Agresja - przyczyny i sposoby przeciwdziałania

Tekst prelekcji dla wychowawców i rodziców dzieci w wieku przedszkolnym

Agnieszka Rucińska-Cyran psycholog

1. Definicja

Agresja to zamierzone działanie, którego celem jest wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty lub bólu. Czynności agresywne polegają na postępowaniu niezgodnym z normami i zasadami współżycia w grupie, społeczeństwie. Z tego punktu widzenia agresja jest rezultatem niewykształcenia pożądanych form zachowań lub wykształceniem zachowań niepożądanych.
Za agresywne uznaje się dziecko, które:
- wywołuje konflikty
- bije inne dzieci
- skarży się na nie
- przezywa, przedrzeźnia, wyśmiewa, czyni złośliwe uwagi
- niszczy lub uszkadza przedmioty
- męczy zwierzęta
- jest aroganckie w stosunku do dorosłych i rówieśników
- brutalnie narzuca kolegom swoje zdanie, formy zabawy
- w zachowaniu prezentuje wrogość, nienawiść do ludzi, zwierząt, przedmiotów itp.
Bogactwo opisów zachowań agresywnych jest bardzo duże i zróżnicowane. Wspólne jest to, że umyślność, intencja, zamiar szkodzenia zawsze poprzedza każde działanie agresywne.
Poważnym błędem byłoby traktowanie przez rodziców, pedagogów, wychowawców wszystkich powodujących szkodę przypadkowych uczynków dziecka jako zamierzonych ( np. zniszczenie zabawki w celu zbadania z czego się składa). Istotne jest więc dokładne poznanie okoliczności i osób związanych z danym wydarzeniem.
Niektórzy naukowcy próbowali wyłączyć z definicji agresji kryterium umyślności. Każde działanie przynoszące szkodę innej istocie żywej nazywali agresją. Takiej definicji nie da się podtrzymać, bo czy rodzice są agresywni, kiedy karzą swoje dzieci?
Jeżeli rodzice, pedagodzy, wychowawcy działają pod płaszczykiem swych ról, a więc gdy ból, przykrość lub rozpacz, jaką wywołują w dziecku swym postępowaniem, jest dla nich źródłem wyładowania emocjonalnego, ich działania należy ocenić jako agresję. Ważne jest postawienie w tym miejscu pytania: „Czym kieruje się wychowawca, rodzic karząc? Czy pragnie dziecko wychować, czy też dać upust swemu niezadowoleniu?” Myślę, że nie tak łatwo przyznać się przed samym sobą, jakie motywy kierują nami zdenerwowanymi rodzicami, wychowawcami, kiedy karzemy dzieci?
Kara stosowana przez rodziców, wychowawców jest agresją prospołeczną
wtedy, gdy mieści się w ramach oczekiwań kulturowych zgodnych z daną rolą
(kara fizyczna obecnie traktowana jako agresja niszcząca, upokorzenie, kiedyś
jako metoda wychowawcza) oraz jeżeli przesłanką jej jest socjalizacja, troska o zdrowy, harmonijny rozwój osobowości, a nie zemsta.

Zachowania agresywne przejawiają się pod postacią agresji fizycznej lub werbalnej. Agresja fizyczna to bezpośrednie zadawanie bólu innym osobom.
W momencie wybuchu gniewu dziecko rzuca się z pięściami, bije inne dzieci, niekiedy gryzie lub drapie. Atak nie zawsze skierowany jest na tę osobę, która
wywołała agresję. Często, jeśli przyczyną jest na przykład zakaz osób dorosłych lub wychowawców, agresja fizyczna kierowana jest na inne, słabsze osoby z otoczenia-młodsze rodzeństwo, kolegów, zwierzęta lub wyładowywana jest poprzez niszczenie przedmiotów. Jest to tak zwana agresja z przeniesienia. Ma ona miejsce szczególnie wówczas, gdy dziecko na podstawie wcześniejszych doświadczeń może przewidywać, że za czynności agresywne skierowane na osoby dorosłe zostanie ukarane.
Jeśli dziecko nie wchodzi w bezpośredni fizyczny kontakt z osobami lub przedmiotami, a powoduje ich cierpienie poprzez wyśmiewanie, złośliwe uwagi, jest aroganckie, przezywa lub skarży, określa się to jako agresję werbalną.
O agresji werbalnej kierowanej mówimy wtedy, gdy dziecko dokucza w sposób otwarty tej osobie, która jest obiektem agresji i wprost do niej kieruje swoje uwagi. Agresja nie kierowana polega na obmawianiu, intrygowaniu, plotkowaniu, skarżeniu; nie jest więc jawna, występuje na ogół wtedy, gdy dziecko woli ukrywać swoje działanie, ponieważ boi się szkodzić w sposób otwarty. Ta forma agresji dość często jest spotykana w grupach przedszkolnych.

