Zabawy sensoryczne dla ucznia niewidomego upośledzonego umysłowo w stopniu znacznym

ZESPÓŁ PLACÓWEK SZKOLNO-WYCHOWAWCZYCH W IŁAWIE


PROGRAM WŁASNY

ZABAWY SENSORYCZNE DLA UCZNIA NIEWIDOMEGO UPOŚLEDZONEGO UMYSŁOWO W STOPNIU ZNACZNYM


Opracowanie:
mgr Beata Czarnotta


SPIS TREŚCI:

STRONA
I. Wstęp........................................ 3
II. Założenia programu........................................ 4-5
III. Cele nauczania........................................ 6
IV. Treści kształcenia........................................ 7
V. Metody, formy i środki realizacji programu............................. 8
VI. Wskazówki metodyczne........................................ 9-12
VII. Sposoby ewaluacji........................................ 13
VIII. Bibliografia........................................ 14


WSTĘP
Każdy człowiek rozwija się ponieważ zdobywa doświadczenia o sobie i otaczającym świecie poprzez zmysły będące podstawami jego rozumowania i aktywności. Najważniejszą formą działalności dziecka, dzięki której zdobywa ono umiejętności, doświadczenia, przeżycia oraz porządkuje nabytą wiedzę jest zabawa.
Ze względu na poziom rozwoju poznawczego oraz brak wzroku - zmysłu dzięki któremu dociera do nas 90% informacji, dzieci niewidome upośledzone umysłowo w stopniu znacznym mają bardzo utrudnione możliwości rozwoju poprzez naśladownictwo. Powoduje to między innymi zaburzenia małej i dużej motoryki, trudności w komunikacji, opanowaniu mowy i języka oraz czynności samoobsługowych, zaburzenia funkcji poznawczych i zabawy. Należy jednak pamiętać, że nawet mimo tak dużych ograniczeń rozwój dziecka jest możliwy a jego funkcjonowanie uwarunkowane jest przede wszystkim odpowiednią stymulacją sensoryczną. Dla większości uczniów niewidomych poznawanie wielozmysłowe jest najbardziej korzystne dlatego należy doskonalić wszystkie pozostałe im zmysły: dotyk, słuch, smak i węch oraz równowagę i propriocepcję. Należy także dbać o rozwój motoryczny, który jest zharmonizowany z rozwojem pozostałych umiejętności. Trzeba również dążyć do stworzenia takich warunków, aby dziecko mogło doskonalić funkcje, które są dobrze rozwinięte oraz usprawniać te, które są zaburzone.
Program zabaw sensorycznych powstał z myślą pomocy dzieciom niewidomym upośledzonym umysłowo w stopniu znacznym w poznawaniu siebie i świata. Wspomniane zabawy zastosowałam w celu wspierania procesu rewalidacyjno-wychowawczego uczennicy, z którą pracuję na co dzień, dostosowując je do indywidualnych potrzeb dziewczynki.


