Zachowania przystosowawcze osób z niepełnosprawnością intelektualną - ujęcie porównawcze czterech stopni upośledzenia umysłowego

„Upośledzenie umysłowe” często używano zamiennie z
„ niedorozwojem umysłowym” lub „ niepełnosprawnością intelektualną.”
W „ Psychologii klinicznej” pod redakcją Lewickiego,
czytamy :
„ oligofrenia jest to zahamowanie lub upośledzenie rozwoju psychicznego, wrodzone albo bardzo wcześnie nabyte, prowadzące często do zaburzeń w przystosowaniu społecznym.
Oligofrenią, czyli niedorozwojem umysłowym, nazywamy wrodzone lub istniejące od dzieciństwa obniżenie zdolności rozwoju intelektualnego.
Pojawiające się różne definicje upośledzenia umysłowego, które można spotkać w różnych pracach, wpłynęły również na różnorodność terminologii.
Przyjęta przez Amerykańskie Stowarzyszenie Upośledzenia Umysłowego definicja określa, że „upośledzenia umysłowe” to niepełnosprawność ujawniająca się przed osiemnastym rokiem życia w zakresie funkcjonowania intelektualnego oraz zachowań przystosowawczych, które wyrażają się w umiejętnościach poznawczych, społecznych, praktycznych.
Według M. Kościelskiej pojęcie upośledzenia oznacza różne typy zaburzeń rozwoju, których wspólną cechą jest to, że ograniczają dziecku realizację społecznych wymagań. Stwarzanie emocjonalnego wsparcia jest problemem wiodącym.
Definicje AAMR z lat 1992 i 2002 zawierają wsparcie jako cechę, która definiuje niepełnosprawność i określa cztery poziomy natężenia wsparcia: okresowe, ograniczone, rozległe, wszechobecne.
O dużej ilości określeń, którymi starano się zastąpić „upośledzenie umysłowe” wspomina w swoim artykule z roku 1997 Janusz Kostrzewski , krytycznie analizując zasadność ich stosowania. Autor ten zaznacza w swoim opracowaniu, że w Polsce istnieje tendencja do zastępowania terminu „niedorozwój umysłowy” terminem „niepełnosprawność umysłowa”, co jest zasadne. Przełom wieków przyniósł zatem nowe spojrzenie na znaczenie, funkcje i naukowe uzasadnienie nazewnictwa z oligofrenopedagogiki, czego oznaką stała się obecność w literaturze przedmiotu i potocznym użyciu
terminu „niepełnosprawność intelektualna”.
Niepełnosprawność intelektualna, która była najczęściej nazywana upośledzeniem umysłowym, jest reprezentowana przez 60 procent a nawet do 70 procent wszystkich niepełnosprawnych osób w Polsce.
Nowa definicja klasyfikuje zdolności intelektualne pod względem stopnia ich upośledzenia: lekki, umiarkowany, znaczny, głęboki. Iloraz inteligencji jest wykorzystany jako pomoc w rozróżnieniu tych stopni.
Natomiast „zachowania przystosowawcze” to zbiór umiejętności, których ludzie się wyuczyli, aby móc funkcjonować w codziennym życiu i które, dzięki nauczaniu bezpośredniemu oraz wsparciu, można rozwijać i doskonalić.
Kostrzewski (1997) opisuje szczegółowo dziesięć umiejętności przystosowawczych wymienionych w definicji niedorozwoju umysłowego:
- porozumiewanie się
- samoobsługa
- tryb życia domowego
- uspołecznienie
- korzystanie z umiejętności społeczno – kulturalnych
- samodzielność
- zdrowie i bezpieczeństwo
- umiejętności szkolne
- czas wolny
- praca
Poniżej przedstawię charakterystykę porównawczą czterech stopni upośledzenia umysłowego ze zwróceniem uwagi na zachowania przystosowawcze osób z niepełnosprawnością intelektualną.
Wśród osób upośledzonych umysłowo w różnym stopniu występują istotne różnice w zakresie poszczególnych procesów: orientacyjno – poznawczych, intelektualnych, emocjonalno – motywacyjnych i poziomu funkcjonowania społecznego.
W upośledzeniu umysłowym lekkim, gdzie IQ waha się od 50 do 69 punktów zauważamy trudności w nauce, zdolność do pracy, utrzymywanie prawidłowych stosunków społecznych, wnoszenie wkładu w życie społeczności. Jest to najlżejsza postać upośledzenia umysłowego.
Dzieci z lekkim upośledzenie umysłowym to najbardziej możliwa grupa do wyuczenia i wyćwiczenia. Zwłaszcza te dzieci, mniej ograniczone i o wyższym poziomie inteligencji mogą opanować skrócony program nauczania uczęszczając do szkoły specjalnej oraz mogą zdobyć przygotowanie do wykonywania prostego zawodu. Istnieje liczna grupa młodzieży lekko upośledzonych umysłowo, których odmienność jest niezauważalna. Dziewczęta bywają poszukiwane do prac pomocniczych, z reguły wychodzą wcześnie za mąż i żyją własnym życiem rodzinnym. Chłopcy podejmują zawody mało wykwalifikowane bądź pracują dorywczo. Zdolni są do wykonywania ról społecznych. Dzieci uczą się codzienności od otoczenia przez obserwację.
W sferze procesów poznawczych dzieci wykazują największe odchylenia od normy. Występuje niedorozwój czynności orientacyjno – poznawczych. Odbiór wrażeń zmysłowych jest mniej dokładny. Uwaga jest dowolna, chociaż występują trudności w jej kierowaniu. Słaba jest podzielność uwagi a także wyobraźnia. W utrzymaniu uwagi ważną rolę odkrywają bodźce nowe i silne. Należy dodać, że wraz z wiekiem życia oraz nauczaniem wzrasta trwałość uwagi dowolnej oraz podzielność uwagi.