2. Przyczyny zachowań agresywnych

Zachowania agresywne rozpatruje się jako:
- reakcję na frustrację,
- zachowania naśladowcze,
- zachowania instrumentalne.

A. Frustrację określa się jako udaremnienie dążenia poprzez bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne.


potrzeba --------- przeszkoda-------- frustracja--------- gniew --------- agresja

ruch ------------- zakaz rodziców----frustracja---------gniew---------agresja
( nie biegaj !!!) (nie podporządko-
wanie się poleceniom
wychowawcy, bieganie
podczas zajęć rysunku)

Przeszkodą wewnętrzną może być zły stan zdrowia nie pozwalający na podjęcie określonego działania – w takiej sytuacji jest dziecko, który z racji zaburzeń czy opóźnień rozwoju ruchowego nie jest w stanie włączyć się do zabaw wymagających pełnej sprawności motorycznej. Przeszkodą może być także brak wiadomości, umiejętności udaremniający osiąganie sukcesów, podczas gdy rówieśnicy doskonale sobie radzą.
Przeszkoda zewnętrzna, to przeszkoda, która nie jest zależna od właściwości dziecka, ale od warunków stworzonych mu przez otoczenie. Przeszkodą może być oddalenie się rodziców, pojawienie się rywala na placu zabaw, wypadek.
Brak serdecznej więzi emocjonalnej pomiędzy rodzicami a dzieckiem, miłości i ciepła powoduje niezaspokojenie potrzeby serdecznych i bliskich kontaktów z osobami z najbliższego otoczenia. Poczucie niepewności, zagrożenia wywołuje stan napięcia emocjonalnego, które może uzewnętrzniać się poprzez zachowania agresywne. Zachowania te są karane, blokowane i rodzi się lęk. Agresja staje się mechanizmem obronnym. Ma ona cechy zachowania irracjonalnego i jest często skierowana przeciw wszystkim i wszystkiemu.
Ta forma agresji u dzieci przedszkolnych zdarza się rzadko. Występuje ona u dzieci pochodzących z bardzo złych, nerwicogennych środowisk, które nie zapewniają dziecku zaspokojenia podstawowych potrzeb psychicznych. Poczucie niepewności i zagrożenia wywołuje lęk i opisywany rodzaj agresji.
Cechami środowisk, z których pochodzą dzieci o zachowaniach agresywnych są: niekorzystna atmosfera w rodzinie wynikająca z impulsywności i nerwowości członków rodziny, znaczna liczba osób wychowujących dziecko, przewaga kar przy niedostatku wzmocnień pozytywnych.
Różna jest podatność dziecka na frustrację. Zależy od charakteru, temperamentu, od wagi jakie przypisuje dziecko danemu obiektowi np.dla dziecka z dużą potrzebą ruchu szczególnie frustrujące będzie polecenie jego zaprzestania.

