Lekcja muzealna: Kamienica elbląska - struktura i funkcjonowanie domu mieszczańskiego XIII-XVIII w.

I. Wykład nauczyciela na temat struktury i funkcjonowania kamienicy w Elblągu w okresie XIII – XVIII w.

GOTYCKIE BUDOWNICTWO MIESZKALNE ELBLĄGA

Elbląg został założony w 1237 r. przez Krzyżaków i jak wykazują badania archeologiczne, pierwsze domy mieszczańskie powstały już w kilka lat po powstaniu miasta. Były one drewniane, najczęściej mieszczące się we frontowej partii działki i miały konstrukcję ramowo-słupową, co oznaczało, iż budowano je z potężnych dębowych kloców, usytuowanych w narożach domów, z których wyrastały słupy i fazy do wstawiania desek. Niektóre domy osiągały długość ponad 10 metrów.
W latach 80. XIII wieku w Elblągu pojawiły się pierwsze murowane domy mieszczańskie. Były to kamienno-ceglane budynki wieżowe, zwane Kemenate, wznoszone zwykle w środku działki, pełniły one funkcje mieszkalno-magazynowe.
Na przełomie XIII i XIV wieku ukształtowała się ostatecznie sieć ulic Starego Miasta Elbląga. Ulice, przy których stały kamienice, ciągnęły się prostopadle do Starego Rynku (najdłuższa i najszersza ulica w mieście) w kierunku rzeki. Na początku XIV w. rozpoczęto zabudowę północno-wschodniej części miasta i w tym samym celu przeznaczono ogrody i spichrze nad Kumielą. W latach 1330 – 1360 istniało w Elblągu ok. 60 domów murowanych, stawianych na potężnych kamiennych fundamentach w przedniej części działki. Początkowo były to domy piętrowe o szkieletowej konstrukcji, potem rozpoczęto ich podwyższanie. Konstrukcję szkieletowych ścian szczytowych zastąpiła konstrukcja ścian murowanych z ozdobną fasadą, profilowanymi oknami i blendami (ślepymi wnękami w ścianie o wykroju okna dla celów estetycznych). W tylnej części działki znajdowała się najczęściej oficyna (mniejszy budynek mieszkalny) latryna (ubikacja), piec i inne urządzenia gospodarcze. Najwięcej domów murowanych wzniesiono na ulicach: Św. Ducha, Tobiasza, Kowalskiej i Mostowej.
W budowie kamienic elbląskich wyróżnia się trzy typy domów: pierwszy – przyziemie mieszkalne do 4 m wysokości, nad którym znajdowało się jedno lub kilka kondygnacji spichrzowych o wysokości do 2 m; drugi – identycznej wielkości przyziemie, funkcje mieszkalne sprawował na pierwszym piętrze, a wyżej były kondygnacje spichrzowe; trzeci – najbardziej reprezentacyjny o wysokim przyziemiu (do 5 m), przedzielonym ściankami szkieletowymi lub przepierzeniami, a wyżej kondygnacje spichrzowe.
Na podwórko wychodziło się z przyziemia przez przejścia, które później zastąpiono ozdobnymi portalami. Na górę prowadziły schody, a w celu wnoszenia towarów na kondygnację spichrzową montowano na poddaszu dźwigi, które wznosiły się z sieni. Sień była dekorowana na bocznej ścianie profilowanymi wnękami.
We wnętrzu kamienicy znajdowała się drewniana podłoga (rzadziej klepisko), niekiedy piec kaflowy (od XIV w.), okna były szklone, drzwi drewniane. W wyposażeniu typowego domu mieszkalnego musiały znajdować się meble (w tym skrzynie na pieniądze), pościele, plecione maty, naczynia liturgiczne, przybory szkolne (książki, woskowe tabliczki, rylce), lampy, świeczniki., naczynia kuchenne.
Na początku XV wieku pojawiają się przedproża (parterowe tarasy poprzedzające wejście do budynku od strony ulicy), a obok nich znajdowały się przejścia z ulicy do wnętrza budynku. Granice działek wyznaczał początkowo drewniany płot, zastąpiony w XV w. murami ceglanymi. Elbląska kamienica gotycka zajmowała 60 % powierzchni działki.

RENESANSOWE BUDOWNICTWO MIESZKALNE ELBLĄGA

W okresie renesansu nastąpiła zmiana zewnętrzna i we wnętrzu domu mieszkalnego. Elewacja budynku otrzymała zdobienia w postaci barwnych, profilowanych kształtówek, zamykaniem otworów ostrym lub półkolistym łukiem, elewację frontową zamykano szczytami schodkowymi. Prawdopodobnie jednym z najstarszych przykładów renesansowej kamienicy elbląskiej był dom narożny przy dawnej Linki 19 (dziś Garbary), gdzie zastosowano dekorację pilastrową na wszystkich kondygnacjach budynku. Fasady budynków dekorowano w stylu manieryzmu niderlandzkiego. Opierał się on na stosowaniu ornamentu okuciowego, charakterystycznego łączenia elementów kamiennych i ceglanych oraz portali – w bogatej wersji kolumnowy lub pilastrowy z belkowaniem ozdobionym fryzem, mieszczącym półkoliście lub koszowo zamknięty otwór wejściowy. Najlepszym przykładem domu w stylu manieryzmu niderlandzkiego jest dom przy ulicy Kowalskiej 10.
We wnętrzach typowa była adaptacja na potrzeby reprezentacyjne pomieszczenia na pierwszej kondygnacji nad sienią, zwanego „salką”. Podobne salki powstawały w przyziemiach oficyn. Obok salek znajdowały się izby sypialne, a pozostałe pomieszczenia nadal służyły jako magazyny. Sienie otrzymały boazerię, dekorowano także schody.