Mowa zazwyczaj bywa wiązana i często pod względem formy i składni nie różni się od mowy normalnego człowieka. Dzieci mają skłonności do mechanicznego przyswajania wiedzy. Natomiast reguł gramatycznych uczą się na pamięć bez zrozumienia ich sensu. Mała pojemność treści poznawczych. Słowa są ubogie w treści i nie zawsze adekwatne. Charakteryzują się małą plastycznością myślenia, dlatego trudności w zastosowaniu zdobytych wiadomości oraz orientowania się w nowej, bardziej złożonej sytuacji. Nie potrafią wyodrębniać związków i stosunków między spostrzeganymi elementami i dokonać ich syntezy, dlatego mają problem z interpretacją obrazków. Dużą trudność sprawia im rozumienie sensu opowiadania lub czytanki. Maja ponadto w przekazywaniu swoich myśli w mowie wielozdaniowej. Dzieci lekko upośledzone umysłowo dają często prawidłową odpowiedź na pytanie nauczyciela, co nie znaczy, że dobrze rozumieją to, o czym mówią, ani też nie potrafią jej zastosować bądź operować nią.
Mają gorszą pamięć logiczną, tak świeżą jak i trwałą. Ujmują podobieństwa dwóch przedmiotów, podają definicje pojęć konkretnych, ale nie uogólniają znaczeń. Zdolne są do wykonywania podstawowych operacji szeregowania, klasyfikowania, mnożenie, porządkowania, działań matematycznych, ale istotne znaczenie ma fakt, że te zadania odnoszą się do przedmiotów, a nie do zadań. Brak jest myślenia abstrakcyjnego. Zadania arytmetyczne rozwiązują stereotypowo, według wyuczonego wzoru, ale bez ich zrozumienia. Cechuje ich nie tylko zwolnione tempo myślenia, lecz również pochopność sądów i decyzji.
W upośledzeniu umysłowym lekkim występuje słaba zdolność samokontroli i panowania nad sobą. Czasami zachowują się gwałtownie i destruktywnie, antyspołecznie, zamykają się w sobie, buntują się. Charakterystyczny objaw to sztywność zachowań, poglądów i uczuć. Ograniczone jest przeżywanie uczuć wyższych: patriotycznych, moralnych, społecznych i estetycznych. Cechuje ich słaby krytycyzm w stosunku do otoczenia oraz w stosunku do siebie. Występuje również niestałość emocjonalna, impulsywność, agresywność, niepokój, osłabienie mechanizmów kontroli, zniechęcenie i rezygnacja, płaczliwość, bierność, zahamowanie, lękliwość, apatia. Charakterystyczną cechą osobowości tych dzieci jest słaba motywacja do podejmowania zadań z nadzieją na uzyskanie sukcesu.
W sferze uczuć moralnych i wiedzy moralnej dojrzałość osiągają najwolniej, ale rozwój przebiega przez te same fazy. Najszybciej w sferze postaw, wartości, przekonań i poglądów moralnych.
Dzieci te charakteryzują się niższym poziomem uspołeczniania. Jednak ich rozwój społeczny jest wyższy niż intelektualny. Mogą więc uczęszczać do szkoły specjalnej o skróconym i uproszczonym programie nauczania. Właściwością psychiczną jest ich zwiększona zależność od innych ludzi.
Umiarkowane upośledzenie umysłowe tu IQ od 35 do 49 punktów.
W tej grupie występują znaczne opóźnienia rozwojowe w dzieciństwie, pewien zakres samodzielności w sferze samoobsługi, dostateczne umiejętności komunikacyjne i szkolne, zapotrzebowanie na różnego stopnia wsparcie, aby żyć i pracować w społeczności.
Dzieci z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym niedokładnie odzwierciedlają otaczającą rzeczywistość. Spostrzeganie jest również niedokładne i wolne. Mają trudności w wyodrębnianiu istotnych cech przedmiotów i zjawisk. Uwaga jest głównie mimowolna, chociaż intensywne i systematyczne oddziaływania dają szansę rozwinąć się uwadze dowolnej. Widoczne są trudności w dłuższej koncentracji na przedmiocie lub czynności. Upośledzona jest pamięć logiczna, świeża, trwała, pamięć liczb. Niektóre przypadki charakteryzują się dobra pamięcią jednostronną tzn. pamięć do nazwisk, dat, liczb itp. Występują trudności w zapamiętywaniu, przechowywaniu i odtwarzaniu zapamiętanego materiału. Natomiast pamięć jest mało dokładna i krótkotrwała o wąskim zakresie, z wolnym tempem zapamiętywania i przypominania.
Myślenie w upośledzeniu umysłowym umiarkowanym ma charakter konkretno – obrazowy. Osoby umiarkowanie upośledzone nie są zdolne do dokonania operacji logicznych tj.: klasyfikowanie, szeregowanie, dodawanie. Jedynie niektóre operacje logiczne są w stanie wykonać w wyniku intensywnych oddziaływań. U osób tych występują trudności w tworzeniu pojęć abstrakcyjnych. Dostrzegają jedynie podobieństwa i różnice między dwoma przedmiotami. Opanowanie pojęć liczbowych sprawia im duże trudności. Mowa jest uboga, często bełkotliwa i niewyraźna oraz pojawia się w późniejszym okresie życia. Często pojawiają się zaburzenia mowy w postaci dyslalii.
