Wychowawcze i kształcące wartości zabaw i gier ruchowych

Wśród licznych rodzajów ćwiczeń wchodzących w zakres wychowania fizycznego, szczególnie w szkole podstawowej, na pierwsze miejsce wysuwają się gry i zabawy ruchowe. Przyczynia się do tego wielka ich różnorodność, łatwość organizowania, oraz duże zainteresowanie nimi wśród dzieci i młodzieży.

Z punktu widzenia wychowawczego zabawy i gry ruchowe pełnią przede wszystkim rolę bodźca fizycznego, oddziaływującego na fizyczną stronę osobowości człowieka, co powoduje, iż są jednym z najbardziej uniwersalnych środków wychowania fizycznego. Równocześnie daje możliwość oddziaływania na psychikę i umysłową stronę osobowości bawiącego się i sprzyjają nerwowemu odprężeniu i czynnemu wypoczynkowi.

Zabawy i gry ruchowe, dzięki wielkiemu bogactwu ruchowemu, są podstawowym środkiem wychowania fizycznego, szczególnie w klasach młodszych. Wszechstronnie oddziałują na ustrój przyczyniając się do podnoszenia jego wydolności oraz wszechstronnej sprawności fizycznej. W toku zabaw i gier ruchowych podnosi się wydolność wielu układów i narządów, zwłaszcza układu ruchowego, krążenia, oddychania i przemiany materii. Podczas zabaw rozwijają się wszystkie cechy motoryki (siła, szybkość, zręczność, wytrzymałość) oraz umiejętności ruchowe, mające zastosowanie w toku codziennej działalności człowieka.

Zabawy i gry ruchowe w zastawieniu z innymi rodzajami ćwiczeń angażują wielkie masy mięśniowe i dają okazje do wszechstronnego, wielokierunkowego i prawie nieograniczonego wpływania na człowieka. Opierając się o takie formy ruchu jak: chód, bieg, skok, rzut, umożliwiają nie tylko doskonalenie tych form, lecz na tej drodze również podnoszenie funkcji adaptacyjnej ustroju oraz zwiększenie jego przydatności życiowej. Zabawy ruchowe odznaczają się wielką różnorodnością i swobodą w stosowaniu ruchów, dużą możliwością przejawiania inicjatywy i twórczości w dziedzinie ruchów, ponieważ istniejące w tych zabawach prawidła kontrolują nie ruchy, lecz samą strukturę zabawy jako całości. Każda zabawa ruchowa, bądź gra ruchowa ma swój początek i zakończenie, a także własną fabułę, treść ruchową i swoistą organizację.

Zabawom i grom ruchowym towarzyszy zwykle duże zaangażowanie uczuciowe i przeżywanie dużych emocji, co zbliża je do sportu. Emocje te są zabarwione uczuciem nieskrępowanej radości i zadowolenia, co sprzyja wypoczynkowi i odprężeniu.

Mówiąc o korzystnym wpływie zabaw i gier, należy podkreślić, iż korzystnie wpływają na rozwój umysłowy dzieci i młodzieży oraz na kształtowanie ich woli i charakteru. Współdziałają w dużym stopniu z rozwojem wrażeń i spostrzeżeń, dostarczają dzieciom wielu nowych wrażeń i wiadomości o otoczeniu, uczą spostrzegawczości, bystrego pojmowania istoty zjawisk, a także logicznego myślenia w związku z praktyczną działalnością. Zabawy ruchowe rozwijają także pamięć i twórcza wyobraźnie dzieci, doskonalą i podnoszą ich znaczenie, wszechstronnie wpływają na rozwój ich woli. Wywierają bardzo dobroczynny wpływ na rozwój charakteru dzieci i takie jego cechy jak: samodzielność, śmiałość, pomysłowość, panowanie nad sobą, dokładność, zdyscyplinowanie.

Ze względu na społeczny charakter zabaw i gier, mają one znaczenie w procesie moralnego wychowania. Przyzwyczajają dzieci do działalności w zespole, do pojmowania swoich obowiązków, rozwijania ducha koleżeństwa i społecznej solidarności. Wychowują w poczuciu obowiązku, uczciwości i zdyscyplinowania. Uczą umiejętności i chęci podporządkowania swoich życzeń woli zespołu i działania na jego korzyść.