BAROKOWE BUDOWNICTWO MIESZKALNE ELBLĄGA

Dom mieszkalny w okresie baroku zmienił się wewnętrznie i zewnętrznie. We wnętrzach zaczęto podwyższać stropy pomieszczeń na pierwszym piętrze i adoptować całe kamienice na potrzeby mieszkalne (najczęściej w najbogatszych domach). W sieniach w XVII i XVIII w. pojawiły się modne licówki z fliz holenderskich (płytki ceramiczne). Malowano i bogato zdobiono (intarsjowano) stropy, upowszechniały się ozdobne piece kaflowe i marmurowe posadzki.
Zewnętrznie domy mieszkalne tworzyły bogate fasady z końca XVII wieku zdobione dekoracją sztukatorską z girland i festonów o motywach liściasto-kwiatowych. Poza tym architekturę barokową w Elblągu cechowały kamienne portale, rozczłonkowane fasady i szczyty, szerokie okna z ozdobnymi obramowaniami.

BIBLIOGRAFIA:

1. Historia Elbląga, red. Stanisław Gierszewski i Andrzej Groth, t. 1-2, Gdańsk 1993-1997
2. Czaja R., Socjotopografia Elbląga w średniowieczu, Toruń 1992
3. Nawrolski T., Problematyka badań archeologicznych Starego Miasta w Elblągu
[w:] Badania archeologiczne w woj.. elbląskim w latach 1980-1983, Malbork 1987
4. Sztuka miast i mieszczaństwa XV-XVIII wieku w Europie Środkowowschodniej,
pod red. J. Harasimowicza, Warszawa 1990
5. Miłobędzki A., Architektura i „Architektura” w kulturze północnej Europy 1550-1620. t.2,
Gdańsk 1993
6. Arszyński M., O problemach kolorystyki fasad, Toruń 1966
7. Damnicki J., Spichrze polskie, Warszawa 1987
II. Zajęcia w Muzeum Historyczno – Archeologicznym w Elblągu.

Polecenia dla wszystkich uczniów:
Na podstawie wykładu przewodnika i ekspozycji w Muzeum Historyczno-Archeologicznym w Elblągu wskaż charakterystyczne elementy wyposażenia kamienicy.
Można wykorzystać ilustracje ZAŁĄCZNIK

.....................................................................
.....................................................................
.....................................................................
.....................................................................
.....................................................................

Polecenia dla grup:
Grupa nr 1
Wyszukaj i zanotuj informacje na temat architektury gotyckiej w Elblągu.
- .....................................................................
- .....................................................................
- .....................................................................
- .....................................................................

Grupa nr 2
Wyszukaj i zanotuj informacje na temat architektury renesansowej w Elblągu.
- ......................................................................
- ......................................................................
- ......................................................................
- ......................................................................

Grupa nr 3
Wyszukaj i zanotuj informacje na temat architektury barokowej w Elblągu.
- ....................................................................
- ....................................................................
- ....................................................................
- ....................................................................

III. Zadania do realizacji na terenie miasta

Zadania dla grup uczniów:
Grupa 1
1. Wymień cechy charakterystyczne kamienicy jako domu mieszkalnego.
...................................................................
...................................................................
...................................................................

2. Co świadczy o tym, że te kamienice zostały wzniesione w stylu gotyckim?
- ...................................................................
- ...................................................................
- ...................................................................

3. Jakie funkcje spełniały kamienice (jakie pomieszczenia się w nich znajdowały)?
...................................................................
...................................................................
...................................................................

Grupa 2
1. Wymień cechy charakterystyczne kamienicy jako domu mieszkalnego.
...................................................................
..................................................................
..................................................................

2. Co świadczy o tym, że te kamienice zostały wzniesione w stylu renesansowym?
- .....................................................................
- .....................................................................
- .....................................................................

3. Jakie funkcje spełniały kamienice (jakie pomieszczenia się w nich znajdowały)?
.....................................................................
.....................................................................
....................................................................

Grupa 3
1. Wymień cechy charakterystyczne kamienicy jako domu mieszkalnego.
.....................................................................
...................................................................
.....................................................................

2. Co świadczy o tym, że te kamienice zostały wzniesione w stylu barokowym?
- ....................................................................
- ....................................................................
- ....................................................................

3. Jakie funkcje spełniały kamienice (jakie pomieszczenia się w nich znajdowały)?
Plan domu kupca w ZAŁĄCZNIKU
....................................................................
...................................................................
...................................................................


IV. Omówienie kart pracy grup w klasie.

1. Porównanie wyników pracy grup: cechy charakterystyczne kamienicy jako domu mieszkalnego.
2. Omówienie przez liderów grup charakterystycznych cech architektury: gotyckiej, renesansowej i barokowej.
3. Porównanie wyników pracy grup: rozwój kamienicy mieszczańskiej w okresie XIII – XVIII w.
Można wykorzystać ilustracje