Rozpoznanie i rozwiązanie problemu edukacyjnego

Umiejętność rozpoznania i rozwiązania problemu edukacyjnego dziecka z niepełnosprawnością intelektualną

I. Identyfikacja problemu:
Dziecko z zespołem Downa ze sprzężonymi niepełnosprawnościami
W niniejszej pracy opisuję w jaki sposób zdiagnozowałam i rozwiązałam problem edukacyjny dziecka z zespołem Downa.
Uczniami zespołów edukacyjno – terapeutycznych w naszej placówce są dzieci upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym z dodatkowymi dysfunkcjami jak np. zaburzenia rozwoju mowy, zaburzenia słuchu, zaburzenia sfery emocjonalnej.
Wieloraka sprzężona niepełnosprawność uczniów jest często spowodowana uszkodzeniami Ośrodkowego Układu Nerwowego czy wystąpieniem wady genetycznej – jak u dzieci z zespołem Downa, który jest spowodowany dodatkowym chromosomem 21 w garniturze chromosomowym (Neurologia dziecięca w praktyce). Obraz kliniczny jest różnorodny. Dzieci z zespołem Downa charakteryzują się „specyficzna urodą” , upośledzeniem umysłowym, opóźnionym rozwojem psychomotorycznym, na który mają wpływ deficyty strukturalne (skrócone kości utrudniają wykonywanie pewnych ruchów, wady serca - są przyczyną męczliwości i drażliwości), deficyty sensomotoryczne (nieprawidłowe funkcjonowanie zmysłu wzroku, dotyku, równowagi), deficyty neuromotoryczne (hipotonia, nadmierna ruchomość w stawach, słabe zginacze powodujące trudności w trzymaniu głowy pionowo i utrzymywaniu prostych pleców) oraz opóźnionym rozwojem mowy (nieprawidłowa artykulacja, fonacja i płynność wypowiedzi powoduje zniekształcenie wypowiedzi, które są niezrozumiałe dla otoczenia spoza kręgu najbliższych osób).

II. Podstawowe informacje na temat osoby badanej:
- uczeń zespołu edukacyjno - terapeutycznego
- wiek 11 lat
- niepełnosprawność intelektualna w stopniu znacznym
- diagnoza PPP – zespół Downa z zaburzoną mową i obniżoną sprawnością ruchową z zaleceniami:
¨ Zastosowanie oddziaływań edukacyjnych opartych na indywidualnym programie dostosowanym do możliwości dziecka
¨ Objecie dziecka terapią logopedyczną
¨ Objęcie dziecka terapią ruchową

Mateusz przy urodzeniu otrzymał 7 punktów w skali Apgar. Epikryza w książeczce brzmi: cechy mongoidalne z obniżonym napięciem mięśniowym.
Niemowlę do ukończenia 18 miesiąca życia przebywało siedem razy w szpitalu,
gdzie łącznie spędziło 146 dni. Niemożność nawiązania kontaktu werbalnego i szybka męczliwość powodowały, że chłopca nie umieszczano w przedszkolu i odraczano obowiązek szkolny – dziecko nie miało wielu kontaktów z innymi rówieśnikami.