ZAŁOŻENIA PROGRAMU

Program jest skierowany do uczniów z niepełnosprawnością sprzężoną: niewidomych z upośledzeniem umysłowym w stopniu znacznym. Bardzo ważne w tym momencie jest przytoczenie krótkiej charakterystyki dzieci niewidomych oraz osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu znacznym, co ułatwi przygotowanie odpowiedniego planu zabaw z uczniem.
Chciałabym wyjaśnić, że jeśli w programie jest mowa o dziecku niewidomym, to rozpatrywany jest przypadek tzw. ślepoty medycznej (czarnej), czyli brak poczucia światła, całkowity brak widzenia. Ze względu na zupełny brak wzroku nie opisuję zatem zabaw stymulujących ten zmysł.
Brak wzroku sprawia, że aktywność ruchowa dziecka niewidomego jest mniejsza – niemowlę nie rusza głową, nie stara się chwycić przedmiotu, popchnąć go czy skierować w jego stronę ręki. Później osiąga pozycję siedzącą i stojącą, z opóźnieniem zaczyna chodzić. Nie może się też uczyć przez naśladownictwo, ma zatem utrudnioną naukę jedzenia, higieny, czynności samoobsługowych, zabawy, koordynacji ruchów. Dziecko niewidome wolniej uczy się mowy gdyż nie widzi układu warg, języka, itp. osoby mówiącej. Brak stymulacji wzrokowej sprawia, że otoczenie jest dla niego nieruchome, poznaje ono to co jest w zasięgu jego ręki poprzez dotyk, albo dalej za pomocą słuchu (nie może zatem w pełni poznać pewnych przedmiotów czy zjawisk np. chmur, gór, morza, owadów). Zwiększenie możliwości poznania rzeczywistości może nastąpić dzięki kompensacji zmysłów: werbalnej dotykowej, słuchowej, węchowej. Dzięki niej dzieci poznają przedmioty, wykorzystują ją też w orientacji przestrzennej i poruszaniu się. Poprzez zmysł słuchu, węchu czy dotyku odbierają świat a także mogą zaspokoić swoje potrzeby estetyczne. Brak wzroku ma również wpływ na rozwój emocjonalny oraz społeczny dziecka. Uczeń niewidomy jest częściej narażony na doświadczanie silnych, nieprzyjemnych emocji - częściej pojawiają się poczucie krzywdy, osamotnienie, postawy lękowe wobec nowych osób, sytuacji i miejsc. Brak wzorców prawidłowych zachowań, których dziecko widzące uczy się obserwując innych ludzi może mieć wpływ na powstawanie blindyzmów czyli zachowań, które przejawiają się w wykonywaniu niepotrzebnych, stereotypowych ruchów lub czynności.
Osoba upośledzona w stopniu znacznym (I.I. 20-35) wykazuje poważnie obniżoną sprawność i szybkość spostrzegania, poważnie zaburzona jest koncentracja uwagi – koncentruje się tylko na przedmiotach służących zaspokajaniu potrzeb lub wyróżniających się np. zdecydowaną barwą, dominuje uwaga mimowolna, brak jest uwagi dowolnej. Zakres pamięci jest znikomy i mała jest trwałość pamięci (osoby dorosłe potrafią powtórzyć zdanie 12-sylabowe, 4 cyfry, zapamiętać i wykonać 3 proste polecenia). Głęboko opóźniony jest też rozwój mowy - pojedyncze wyrazy pojawiają się u dzieci w wieku szkolnym, zasób słownictwa mały, uczniowie często wypowiadają się monosylabami lub jednym wyrazem, niekiedy używają prostych zdań. Myślenie tylko sensoryczno – motoryczne, bardzo słabo rozwinięte w działaniu, osoby dorosłe nie przekraczają poziomu intelektualnego dziecka w wieku 5-6 lat. Upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym determinuje także opóźniony rozwój zarówno motoryki małej, jak i dużej (siadanie i chodzenie dziecko opanowuje w wieku przedszkolnym). Ograniczone są procesy emocjonalne i dojrzałość społeczna – niepełnosprawni intelektualnie w stopniu znacznym są zdolni do okazywania uczuć, przywiązania, nie kontrolują emocji i popędów, są mało samodzielni, realizują proste potrzeby oraz dbają o higienę osobistą, osoby dorosłe nie przekraczają poziomu dojrzałości społecznej dziecka w wieku 7-8 lat, wymagają więc opieki.
Proponowany program powstał na bazie wiedzy zdobytej przez nauczyciela prowadzącego zajęcia podczas studiów z zakresu wczesnego wspomagania rozwoju małego dziecka oraz w trakcie samodzielnego studiowania literatury. Jest również efektem kilkuletniej pracy oligofrenopedagoga z dziewczynką z niepełnosprawnością sprzężoną – uczennicą niewidomą upośledzoną umysłowo w stopniu znacznym. Z praktyki nauczyciela wynika, że mimo ogromnych przeszkód (intelektualnych, fizycznych, emocjonalnych, itp.) dziecko to może i chce poznawać siebie i świat a pomagają mu w tym zabawy stymulujące zmysły.
Program można wykorzystać w pracy terapeutycznej a także w domu ucznia.