Rolą nauczyciela jest umiejętne kierowanie zabawami, podsuwanie bawiącym się nowych odmian i postaci oraz prowadzenie ich w zgodzie z przyjętymi zasadami metodycznymi. Wśród zabaw i gier ruchowych wyróżniamy:
• zabawy ze śpiewem,
• zabawy orientacyjno - porządkowe,
• zabawy na czworakach,
• zabawy i gry bieżne,
• zabawy i gry rzutne,
• zabawy i gry skoczne,
• zabawy i gry kopne.
Poszczególne ich odmiany wpływają na organizm w sposób swoisty i charakterystyczny dla danej formy ruchu. Inaczej działają zabawy bieżne, inaczej rzutne lub skoczne.

Dużym walorem zabaw ze śpiewem jest to, iż sprzyjają dobremu nastrojowi, wyzwalają radość i uśmiech, odprężają psychicznie, każą zapomnieć o zmartwieniach i kłopotach. W ten sposób stanowią doskonała formę czynnego wypoczynku po intensywnej pracy umysłowej.

Zabawy orientacyjno - porządkowe sprzyjają kształtowaniu szybkiej i celowej reakcji, spostrzegawczości i orientacji, oraz kojarzeniu określonych form ruchu z ustalonymi sygnałami i znakami, co zaś najważniejsze - karności i świadomej dyscypliny. Zabawy na czworakach mają niewątpliwie znaczenie w ogólnym usprawnianiu dzieci przez wzmacnianie aparatu kostno - stawowo - wiązadłowego oraz kształtowaniu niektórych cech motoryki, zwłaszcza siły. Dobry nastrój, towarzyszący zwykle zabawom tego rodzaju, oraz psychiczne odprężenie uczestników dopełniają wartości zabaw na czworakach w procesie wychowania fizycznego.

Zabawy i gry bieżne są szeroko stosowane w wychowaniu fizycznym, stanowiąc w nim jeden z bardzo wszechstronnych środków pobudzania ustroju. Wywołują one korzystne zmiany nie tylko w aparacie ruchowym uczestników, lecz także w układach krążenia i oddychania, przemianie materii. W procesie wszechstronnego usprawniania dzieci i młodzieży sprzyjają kształtowaniu takich cech motoryki, jak szybkość i wytrzymałość, a często również zręczność i zwinność, co zależy od złożoności zadania ruchowego, jego wielkości oraz wymagań stawianych w czasie rozwiązywania tego zadania. Sprzyjają kształtowaniu takich cech charakteru, jak ambicja i wytrwałość, umiejętność współdziałania w zespole oraz odpowiedniego zachowania się w toku współzawodnictwa i walki.

Zabawy i gry rzutne należą do najbardziej interesujących i atrakcyjnych form ruchu. Opierając się o tak naturalną i tak utylitarną postać ruchu, jak rzut do celu lub na odległość wywołują duże zainteresowanie nie tylko wśród dzieci i młodzieży, ale i wśród dorosłych. Umożliwiają kształtowanie i doskonalenie umiejętności utylitarnych oraz takich cech motoryki jak siła i szybkość. Rzuty do celu sprzyjają kształtowaniu koordynacji wzrokowo-ruchowej oraz umiejętności skupienia uwagi i koncentracji.

Zabawy i gry skoczne sprzyjają wzmacnianiu stawów kończyn dolnych, głównie skokowych i kolanowych, co ma duże znaczenie w polepszaniu stanu fizycznego dzieci i młodzieży, u których obserwuje się zwykle nadmierną obszerność połączeń stawowych oraz wiotkość i słabość torebek stawowych, wiązadeł i ścięgien. Zabawy i gry ze skokami przez przyrządy lub przeszkody sprzyjają zachowaniu równowagi i odpowiedniej postawy w locie, a co za tym idzie opanowaniu ciała.

Zabawy i gry kopne stanowią szczególny przedmiot zainteresowania chłopców. W połączeniu z elementami biegu sprzyjają kształtowaniu zręczności siły i szybkości, a często także wytrzymałości. Stanowią ćwiczenie wielostronne i angażujące cały organizm, poza kończynami górnymi, choć i ich pomoc podczas wykonywania ruchów kopania piłki jest nieodzowna dla zachowania naruszanej nieustannie równowagi.