W upośledzeniu umysłowym umiarkowanym widoczne są potrzeby bezpieczeństwa, przynależności i miłości oraz potrzeba szacunku. Ujawniają przywiązanie, sympatię oraz potrzebę kontaktów społecznych. W tej grupie spotykamy osoby nadpobudliwe i apatyczne. Częściej ich zachowanie jest gwałtowne i destruktywne, antyspołeczne, zamykają się w sobie, buntują się i inne. Kontrola nad popędami jest słaba. Szybko się męczą pod wpływem jakiejkolwiek pracy.
Osoby te na ogół są samodzielne w samoobsłudze, gdyż radzą sobie w ubieraniu się, rozbieraniu, myciu się. Mogą wykonać proste prace zarobkowe. Dokonują drobnych zakupów. Wykonują prace domowe np. myją naczynia, ścielą łóżka, przygotowują posiłki. Na ogół potrafią wyrazić swoje potrzeby, porozumiewać się i współpracować z innymi. Nie mogą podołać nauce w szkole specjalnej, dlatego uczęszczają do tzw. szkół życia. Tam uczą się samodzielności i współżycia w grupie. W zakresie przysposobienia do pracy można je nauczyć robienia szczotek, koszyków, szycia pantofli, prostego zszywania na maszynie itp. Orientują się w przestrzeni i w czasie, lecz tylko w prostych i powtarzających się sytuacjach życiowych. W nowych sytuacjach nie rozpoznają nawet znanych elementów.
W znacznym upośledzeniu umysłowym gdzie IQ od 20 do 34 punktów istotna jest stała potrzeba wsparcia.
Spostrzeżenia osób z e znacznym upośledzeniem są niedokładne, nie odzwierciedlają w sposób adekwatny otaczającej rzeczywistości a proces przebiega wolno. Występuje uwaga mimowolna, której trwałość jest słaba. Brak jest uwagi dowolnej. Pamięć krótkotrwała i bardzo ograniczona. Potrafią odnaleźć cztery spośród pięciu ukrytych na ich oczach przedmiotów, zapamiętać trzy proste polecenia i wykonać je w podanej kolejności.
Znacznie upośledzeni umysłowo potrafią porównać ze sobą dwa przedmioty i powiedzieć, który z nich jest większy, mniejszy, czy krótszy, dłuższy oraz wskazać ładniejszy przedmiot. Potrafią dostrzec podobieństwa i różnice między przedmiotami i rysunkami, lecz nie potrafią ująć podobieństw i różnic między pojęciami. Rozróżniają proste kształty geometryczne. Potrafią przerysować trójkąt, koło, kwadrat, dom. W szkole życia potrafią nauczyć się rozpoznawania i pisania łatwych wyrazów. Mowa opiera się na zdaniach prostych, dwuwyrazowych lub za pomocą pojedynczych wyrazów, które wspierane są gestami. Zasób słownictwa jest ubogi. Często występują wady wymowy w postaci dyslalii.
W upośledzeniu umysłowym znacznym występują bogate potrzeby psychiczne oraz objawy przywiązania, sympatii i antypatii, a także intuicyjne uczucia moralne, które wynoszą z sytuacji domowej i rodzinnej. Osoby te bywają pobudliwe, apatyczne, agresywne oraz są uczuciowo zmienni. Przywiązują się do osób i rzeczy.
Osoby ze znacznym upośledzeniem są często samodzielne w załatwianiu potrzeb fizjologicznych. Samodzielnie rozbierają i ubierają się, myją, kąpią się czeszą oraz wykonują czynności osobiste jeśli się ich tego nauczy. Potrafią samodzielnie poruszać się w bliskiej okolicy i wrócić do domu. Rozumieją proste sytuacje i umieją powiedzieć, co należy zrobić. Wykonują proste prace domowe np. potrafią ukroić i posmarować chleb, zamiatać, sprzątać, prać, przynosić przedmioty o ile ich się tego wcześniej nauczy. Opanowują także umiejętność karmienia drobiu, klejenia pudełek, kopert, nawlekania koralików itp. Dzięki wczesnej intensywnej stymulacji część z tych osób może podjąć pracę w zakładach pracy chronionej lub w domu. Wymagają jednak opieki ze strony rodziny lub opiekunów.
Głębokie upośledzenie umysłowe tutaj IQ poniżej 20 punktów. Widoczne są poważne ograniczenia samodzielności w zakresie samoobsługi, kontroli potrzeb fizjologicznych, komunikacji i poruszania się, stała potrzeba wsparcia.
W upośledzeniu umysłowym głębokim znaczne częściej występują wady wzroku, słuchu, niedowłady lub porażenia kończyn itp. Widoczne jest upośledzenie procesów orientacyjno – poznawczych. Występuje brak percepcji, uwagi mimowolnej i pamięci do cząstkowego ich występowania.
Osoby głęboko upośledzone na ogół nie są w stanie przekroczyć okresu inteligencji sensoryczno – motorycznej. Porozumiewanie się z otoczeniem odbywa się tylko za pomocą pojedynczych, nieartykułowanych dźwięków. Dzieci te nie mówią i nie rozumieją mowy.
Upośledzeni w stopniu głębokim wyrażają emocje zadowolenia i niezadowolenia dźwiękami nieartykułowanymi gestami. Nieliczni potrafią wyrażać radość uśmiechem a smutek płaczem. Przywiązują się do osób, które się nimi opiekują i karmią je. Występują u nich nie umotywowane wahania nastroju.
U osób o głębokim upośledzeniu umysłowym występuje prawie całkowity brak czynności regulacyjnych. Żyją one chwilą bieżącą, nie potrafią dbać o własne bezpieczeństwo, wymagają przez całe życie opieki i pielęgnacji. Mogą wyuczyć się prostych nawyków ale uważane są raczej za nie dające się wyuczyć. Osoby te nie są zdolne do żadnej, nawet najprostszej pracy.