CELE NAUCZANIA

Cel ogólny:
- umożliwienie dziecku poznawania siebie i świata dostępnymi zmysłami,

Cele szczegółowe:
- budowanie poczucia sprawstwa,
- obudzenie ciekawości,
- zbudowanie poczucia bezpieczeństwa,
- minimalizowanie lęku wobec nowych sytuacji,
- minimalizowanie zaburzeń zachowania,
- zwiększenie samodzielności dziecka,
- wzbogacenie zasobu słów.


TREŚCI KSZTAŁCENIA

- wprowadzanie nowych doświadczeń zmysłowych,
- organizowanie zabaw rozwijających wrażliwość dotykową, precyzję ruchu,
- nauka naśladowania czynności,
- stwarzanie sytuacji mobilizujących do podejmowania aktywności ruchowej,
- organizowanie zabaw usprawniających koncentrację na bodźcach słuchowych, umiejętność różnicowania dźwięków otoczenia i mowy, rozwijających pamięć słuchową i koordynację słuchowo-ruchową,
- stwarzanie sytuacji do nabywania umiejętności różnicowania smaku,
- nauka lokalizacji zapachu, kojarzenie zapachu z sytuacjami,
- organizowanie zabaw rozwijających orientację w schemacie ciała i przestrzeni.


METODY, FORMY I ŚRODKI REALIZACJI PROGRAMU

Podczas realizacji programu wykorzystano następujące metody, formy i środki pracy:

Formy organizacyjne
- praca indywidualna
- praca grupowa

Metody
1. zabawy dające stymulację polisensoryczną:
- zabawy rozwijające dotyk,
- zabawy usprawniające zmysł słuchu,
- zabawy stymulujące węch,
- zabawy stymulujące smak,
- zabawy rozwijające zmysł równowagi i czucie głębokie.

Środki wykorzystane w programie
- zabawki,
- przedmioty służące do zabawy, np. olejki zapachowe, przedmioty codziennego użytku, woda, itp.,
- farby różnego rodzaju,
- papier, folia bąbelkowa, celofan,
- materiały o różnorodnej strukturze,
- książeczki,
- zabawki interaktywne,
- materiały sypkie,
- krzesło obrotowe,
- hamak,
- huśtawka,
- koc,
- trampolina,
- sprzęt znajdujący się w Sali Doświadczania Świata,
- materac masujący.


WSKAZÓWKI METODYCZNE

Najważniejszą wskazówką dla nauczyciela jest dostosowanie zabaw do indywidualnych możliwości dziecka tak, aby mogło ono przeżyć pozytywne emocje wynikające z aktywności. Bardzo ważne dla ucznia niewidomego upośledzonego umysłowo w stopniu znacznym jest opisywanie mu czynności, przedmiotów, wszystkiego co się wokół dzieje. W czasie poznawania przedmiotów powinniśmy zwracać uwagę dziecka na pewne ich cechy, dzięki którym można je rozpoznać. Staną się pewnym symbolem czy schematem tego przedmiotu. Istotne cechy należy odróżnić od drugoplanowych tak, aby dziecko mogło stworzyć sobie pewien system symboli i pojęć. Należy wykorzystać jak najwięcej sytuacji naturalnych, które dziecko może odnaleźć w swoim codziennym życiu. Wyjaśniamy dokładnie, co robimy, opisujemy przedmiot uwzględniając wszystkie możliwe informacje (kolor, kształt, smak, itp.), podajemy jego nazwę. Możemy wskazać sytuacje, w których spotykamy te przedmioty, wyjaśnić jak ich używać. Dziecko poprzez dotykanie i manipulowanie przedmiotem może poznać jego właściwości: twardość, miękkość, gładkość, chropowatość, zimno, ciepło, kształt i wypukłości. Wrażenia dotykowe łączą się z wrażeniami kinestetycznymi (ruchowymi) często też z wrażeniami słuchowymi, węchowymi czy smakowymi.
Należy pamiętać, że zabawy nie powinny być organizowane oddzielnie, a raczej wplecione w działania pedagogiczne angażujące wszystkie zmysły oraz uświadamiające zależność między nimi. Zawarte w programie zabawy nie muszą być używane zgodnie z przepisem, celem nauczyciela była raczej inspiracja i zachęcenie do wspólnych eksperymentów wraz z dzieckiem.