Uwypuklając wartości wychowawcze oraz kształcące poszczególnych rodzajów zabaw i gier ruchowych, łatwo uzasadnić konieczność ich stosowania we wspólnych związkach i układach. Zestawione w odpowiednie osnowy zabawowe umożliwiają wszechstronne i wielokierunkowe oddziaływanie na bawiących się, stanowiąc w procesie wychowania nie tylko najbardziej atrakcyjny, lecz zarazem najdostępniejszy i najbardziej uniwersalny środek wychowawczy. Umiejętnie i racjonalnie dawkowane zabawy i gry ruchowe mogą zastąpić inne formy ruchu, stosowane w procesie wychowania fizycznego. Wyzyskanie wszystkich wartości wychowawczych jakie tkwią w zabawach i grach ruchowych, wiążą się z koniecznością opanowania zasad i metod ich prowadzenia.

Umiejętność dobierania zabaw, urozmaicania ich, stopniowania trudności oraz sprawne przeprowadzenie umożliwia wydobycie ich istotnej wartości.

Zabawy i gry wywierają wszechstronny wpływ dzięki temu, że:
• wprowadzają radosny nastrój i dobre samopoczucie,
• podnoszą stan zdrowotny,
• stwarzają najlepsze warunki dla czynnego wypoczynku,
• wzmagają ogólny nastrój,
• rozwijają sprawność fizyczną,
• wyrabiają dodatnie cechy charakteru, a w szczególności świadomą dyscyplinę i karność oraz umiejętność zespołowego współdziałania i współzawodnictwa.
wprowadzają radosny nastrój i dobre samopoczucie, podnoszą stan zdrowotny, stwarzają najlepsze warunki dla czynnego wypoczynku, wzmagają ogólny nastrój, rozwijają sprawność fizyczną, wyrabiają dodatnie cechy charakteru, a w szczególności świadomą dyscyplinę i karność oraz umiejętność zespołowego współdziałania i współzawodnictwa.

Rola prowadzącego

W czasie prowadzenia zabaw i gier nauczyciel lub wychowawca odgrywa niezwykle ważną rolę. Nie tylko zapoznaje uczestników z treścią zabawy, lecz dba o przestrzeganie przepisów, co ze względów wychowawczych ma podstawowe znaczenie. Wybiera on właściwy moment rozpoczęcia zabawy, śledzi jej przebieg notując przewinienia i wszelkie uchybienia uczestników względem przepisów, ogłasza wyniki współzawodnictwa podkreślając wzorowe lub niewłaściwe zachowanie się bawiących.

Rola prowadzącego uwydatnia się najbardziej w czasie przebiegu wyścigu, rozgrywek, zawodów, a więc tam gdzie momenty współzawodnictwa i współdziałania występują najmocniej, gdzie istnieje najwięcej okazji do wykroczeń w stosunku do ustalonych zasad. Prowadzący czujnie, bacznie i szybko ocenia zmieniające się sytuacje, wyciąga z nich natychmiast wnioski i wciela je w życie. W ocenie swojej jest obiektywny i sprawiedliwy, spokojny i zrównoważony. Prowadzący używa gwizdka, klaśnięcia, zapowiedzi lub z góry określonego hasła jako znaku rozpoczęcia, przerwania lub zakończenia zabawy, ciągle zmieniając je, aby wywołały pożądana reakcję różnego rodzaju bodźców zmysłowych. Prowadzący utrzymuje zespół w karności, wprowadza ład, skupia uwagę, podnosi zainteresowanie zabawą.

W czasie przeprowadzania zabawy prowadzący powinien zawsze pamiętać, aby:
ściśle formułować jej przepisy,
dbać o ich konsekwentne przestrzeganie,
baczyć na zachowanie i stopień zmęczenia uczestników, a w razie potrzeby zwalniać tempo zabawy lub ją przerywać.
Dobry nauczyciel i wychowawca musi dokładnie poznać treść zabaw, przemyśleć sposób ich prowadzenia, całą organizację zajęć. Tylko to może przynieść dobre wyniki. Ponadto muszą być poparte nieustannym odnawianiem i wzbogacaniem zasobu zabaw, chęcią poszukiwania najbardziej odpowiednich metod prowadzenia, stałą kontrolą swego postępowania oraz bystrą obserwacją wpływów wychowawczych na prowadzony zespół.