Podsumowując, każdy potrzebuje i korzysta z systemów wsparcia np. pytamy o radę, wspólnie się uczymy, dzielimy się radością z osiągnięć. Dla wszystkich ludzi życie stanowi sieć wsparcia. Niektórzy ludzie potrzebują go więcej, a niektórzy potrzebują większego wsparcia na różnych etapach swojego życia. Ludzie z niepełnosprawnością intelektualną potrzebują różnych rodzajów wsparcia, które może być zaoferowane na każdym z czterech poziomów zapotrzebowania – okresowym, ograniczonym, rozległym, wszechobecnym.


Bibliografia:

Kostrzewski J., Ewolucja poglądów AAMR dotyczących niedorozwoju umysłowego od Ricka Hebera (1959) do Ruth Luckasson i in. (1992), „Roczniki Pedagogiki Specjalnej” 1997, t. 8.

Kościelak R., Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo, PWN, Warszawa 1989.

Kościelska M., Upośledzenie umysłowe a rozwój społeczny. Badania uczniów szkół specjalnych, PWN, Warszawa 1984.

Lausch – Żuk J., Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym, , (w:) Pedagogika specjalna, Dykcik W.(red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Im. Adama Mickiewicza, Poznań 2005.

Lewicki A. (red.), Psychologia kliniczna, PWN, Warszawa 1978.

Obuchowska I., Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, WSiP, Warszawa 1991.

Pileccy W.J. (red.), Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1997.

Smith D.D., Pedagogika specjalna. Podręcznik akademicki,
Firkowska – Mankiewicz A., Szumski G. (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

Wyczesany J., Pedagogika osób z lekkim upośledzeniem umysłowym, (w:) Pedagogika specjalna, Dykcik W.(red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Im. Adama Mickiewicza, Poznań 2005.

Wyczesany J., Pedagogika upośledzonych umysłowo, Oficyna wydawnicza
„ Impuls”, Kraków 2005.