III. Geneza i dynamika zjawiska:

Mateusz jest uczniem zespołu edukacyjno – terapeutycznego dla dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu umiarkowanym i znacznym. Z opinii poprzednich nauczycieli oraz wychowawczyni zespołu edukacyjno – terapeutycznego wynika, że chłopiec ma zaburzoną mowę, trudności w sprawnym poruszaniu się, brak wypracowanej gotowości do nauki, przy czym niska sprawność manualna oraz męczliwość wpływają na niechętne podejmowanie zadań szkolnych przez ucznia. Poza tym, chłopiec unika przebywania w większym zbiorowisku osób, co utrudnia nauczycielce włączenie dziecka w aktywne życie szkolne zespołu. Po rozmowie z matką i analizie dokumentacji przeprowadziłam diagnozę funkcjonalną chłopca, na podstawie której opracowałam indywidualny program terapeutyczny będący podstawą do opracowania terapeutycznych i rewalidacyjnych oddziaływań na dziecko.
Dokonując diagnozy funkcjonalnej Mateusza posłużyłam się Profilem Psychoedukacyjnym PEP–R, a także Inwentarzem PAC–2 i skalą PAS.
Wyniki nanoszone są na Profil Skali Rozwoju PEP–R, który przedstawia słabe i mocne strony dziecka, a wyniki obiecujące świadczą o możliwościach ucznia do opanowania nowych umiejętności i wyznaczają punkty wyjścia do planowania nauczania. PAC–2 według H.C. Gunzgurga, służy do przedstawienia postępu w rozwoju społecznym badanego dziecka co ułatwia ustalić aktualny poziom osiągnięć (ujawnia nierozwinięte umiejętności) i daje szereg wskazań na później. Jest pierwszym krokiem w zindywidualizowanym programie rehabilitacyjnym w zakresie ważnych umiejętności życia społecznego. Skala osobowej oceny PAS – dotyczy stopnia przystosowania społecznego dziecka. Wizualne wyniki PAC-2 i skali osobowej oceny PAS – przedstawione są graficznie na diagramie kołowym.
Według moich spostrzeżeń i wiedzy (uzyskanej po przeprowadzeniu badań diagnostycznych oraz w wywiadzie z matką) Mateusz dobrze funkcjonuje wśród domowników ale trudniej mu się odnaleźć w większym zbiorowisku osób mało znanych, jest samodzielny w zakresie podstawowych czynności dnia codziennego takich jak: mycie się, zdejmowanie ubrań, załatwianie potrzeb fizjologicznych ale wymaga pomocy przy ubieraniu się (ma problem z ustaleniem prawidłowej strony ubrania do założenia i wkładaniem butów na odpowiednią nogę). Mateusz dość chętnie nawiązał ze mną kontakt podczas badań. Chłopiec komunikuje się za pomocą nieprawidłowej wymowy (ma trudności z artykulacją) i za pomocą gestu. Praca rąk jest mało skoordynowana, nie ma precyzyjnie wykształconego chwytu pęsetkowego, reakcja na bodźce nie odbiega zbytnio od normy, ale wykazuje nadwrażliwość słuchową. Uczeń wielu zadań nie potrafił lub nie chciał wykonać a część wykonał z niemałym trudem.

IV. Prognoza pozytywna:

Dzieci z zespołem Downa, zdolne są do „indywidualnego” rozwoju sprawności i umiejętności koniecznych w codziennym funkcjonowaniu w życiu. Poziom rozwoju zależy od wielu czynników m.in. od jakości i rodzaju metod terapeutycznych, od indywidualnych predyspozycji i potrzeb dziecka. Po wdrożeniu programu terapeutycznego, systematycznych ćwiczeniach na zajęciach i ćwiczeniach zalecanych do pracy w domu, uczeń powinien: osiągnąć zdolność wydłużonego czasu koncentracji uwagi na zadaniu, usprawnić narząd mowy i rozwinąć komunikację, nabyć umiejętność bezlękowego uczestniczenia w uroczystościach i imprezach szkolnych.

Mateusz potrzebuje wszechstronnej stymulacji rozwoju w celu wzbogacania umiejętności i sprawności już nabytych, oraz rozwijania sfer upośledzonych.

Nauczyciel w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie w stopniu umiarkowanym i znacznym, ma wzbogacać proces dydaktyczno – wychowawczy o formy, metody i środki, które spełniają funkcję kompensacyjną, korygującą, usprawniającą i dynamizującą, dostosowując je do specyficznych potrzeb i możliwości dziecka.
V. Prognoza negatywna:

U dzieci z niepełnosprawnością intelektualną proces integracji sensoryczno – motorycznej nie przebiega prawidłowo i harmonijnie. Występują wówczas zaburzenia w procesie rozwoju dziecka (obniżona koncentracja uwagi, zaburzenia koordynacji wzrokowo – ruchowej, trudności w rozwoju mowy i inne).

Jeżeli chłopiec nie będzie systematycznie uczestniczył w terapii logopedycznej, ruchowej i pedagogicznej problemy będą się pogłębiać a dziecko będzie zdane na ciągłą pomoc osoby starszej.