Przykłady zabaw ruchowych do wykorzystania w klasach młodszych

Poniżej opisane zabawy mają na celu: doskonalenie orientacji przestrzennej, integrowanie grupy, doskonalenie komunikacji czuciowej, wizualnej, rozwijanie wyobraźni, doskonalenie szybkości reagowania na bodźce dźwiękowe, rozwijanie ekspresji cielesnej, rytmizowanie, rozwijanie inwencji ruchowej.

SĄSIAD
CEL - integracja grupy, ekspresja cielesna i werbalna;
LICZBA OSÓB - parzysta;
PRZYBORY - zbędne;
TEREN - sala sportowa.

Uczestnicy siedzą po turecku parami obok siebie na obwodzie koła twarzą do środka. Odległość między parami około jednego metra. Zadaniem każdego uczestnika jest przedstawienie swojego partnera. Prowadzący ustala określony czas na dowiedzenie się jak ma na imię nasz partner, skąd przyjechał, czym lubi się zajmować itp. (liczba pytań i ich zakres uzależniona od potrzeb). Następnie każdy przedstawia swojego partnera. Dodatkowym "utrudnieniem" wprowadzonym przez prowadzącego może być zadanie: "przedstaw swojego partnera jak komentator sportowy itp." Gdy przedstawią się trzy pary należy zmienić zadanie.

SZALONE WYCIERACZKI
CEL - integracja grupy, rytmizowanie, rozwijanie inwencji ruchowej;
LICZBA OSÓB - dowolna;
PRZYBORY - nośnik dźwięku;
TEREN - sala sportowa, klasa lub teren otwarty.

Uczestnicy siedzą po turecku na obwodzie koła twarzą do środka. Odległość pomiędzy siedzącymi powinna zapewniać swobodę ruchów. Każdy powinien bez trudu dotknąć dłońmi barku sąsiada po lewej i prawej stronie. Zabawa odbywa się przy nagraniu o wyraźnym rytmie i jednolitym tempie (2/4 lub 4/4). Wszyscy równocześnie wykonują następujące czynności: na raz uderzają dłońmi w swoje kolana, na dwa dotykają dłońmi barku sąsiada po prawej stronie, na trzy uderzają ponownie w swoje kolana, a na cztery dotykają dłońmi barku sąsiada po lewej stronie. Czynność powtarzamy dwukrotnie. Następnie osoba, która prowadzi zabawę pokazuje wymyślony przez siebie ruch wycieraczek samochodowych. Pozostali uczestnicy wykonują ten sam ruch co rozpoczynający zabawę. Pokazywany ruch musi być cykliczny (tak jak pracujących wycieraczek) i może być wykonywany dowolnymi częściami ciała w pozycji siedzącej (np.: stopami, rękami, głową, palcami, nogą itp.). Po wykonaniu ośmiu "cykli" wycieraczki przestają pracować i ponownie powtarzamy uderzenia w kolana i dotykamy barki sąsiadów. W dalszej kolejności ruch wycieraczek pokazuje następna osoba. Zabawa kończy się gdy wszyscy pokazali wymyślony przez siebie ruch pracujących wycieraczek.

MAGNESY
CEL - doskonalenie szybkości reagowania na bodźce wzrokowe, rytmizowanie;
LICZBA OSÓB - parzysta; PRZYBORY - zbędne (można wykorzystać muzykę narzucającą rytm i tempo poruszania się);
TEREN - sala lub teren otwarty.

Uczestnicy dobierają się parami ustawiając się w szeregu (odstępy między parami co najmniej na odległość wyciągniętych ramion). Jedna z osób wykonuje zwroty i obroty w różnych kierunkach, druga osoba stara się cały czas ustawić obok niej – bark w bark (plus i minus przyciąga się). Po ustalonym czasie następuje zmiana.

WIETRZYK
CEL - ekspresja cielesna, rytmizowanie, pamięć ruchowa;
LICZBA OSÓB - dowolna, parzysta;
PRZYBORY - zbędne; można wykorzystać ptasie piórka, patyczki, liście itp.
TEREN - klasa, sala lub teren otwarty.