B. Przyczyną powstawania zachowań agresywnych jest naśladowanie obserwowanych zachowań. Z wielu eksperymentów psychologicznych wynika, że agresja jest formą zachowania, którą dzieci (a szczególnie chłopcy) naśladują o wiele chętniej niż inne typy zachowań. Największe szanse stania się modelem mają osoby znaczące dla dziecka: rodzice, starsze rodzeństwo, a także inne osoby posiadające autorytet i znaczenie w oczach dziecka. Zatem zachowania rodziców w domu, nauczycielek w przedszkolu mają szczególne znaczenie dla kształtowania postępowania dziecka. Jeśli matka, czy nauczycielka odzywa się podniesionym tonem, niecierpliwie, stosuje kary fizyczne, to następstwem tego są podobne zachowania w jego społecznych kontaktach.
Większość agresywnych dzieci pochodzi z rodzin, gdzie jedno lub oboje z rodziców to osoby agresywne. Frustrowane dziecko, które w domu zmusza do posłuszeństwa lęk przed karą, przenosi swoją agresję do przedszkola, na swych kolegów i podczas gdy bije, wyzywa swego rówieśnika, realizuje zachowania modelu agresywnego- rodzica.
Agresywne postaci z książek, filmów i gier komputerowych wzmacniają przejawy systematycznej, otwartej agresji szczególnie u dzieci wobec, których nie jest stosowany konsekwentny plan wychowawczy oparty na systemie nagród za zachowania słuszne i zakazów wobec zachowań niepożądanych.
Szczególnie ważne jest to we wczesnym okresie życia dziecka. Ten sposób wychowania skutkuje jedynie wtedy, gdy rodzic, wychowawca sam także stosuje takie formy zachowania, które nagradza u dziecka, i nigdy nie robi niczego za co ukarałby dziecko.


C. Agresję rozpatruje się również jako zachowanie instrumentalne, gdy dziecko stara się przez czynności agresywne zrealizować stawiany przed sobą cel. Przyczyną jest najczęściej nieprzemyślane postępowanie dorosłych: jeśli matka zmęczona krzykiem dziecka ustępuje i kupuje żądaną zabawkę, jeśli nauczycielka zgadza się na wymuszone agresywnym zachowaniem pierwszeństwo, np. przy rozdawaniu gier, to wówczas dziecko będzie powtarzało te zachowania, ponieważ prowadzą one do pożądanego i korzystnego dla niego rezultatu. Dziecko przekonuje się, że wybrany przez nie sposób działania przynosi pozytywne efekty.
Niekiedy celem zachowań agresywnych jest zwrócenie na siebie uwagi. Jest to częsty mechanizm nieaprobowanych społecznie zachowań, szczególnie w sytuacji, gdy osoby dorosłe lub rówieśnicy nie poświęcają im zbyt wiele uwagi.
Analizując przyczyny zachowań agresywnych można przekonać się, że w wielu przypadkach współwystępują one ze sobą. Rodzice, których więź emocjonalna z dzieckiem jest słaba, lub zerwana, zachowują się często agresywnie: krzyczą na dziecko, biją je, w ten sposób wyrażają swoje niezadowolenie i gniew. W takiej sytuacji z jednej strony dziecko nie ma zaspokojonej potrzeby miłości i bliskości z rodzicami, a z drugiej obserwując zachowania dorosłych uczy się podobnych form kontaktów interpersonalnych.
Oprócz agresji wynikającej z frustracji potrzeb, agresji naśladowczej i instrumentalnej wymienia się także agresję wywołaną labilnością układu nerwowego, przewagą procesów pobudzenia nad hamowaniem, jaką możemy zaobserwować u dzieci z nadpobudliwością psychoruchową. Reakcje emocjonalne tych dzieci są gwałtowne, nieproporcjonalnie silne do działającego bodźca.
Agresja patologiczna tłumaczona jest patologicznymi zmianami w mózgu
(np. może towarzyszyć padaczce skroniowej).
Z wielką ostrożnością należy stawiać diagnozę o tym typie agresji. W większości przypadków można stwierdzić istnienie społecznych przyczyn wywołujących agresję, nie uświadamianych jednak zazwyczaj przez rodziców.

