość. Gdańskie Wydawnictwo psychologiczne, Gdańsk. 2.Kwiatkowska M.(1997), Dzieci głęboko niezrozumiane. Warszawa
3.Lipkowski O. (1981, s.41), Pedagogika Specjalna. PWN Warszawa.
Kulczycki M. (1990, s.12), Arteterapia i psychologia kliniczna. [w]: Arteterapia (III) Wrocław. 4.Olechnowicz H (1983), Metody aktywizowania głębiej upośledzonych umysłowo. WSiP Warszawa. 5.Piszczek M. (1997, s.53), Terapia zabawą. Terapia przez sztukę. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa. 6.Wendreńska I. (2004, s.99), Świąteczne warsztaty Integracyjne jako jedna z form stymulacji osób specyficznych możliwościach edukacyjnych. [w]: Sztuka w edukacji i terapii, (red) M.Knapik, Oficyna Wydawnicza Impuls.

Opracowała: M. Kuchta