Uczestnicy zabawy siedzą parami (jedno za drugim) na obwodzie koła. Siedzący z przodu ma zamknięte oczy, partner opowiada mu wymyśloną przez siebie historię - opowiadanie, którą ilustruje komunikatami czuciowymi, np.: opowiadając o wietrze wachluje dłońmi dookoła głowy partnera, a gdy mówi o deszczu delikatnie dotyka palcami głowy, ramion i szyi partnera. Po upływie wyznaczonego czasu następuje zamiana.

ZNAKI ZODIAKU
CEL - rozwijanie ekspresji cielesnej, integracja grupy, doskonalenie komunikacji wizualnej;
LICZBA OSÓB - dowolna;
PRZYBORY - zbędne;
TEREN - sala lub teren otwarty.

Osoby biorące udział w zabawie poruszają się po wyznaczonym terenie (przy posiadaniu źródła dźwięku można wykorzystać podkład muzyczny nadający tempo i rytm ruchów). Zadaniem uczestników zabawy jest przedstawienie ruchem - gestem swojego ciała - znaku zodiaku pod jakim się urodzili oraz odnalezienie wśród osób biorących udział w zabawie tych, którzy urodzili się pod takim samym znakiem. Poszczególne znaki zbierają się razem i ustawiają się we wcześniej ustalonym przez prowadzącego szyku (w szeregu, kole itp.). Każda grupa przedstawia swój znak zodiaku pozostali uczestnicy zgadują jaki jest to znak. Zabronione jest porozumiewanie się ze sobą za pomocą komunikacji werbalnej.

PROMYCZEK
CEL - integracja grupy, rozwijanie więzi emocjonalnej i doskonalenie komunikacji czuciowej;
LICZBA OSÓB - dowolna;
PRZYBORY - zbędne;
TEREN - klasa, sala, teren otwarty.

Uczestnicy stoją lub siedzą na obwodzie koła twarzą do środka. Wszyscy trzymają się za dłonie. Prowadzący wysyła promyczek ściskając dłoń swojego sąsiada po lewej lub po prawej stronie. Każdy kto otrzymał promyczek zobowiązany jest do przekazania go dalej, tak aby promyczek obiegł całe koło i trafił do osoby, która go wysłała. Z promyczkiem można przesyłać równocześnie życzenia dla całej grupy lub jej członków.

STRAŻNIK
CEL - doskonalenie orientacji przestrzennej, funkcjonowania receptora i analizatora słuchowego, szybkości reagowania na bodźce słuchowe;
LICZBA OSÓB - dowolna, parzysta;
PRZYBORY - dowolny nieduży przedmiot (np.: listek, kamyk, woreczek, szarfa, but itp.);
TEREN - klasa, sala lub teren otwarty.

Osoby biorące udział w zabawie dobierają się parami. Pary rozchodzą się po terenie przeznaczonym do zabawy i ustawiają się tak, aby sobie nie przeszkadzać. Jedna osoba z pary zostaje STRAŻNIKIEM. Siada, kładzie przed sobą przedmiot, który ma pilnować i zamyka oczy. Druga osoba stoi w odległości około 3 metrów od strażnika i gdy ten zamknie oczy rozpoczyna próbę odebrania strażnikowi pilnowanego przedmiotu.

W zabawie nie wolno się odzywać. Strażnik nasłuchuje trzymając ręce na kolanach. Gdy usłyszy, że ktoś się zbliża do skarbu, ręką wskazuje kierunek, z którego nadchodzi intruz. Jeżeli wskaże dokładnie miejsce, w którym znajduje się intruz, ten musi odejść i na nowo podjąć próbę (krąży dookoła wartownika i próbuje podejść go od tyłu, z boku lub z przodu). Strażnik ma również prawo dotknąć rękę intruza, o ile usłyszy lub wyczuje, że ten znajduje się w pobliżu. Zmiana ról następuje w następujących sytuacjach: strażnik dotknie intruza, intruz zabierze skarb lub upłynie wyznaczony na zadanie czas.


Literatura
1. Cedrowski A., Samulski J.: "Zagramy", Książka i Wiedza, Warszawa
2. "Metodyka wychowania fizycznego w klasach I - IV." Praca zbiorowa pod red. J.Kutzner, PZWS, Warszawa
3. Okoń W.: "O zabawach dzieci", PZWS, Warszawa
4. Trześniewski R.: "Gry i zabawy ruchowe", Sport i Turystyka, Warszawa