Zabawy rozwijające dotyk
1. wskazywanie części twarzy i ciała – nauczyciel prowadzi dłoń ucznia, wskazuje część ciała dziecka, nazywa ją. Te same czynności można wykonać na twarzy innej osoby (np. rówieśnika), lalki czy misia,
2. poznawanie pomieszczenia – dorosły oprowadza dziecko po pomieszczeniu, przesuwając jego ręce wzdłuż różnych przedmiotów, ścian i mebli,
3. zabawy z naśladowaniem ruchów, zabawy „paluszkowe” – nauczyciel prowadzi ręce ucznia do słów piosenek, wierszyków,
4. zabawa kartonowymi książeczkami – można je otwierać, zamykać, ustawiać, kartkować,
5. zabawa torebkami i pudełkami – można w nich schować niespodziankę dla ucznia, dziecko w ten sposób uczy się otwierać i zamykać różne pojemniki oraz wyjmować to, co jest wewnątrz,
6. zabawa przedmiotami codziennego użytku – podajemy dziecku do ręki m. in. paski, wstążki, pokrywki metalowe, papier różnego rodzaju (krepa, pergamin, karton itp. – można coś zawinąć np. w celofan),
7. uściski dłoni – nauka różnych sposobów podawania ręki na powitanie (np. „przybicie piątki”),
8. kto to? – zadaniem dziecka jest dotykanie koleżanki lub kolegi i zgadnięcie, kogo z rówieśników dotyka (jeśli to niemożliwe, wystarczy zwrócenie uwagi ucznia na różnice między ludźmi – np. Zuzia ma długie włosy, Jaś krótkie, itd.),
9. malowanie palcami – wykorzystać tu należy nie tylko tradycyjne farby, ale i różne materiały posiadające ciekawe właściwości, np. krochmal, rozpuszczone płatki mydlane, do farb można dodać trociny, piasek, sól, zmieloną kawę, mąkę kukurydzianą, itp. Do malowania dobrze jest wykorzystywać powierzchnie o różnych fakturach – tekturę falistą, papier ścierny czy styropian,
10. zanurzanie dłoni i stóp w pojemnikach wypełnionych różnymi materiałami – piasek, ziemia, siano, kasztany, makaron, szyszki, kasza, groch, fasola, muszelki, itp.,
11. szukanie skarbów – wyjmowanie z pojemników wypełnionych różnymi materiałami np. zabawek, piłek, itp.,
12. szukanie takich samych przedmiotów, np. plastikowych łyżeczek, kasztanów w kaszy,
13. rozpoznawanie a następnie segregowanie przedmiotów – zadaniem dziecka jest rozdzielenie do dwóch pojemników przedmiotów według cech: miękki – twardy, lekki – ciężki, gładki – szorstki, duży – mały, itp.,
14. świat pod stopami – chodzenie bosymi stopami po ścieżce wyłożonej różnymi materiałami – folia bąbelkowa, wykładzina PCV, wykładzina dywanowa, wycieraczka, itp.,
15. rysowanie obrazków – nauczyciel rysuje proste obrazki na ciele dziecka np. palcem, piórkiem,
16. zabawy w wodzie z tworzeniem piany, zatapianiem różnych przedmiotów, itp.,
17. zabawy temperaturowe – zanurzanie dłoni i stóp w wodzie o różnej temperaturze, zabawa kostkami lodu lub woreczkami wypełnionymi żelem rozgrzewającym,
18. zabawy z wykorzystaniem sprzętu Sali Doświadczania Świata,
19. manipulowanie zabawkami i książeczkami interaktywnymi,