VI. Propozycje rozwiązania:

W przypadku Mateusza ważne jest usprawnianie i pobudzanie sfery poznawczej, funkcjonowania fizycznego, sfery społeczno – emocjonalnej i sfery gotowości szkolnej. Program indywidualny dla chłopca musi zawierać ćwiczenia, które pobudzą i uaktywnią :
¨ Naśladowanie - jest podstawą do uczenia się i rozwoju, wpływa na motywację, panowanie nad sekwencjami czynności z zakresu motoryki dużej oraz koordynacją małej motoryki ust i rąk.
¨ Percepcję - niezbędną dla rozwoju motoryki małej, koordynacji wzrokowo-ruchowej i czynności poznawczych a percepcja słuchowa i wzrokowa pozwolą dziecku odbierać komunikaty i „poznawać” swoje otoczenie.
¨ Motorykę małą - w celu skoordynowania pracy obu rąk do wykonania zadania, wpływającą na wzrost naśladowania i zdolności percepcyjnych
¨ Motorykę dużą - której ćwiczenie ułatwia panowanie nad ciałem, poprawia równowagę, pomaga koncentrować uwagę w systematyczny i kontrolowany sposób, rozwija koordynację, zręczność i kondycję fizyczną
¨ Koordynację wzrokowo - ruchową mającą zasadnicze znaczenie dla rozwoju poznawczego
¨ Czynności poznawcze - niewerbalne (dopasowywanie, dzielenie na kategorie, układanie w kolejności) umożliwiają lepsze zrozumienie otoczenia i postrzeganie relacji przyczynowo - skutkowych
¨ Komunikację – mowa organizuje wewnętrzne procesy umysłowe. Mimo, że dziecko z zespołem Downa tylko w małym stopniu opanowuje mowę oralną nie wolno nam rezygnować z uczenia go mówienia, tym bardziej że, wykazuje zainteresowanie i potrzebę językowo - słownego komunikowania się z otoczeniem. Przekazując dziecku słowny komunikat wzmacniajmy go gestem, mimiką czy dotykiem, by był bardziej zrozumiały.
oraz zadania z zakresu:
¨ Rozwijania umiejętności relaksowania się
¨ Usprawniania narządów artykulacyjnych, fonacyjnych i oddechowych