3. Sposoby postępowania

Najistotniejszą sprawą jest współpraca z rodzicami. Wspólna analiza historii życia dziecka, sytuacji środowiska rodzinnego prowadzi do zrozumienia zachowań ich dziecka, a także do wyjaśnienia, które z zachowań rodziców są szczególnie niekorzystne i dlaczego. Najczęstszą formą reakcji rodziców na agresywność dziecka jest gniew i kara lub tłumaczenia lub prośby, czy wreszcie ustępstwa pod presją krzyku i żądań dziecka. Żadne z tych zachowań nie jest właściwe: gniew i kara nawet jeśli spowodują chwilowe zahamowanie agresji, to potem ujawni się ona w innych okolicznościach lub w stosunku do innych osób; ustępstwa uczą dziecko, iż obrana przez niego droga jest korzystna i prowadzą do powtarzania zachowań agresywnych; tłumaczenia i prośby, podczas których rodzice kierują swoją uwagę na dziecko w momencie jego agresywnego zachowania, są także wzmocnieniem agresji, a więc przyczyniają się do dalszego jej występowania. Najtrafniejsze jest niewzmacnianie reakcji agresywnych-dobrze jest nie zauważyć agresywnego zachowania dziecka (np. wyjść z pokoju) bądź odwrócić jego uwagę.
Podstawowym-aczkolwiek niełatwym-warunkiem jest zachowanie spokoju podczas agresywnych reakcji dziecka.
Znajomość przyczyn zachowań agresywnych pozwala także na unikanie sytuacji, w których zachowania takie mogą wystąpić.
Często popełnianym błędem zarówno przez rodziców, jak i nauczycieli jest nieumiejętność oddzielenia oceny dziecka od oceny jego zachowania. Mówi się często: „Ty jesteś niegrzeczny”, „Ja ciebie nie lubię”, zamiast „Twoje zachowanie jest niegrzeczne”, „Ja nie lubię takiego zachowania”. Różnica pomiędzy tymi dwoma stwierdzeniami jest bardzo duża: w pierwszym przypadku wyrażamy niechęć do dziecka, w drugim akceptując dziecko nie aprobujemy jedynie określonego zachowania, nie przekreślamy więc wartości dziecka.
Wreszcie ,co najważniejsze, należy dziecku okazywać miłość, serdeczność, dać mu poczucie bezpieczeństwa i spokoju, bez względu na formy jego zachowań. Żadna z proponowanych metod postępowania rodziców nie będzie miała pozytywnych rezultatów, jeśli dziecko nie będzie otoczone przyjaźnią, spokojną atmosferą, jeśli nie będzie pewne miłości i akceptacji rodziców.
Taka atmosfera sprzyja dostrzeganiu i nagradzaniu zachowań prospołecznych, dostarczaniu wielu pozytywnych doświadczeń zmierzających do podwyższenia poczucia własnej wartości dziecka.

Przy poważnych zaburzeniach zachowania dziecka wskazana jest terapia.
Warunkiem udzielenia pomocy dziecku jest podjęcie działań zmierzających do zmiany postaw rodziców. Istotne jest stałe współdziałanie rodziców z wychowawcami, polegające na wzajemnym przekazywaniu informacji o dziecku, jego zachowaniu w domu, wspólna analiza sytuacji, w których występują niepożądane formy zachowań, jak i wspólne ustalenie celów i sposobów oddziaływania na dziecko. Tylko w atmosferze wzajemnego zrozumienia swoich problemów jest możliwe wspólne ich dyskutowanie i szukanie drogi lepszego poznania siebie i dziecka.

Techniki pracy:
- rysunek (umożliwia poznanie emocjonalnych związków dziecka z rodzicami, obaw, pragnień, lęków; rozładowuje nagromadzone napięcie; pozwala na utrwalanie pozytywnych zachowań). Warunkiem szczerego wypowiedzenia się dziecka w rysunku jest jego poczucie bezpieczeństwa w kontakcie z osobą, która proponuje mu taką formę zabawy. Wychowawca nie powinien występować w roli sędziego oceniającego jakość rysunku.
Rysunek może ułatwić wychowawcy zrozumienie, jakie sytuacje na terenie przedszkola są dla dziecka źródłem negatywnych emocji.
- ćwiczenia ruchowe, pantomima (ułatwienie ekspresji stanów emocjonalnych, rozładowanie napięć) np. pokazanie przez dziecko sytuacji trudnej
- muzykoterapia
- metody relaksacji mięśniowej (najpopularniejsza Winterberta, szczególnie przydatna przy pracy z dziećmi nadpobudliwymi, o słabej koncentracji uwagi, z trudnościami w nauce, a także z dziećmi nerwicowymi)