Zabawy usprawniające zmysł słuchu
1. nasze dźwięki – nauczyciel kładzie dłoń dziecka na swojej szyi i wydaje różne dźwięki, dając odczuć dziecku drgania powstające w krtani. Jeśli to możliwe wskazane jest aby uczeń eksperymentował również i próbował coś powiedzieć, krzyknąć lub wyszeptać,
2. słuchanie drgań – dziecko leży z uchem przyłożonym do podłogi, nasłuchuje drgań wywołanych przez idącą, skaczącą itp. inną osobę,
3. słuchanie i nazywanie odgłosów otoczenia – zarówno z płyt jak i podczas czynności dnia codziennego,
4. lokalizowanie źródła dźwięku – dziecko podąża w kierunku zabawki dźwiękowej, instrumentu czy głosu innej osoby,
5. słuchanie radia, różnych rodzajów muzyki,
6. gra na prostych instrumentach – dzwonki, bębenek, kastaniety, grzechotki, itp.,
7. cicho – głośno – słuchanie odgłosów o różnej głośności, np. tykanie zegarka, szept, stukanie, itp. Można skonstruować różne grzechotki, np. do metalowej puszki włożyć monety czy szklane kulki, piasek lub waciki, dzięki czemu również uzyskamy dźwięki o różnym natężeniu,
8. słuchanie różnych odgłosów (w tym także wydawanych przez dziecko) z zasłoniętymi i odsłoniętymi uszami,
9. zabawy z wykorzystaniem papieru – darcie, gniecenie, jeśli to możliwe również cięcie nożyczkami różnych rodzajów papieru (gazeta, chusteczki higieniczne, karton),
10.zabawy z wykorzystaniem sprzętu Sali Doświadczania Świata,
11.manipulowanie zabawkami i książeczkami interaktywnymi,

Zabawy stymulujące węch
Ważne podczas przeprowadzania tych zabaw jest używanie jak najbardziej naturalnych zapachów, unikanie intensywnych, stężonych woni.
1. rozpoznawanie i nazywanie zapachów produktów jadalnych – arbuz, czekolada, jabłko, bułka, pierniki, wędlina, ser, sok, itp.,
2. rozpoznawanie i nazywanie naturalnych zapachów – kwiaty, jabłko, trawa, mech, siano, cytryna, itp.,
3. zapachy lubiane i nieprzyjemne (muszą być bezpieczne dla dziecka) – dajemy uczniowi do powąchania różne substancje: ciastka, kwiaty, perfumy, ocet, czosnek, cebulę, itp. i obserwujemy reakcję aby dowiedzieć się jakie ma preferencje,
4. wąchanie zapachów emitowanych przez kominek lub świece zapachowe,
5. poznawanie i nazywanie zapachów z kuchni – mięta, herbata, kawa, ziele angielskie i inne przyprawy, cytryna, itp.,
6. poznawanie i nazywanie zapachów z łazienki – mydło, proszek do prania, pasta do zębów, perfumy, itp.,