Do zrealizowania przedstawionych założeń wybrałam metody bądź ich elementy, a mianowicie: Metoda Ruchu Rozwijającego, Integracja sensoryczna, Poranny krąg, Metoda Knillów, Dogoterapia, Artterapia, Kinezjologia edukacyjna Paula Dennisona - wybrane ćwiczenia, Terapia zabawą, które mają uatrakcyjnić proces edukacyjno - terapeutyczny dziecka poprzez wielozmysłowe poznawanie świata, oddziaływanie na poszczególne sfery i stymulację prowadzącą do usprawniania zaburzonych funkcji.
Stosując elementy metody P. Dennisona a konkretnie ćwiczenia „gimnastyki umysłu”, które może wykonywać również logopeda na zajęciach terapeutycznych w swoim gabinecie oraz matka ćwicząc w domu z chłopcem, chcemy wprowadzić dziecko w stan gotowości do uczenia się, do patrzenia i słuchania.
Działalność plastyczna dziecka da możliwość twórczej ekspresji samego siebie, rozwinie poczucie bezpieczeństwa, uwolni to co głęboko ukryte i niedostępne.
Muzyka ma również właściwości terapeutyczne, pozwala się zrelaksować i wprowadzić w dobry nastrój ale musi to być muzyka przyjemna dla ucha w spokojnych tonacjach. Muzyka może także aktywizować do działania ale wtedy dobieramy rytmiczne, wesołe melodie.
Muzyka jest sygnałem rozpoczęcia i zakończenia konkretnej aktywności dziecka w metodzie Knillów.
Bardzo dobrą formą w przypadku dzieci z zespołem Downa jest Zabawa- która, potrafi uruchomić umysł każdego dziecka. Wpływa na procesy metaboliczne i dobre samopoczucie, zapewnia właściwy rozwój mięśni i kośćca. W czasie zabawy i przez zabawę dzieci uczą się cierpliwości, wytrwałości, odwagi, współżycia i tolerancji oraz umiejętności potrzebnych w codziennym życiu.
Zabawa jest podstawą zajęć aktywności twórczej, które stwarzają dziecku warunki do zaspakajania potrzeb poznawczych i emocjonalnych. Tę wrodzoną potrzebę należy tylko prawidłowo wykorzystać do osiągnięcia celu.
Pamiętajmy zawsze o tym , że niezależnie od stopnia niepełnosprawności należy mówić do dziecka (aktywizować je) np. „słuchaj”, „patrz”, „dotknij”, „poczuj”.
Pamiętajmy by mówić poprawnie dostarczając prawidłowych wzorców wymowy. Trzeba również egzekwować od dziecka wypowiedzi słowne w celu wzbogacania słownika i doskonalenia mowy. Dostrzegać nawet najmniejsze osiągnięcia - nagradzać je; nie zmuszać do powtarzania słów jeżeli ich nie rozumie.
Mowa jest jednym z procesów istotnych dla rozwoju człowieka, stanowi ważną rolę w komunikacji międzyludzkiej.
Wykonując ćwiczenia z dzieckiem nazywajmy kolejne czynności, części ciała, pokazujmy jak wykonać ćwiczenie (dziecko uczy się przez naśladowanie), naprowadzajmy jego ręce by mogło wykonać zadanie (każdy chce osiągnąć sukces) stopniowo ograniczajmy pomoc.
Stwarzajmy dziecku atmosferę poczucia bezpieczeństwa i zaufania, by zechciało podejmować działania bez obawy przed porażką. Powyższe wskazówki są dla wszystkich osób pracujących z dzieckiem z zespołem Downa.
Wspomaganie samodzielności dziecka w zakresie:
Odpoznawanie przedniej i tylnej części ubrania
¨ naszyć kolorowe znaczki (naszywki) z tyłu bluzy
¨ rozkładać bluzę tak, by znaczek był widoczny na górze
¨ wyjaśnić, gdzie będzie znaczek jeśli dziecko włoży bluzę prawidłowo (znaczek będzie na plecach, z tyłu)
¨ bluza włożona prawidłowo – dziecko nie widzi znaczka na ubraniu
Wkładanie obuwia na odpowiednią nogę
¨ przygotować podkładkę np. z wykładziny, na którą przyklejamy kształt prawej i lewej podeszwy obuwia (równo, jedna przy drugiej). Naklejone podeszwy powinny być trochę większe od butów dziecka i koniecznie w kontrastującym kolorze do podkładki
¨ po zdjęciu butów, dziecko ustawia je dokładnie na podkładce (czynność tę pokazujemy najpierw dziecku, a potem obserwujemy, sprawdzamy czy dziecko dopasowuje buty do kształtu podeszwy na podkładce)
¨ przy wkładaniu butów na nogi, dziecko ma prawidłowy wzorzec przed oczyma (na początku, wszystkie te czynności kontrolujemy, nadzorujemy ich wykonanie, pomagamy)
¨ umiejętność, powinna być ćwiczona w domu i w szkole każdorazowo podczas ubierania się (rozbierania).
Rozpinanie i zapinanie dużych guzików
¨ dajemy dziecku sweter, w którym poszerzamy dziurki, ćwiczymy z dzieckiem rozpinanie i zapinanie guzików w swetrze płasko rozłożonym na podłodze lub stoliku – można tę umiejętność ćwiczyć w trakcie zabawy np.(ubierz misia, zapnij mu guzik, żeby nie zamarzł)
¨ następnym elementem jest umiejętność rozpinania i zapinania guzików w pozycji pionowej (można w tym celu włożyć sweter na siebie i poprosić dziecko „pomóż mi pozapinać guziki”, aranżując inną sytuację zwracamy się do dziecka z prośbą „pomóż mi rozpiąć guziki” – sweter mam na sobie). Kiedy ten etap dziecko opanuje, należy:
¨ poprosić dziecko, by włożyło sweter na siebie i w tej pozycji zapięło guzik (rozpinanie guzików jest czynnością łatwiejszą)
Nauka ubierania nie powinna odbywać się w pośpiechu „w sytuacji, kiedy już wychodzimy”, na naukę należy przeznaczyć „odpowiedni” czas, kiedy dziecko jest wypoczęte, w dobrym nastroju. Samodzielność dziecka upośledzonego w zakresie samoobsługi rozwija jego autonomię, daje mu możliwość dokonywania prostych wyborów.