Zabawy stymulujące smak
1. rozpoznawanie smaków: słodkiego, gorzkiego, kwaśnego i słonego – ostrożne podawanie produktów spożywczych w wymienionych smakach, obserwacja reakcji w celu ustalenia preferencji dziecka,
2. smakowanie napojów: wody i różnych soków, mleka, coli, itp.,
3. poznawanie i nazywanie różnych smaków – owoców, słodyczy, warzyw, itp.,
Zabawy rozwijające zmysł równowagi i czucie głębokie
I. Zmysł równowagi umożliwia czucie położenia i ruchów ciała w przestrzeni
1. ruch liniowy góra-dół:
- skakanie na piłce – nauczyciel trzyma za biodra siedzącego na piłce ucznia i pomaga mu się odbijać,
- podskoki w miejscu na miękkim (trampolina, materac nadmuchiwany) i twardym podłożu – dorosły przytrzymuje dziecko za obie ręce,
2. ruch liniowy przód –tył:
- jazda na kocu – nauczyciel ciągnie leżącego lub siedzącego na kocu ucznia do przodu i do tyłu,
- turlanie na piłce – dorosły trzyma za biodra leżące na brzuchu na piłce dziecko i pomaga mu się turlać w przód i w tył,
- kołysanie w hamaku lub na huśtawce w przód i w tył,
- jazda na krześle obrotowym,
3. ruch liniowy na boki:
- wahadło w pozycji stojącej – na szeroko rozstawionych nogach przenoszenie ciężaru ciała z nogi na nogę (dziecko jest przytrzymywane przez dorosłego za obie ręce),
- wahadło w pozycji siedzącej – dziecko huśta się na boki,
- kołysanie w hamaku,
- jazda na krześle obrotowym na boki,
- kręcenie się na obrotowym krześle,
- turlanie się po dywanie,
- zawijanie w koc i rozwijanie z turlaniem w obie strony (tzw. „naleśnik”),
- kręcenie się na karuzeli,
- zabawy z wykorzystaniem sprzętu Sali Doświadczania Świata,

II. Propriocepcja umożliwia człowiekowi orientację ułożenia części własnego ciała
1. zawijanie w koc, kołdrę, folię bąbelkową, itp. i dociskanie wzdłuż całego ciała,
2. wałkowanie ciała wałkiem do ciasta z góry na dół (z pominięciem brzucha, karku i klatki piersiowej),
3. masaże ciała przedmiotami o różnej fakturze – gumowa piłka z kolcami, gąbki, pędzle i szczotki,
4. stymulacja wibracjami – wykorzystanie materaca do masażu.


SPOSOBY EWALUACJI

Podczas zabaw stymulujących zmysły uczeń zależnie od własnych możliwości poznawczych powinien:
- próbować poznawać siebie i świat dostępnymi zmysłami,
- preferować niektóre czynności (smaki, zapachy),
- próbować nazwać ulubioną czynność, smak, zapach, itp.,
- odważniej stawać wobec nowych sytuacji,
- wykazywać się większą samodzielnością i aktywnością.

Ewaluacja to proces zbierania danych i ich interpretacja, którą dokonuje się aby stwierdzić, czy zaproponowany program edukacji ma pożądany wpływ na uczniów. W tym celu przeprowadza się działania zmierzające do poznania w jakim stopniu cele zostały osiągnięte i czy zaproponowane metody i formy pracy są skuteczne. Informacja zwrotna zbierana będzie na podstawie obserwacji zachowań uczniów podczas zajęć oraz sporządzonego planu pracy, w którym ujęte będą:
1. wstępna obserwacja dziecka (mała i duża motoryka, komunikowanie się (ew. zasób słów), dominująca aktywność, ulubiona zabawa, preferowane drogi poznawania świata, motywacja, samodzielność, zachowania lękowe, zaburzenia zachowania),
2. propozycje rozwiązań,
3. ocena wyników.
Wyniki ewaluacji pozwolą określić, które cele zostały zrealizowane, a które wymagają dalszej pracy i na tej podstawie zostaną dokonane ewentualne zmiany w programie.


BIBLIOGRAFIA

1. Ambroziak A. Zabawy sensoryczne. Instytut Szkoleń i Analiz Gospodarczych.
2. Bogdanowicz M. (1997). Integracja percepcyjno-motoryczna. Warszawa, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej.
3. Majewski T.( 2002).Tyflopsychologia rozwojowa. Zeszyty Tyflologiczne 20, Warszawa, PZN.
4. Sowa J. (1998). Pedagogika specjalna w zarysie. Rzeszów, Wydawnictwo Oświatowe „Fosze”.