VII. Analiza efektów oddziaływań – EWALUACJA:

Działania wynikające z opracowanego przeze mnie programu terapeutycznego wdrażałam podczas 45minutowych spotkań z chłopcem, raz w tygodniu po zajęciach lekcyjnych.
Ściśle współpracowałam z wychowawczynią Mateusza i nauczycielką rewalidacji a także konsultowałam swoje działania z logopedą.
Matce przekazałam zestawy ćwiczeń do pracy w domu z dzieckiem.
Ponieważ chłopiec na krótko koncentrował uwagę na zadaniach szkolnych, rewalidację w większym stopniu prowadziłam w formie zabawy aby dziecka nie zniechęcać. Zadbałam również o urozmaicenie zajęć (suchy basen, kołyska, kształtki) i bliższe, spokojne zapoznanie z przeznaczeniem sprzętów na sali gimnastycznej, na której uczeń nie chciał ćwiczyć w czasie zajęć lekcyjnych.
Bardzo ważnym elementem w terapii chłopca było nauczenie czynności zdejmowania i zakładania butów oraz bluzy jak również wypracowanie gotowości uczestniczenia w życiu szkoły.
W tej części pracy zaprezentuję rezultaty wdrożenia programu terapeutycznego. Obecnie Mateusz :
- odpowiada na pytanie jednym słowem
- poprawnie nazywa przedmioty w otoczeniu i przedmioty na obrazkach
- potrafi skoncentrować uwagę na zadaniu szkolnym
- dzięki wzmocnieniom często doprowadza proste zadanie do końca
- potrafi współpracować z innymi w zabawach i zajęciach szkolnych w klasie
- potrafi przez krótki czas zaakceptować głośną muzykę podczas ogólnoszkolnych zabaw, bez zatykania uszu dłońmi
- samodzielnie, prawidłowo zdejmuje i zakłada buty(nie wiąże sznurowadeł)
- przekłada sznurowadła przez dziurki w butach
- rozpina guziki
- podejmuje próby zapięcia guzików
- uczestniczy w grach zespołowych na boisku szkolnym
- chętnie uczestniczy w zabawach muzyczno – ruchowych ze śpiewem
- chodzi z dziećmi i nauczycielką na krótkie spacery
Satysfakcja z sukcesów, widoczne postępy są tak duże, że Mateusz zaakceptował tok zajęć szkolnych i podporządkowuje się zasadom obowiązującym w czasie lekcji oraz na przerwach. Korzystnym zmianom uległa samoocena i wiara we własne możliwości chłopca.
Przez cały czas terapii stosowaliśmy zasadę poglądowości a efektywność ćwiczeń wzmacniana różnymi formami aktywności plastycznej ucznia. Zgromadziłam również w celu urozmaicenia zadań terapeutycznych zestawy tekstów, zagadki, rymowanki, rysowane wierszyki, wierszyki do zabaw paluszkowych i piosenki do zabaw ruchowych.
Bardzo ważne były pomoce przygotowane w oparciu o metodę M. Montessorii oraz instrumenty muzyczne. Pracując z Mateuszem korzystałam z wielu metod aby nawiązać z nim kontakt, rozwijać dialog a przede wszystkim zapewnić chłopcu poczucie sprawczości – wśród nich umieściłam Dogoterapię, wykorzystując istniejącą naturalną sytuację (uczeń ma pieska w domu).
Aby wieloprofilowe usprawnianie rozwoju dziecka przyniosło efekt zadbałam o :
v aktywizowanie rodziców i włączenie ich w proces usprawniania dziecka
v integrowanie chłopca ze środowiskiem zdrowych rówieśników
v prawidłowy dobór metod terapeutycznych usprawniających funkcjonowanie chłopca i uatrakcyjnianie zajęć edukacyjnych.
Podsumowując stwierdzam, że założone przeze mnie cele zostały zrealizowane w przewidywanym zakresie. Potwierdza to trafność diagnozy oraz zastosowanego postępowania terapeutycznego.

Opracowała:
Maria Beata Kołodziejska
SOSW im. Marii Konopnickiej w Międzyrzeczu