Szkoła promująca zdrowie - szkolenie rady pedagogicznej

IDEA SZKOŁY PROMUJĄCEJ ZDROWIE

Idea szkoły promującej zdrowie narodziła się w Europie w połowie lat 80 – tych jako szeroki ruch promocji zdrowia. W roku 1992 powstaje Europejska Sieć Szkół Promujących Zdrowie, do której Polska przystąpiła jako jeden z pierwszych siedmiu krajów. Wdrożenie projektu zaowocowało w 1999 roku wprowadzeniem podstawy programowej ścieżki edukacyjnej „edukacja prozdrowotna” oraz rozpoczęciem kształcenia edukatorów w zakresie promocji zdrowia.
Przed próbą opisu koncepcji i założeń SzPZ zostaną przedstawione podstawowe pojęcia jej dotyczące (rys.1).
Zdrowie wg Światowej Organizacji Zdrowia „... to nie tylko brak choroby lub niepełnosprawności, lecz stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego”. We współczesnym podejściu do zdrowia uwzględnia się holistyczną koncepcję, która traktuje człowieka jako „całość” i „część całości”. Na tę całość składają się cztery aspekty zdrowia, wzajemnie
ze sobą powiązane:
• Zdrowie fizyczne – prawidłowe funkcjonowanie organizmu, wszystkich jego układów i narządów.
• Zdrowie psychiczne – a w jego obrębie zdrowie: umysłowe (zdolność do jasnego, logicznego myślenia) oraz emocjonalne (zdolność do rozpoznawania uczuć i wyrażania ich w odpowiedni sposób; umiejętność radzenia sobie ze stresem, napięciami, depresją, lękiem).
• Zdrowie społeczne – zdolność do utrzymywania prawidłowych relacji z innymi ludźmi oraz pełnienia ról społecznych.
• Zdrowie duchowe – związane z wierzeniami i praktykami religijnymi bądź zasadami i sposobami utrzymywania wewnętrznego spokoju.
Styl życia to określony indywidualny sposób życia wynikający z filozofii życiowej, systemu wartości, postaw czy zachowań. Zdrowy styl życia to świadome zachowania sprzyjające poprawie, utrzymaniu i ochronie zdrowia1. Polega on przede wszystkim na: dbałości o higienę ciała i higienę psychiczną, odpowiedniej aktywności fizycznej, racjonalnym odżywianiu się, zachowania bezpieczeństwa, itp.
Profilaktyka to działania, których celem jest przeciwdziałanie chorobom oraz ich skutkom. W zależności od momentu interwencji wyróżnić można trzy poziomy profilaktyki:
• Pierwotna – kierowana do osób zdrowych.
• Wtórna – dotyczy osób ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia zaburzenia lub choroby.
• Trzeciorzędowa – kierowana do chorych i niepełnosprawnych2.

1Ostrowska A.: Styl życia a zdrowie. Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1999r.
2Kulmatycki L.: Co to jest szkoła promująca zdrowie? Lider 10/1999r.


Edukacja zdrowotna to „proces, w którym ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i społeczności, w której żyją”1. Dotyczy ona zarówno świadomości, wiedzy, postaw, jak i umiejętności.
Promocja zdrowia jest to proces umożliwiający jednostkom, grupom, społecznościom zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem oraz jego wzmocnienie. To sztuka interwencji w systemy społeczne i zachęcanie ich, aby rozwijały się w kierunku zdrowych środowisk. Zdrowie należy „wbudować” w różne systemy społeczne i istniejące w nich organizacje przez połączenie działań na rzecz zdrowia z ich podstawowymi celami, w odniesieniu do szkoły z jej polityką, organizacją i programem dydaktyczno – wychowawczym.
Promocja zdrowia psychicznego w odniesieniu do szkoły dotyczy uczniów oraz pracowników i obejmuje: kształtowanie umiejętności życiowych, tworzenie środowiska sprzyjającego zdrowiu psychicznemu oraz rozwijanie systemu wsparcia dla uczniów, ich rodziców oraz pracowników szkoły znajdujących się w sytuacjach zagrażających ich zdrowiu psychicznemu.

KONCEPCJA SZKOŁY PROMUJĄCEJ ZDROWIE

Według dokumentów programowych Światowej Organizacji Zdrowia SzPZ ma trzy główne cechy:
• Edukacja zdrowotna jako nieodłączny element programu nauczania.
• Etos zdrowia w szkole (czyli to wszystko czego uczy przebywanie w szkole, a nie nauczyciel) – środowisko fizyczne i społeczne, atmosfera oraz polityka i organizacja, spierające edukację zdrowotną i sprzyjające zdrowemu stylowi życia oraz dobremu samopoczuciu członków społeczności szkolnej.
• Współdziałanie z rodzicami i społecznością lokalną (rys.2).
Biorąc pod uwagę wyżej wymienione cechy przyjęto, że SzPZ tworzona jest na trzech, wzajemnie ze sobą powiązanych poziomach: klasa, szkoła oraz rodzice i społeczność lokalna.
Reasumując można stwierdzić, że „istotą SzPZ jest intensyfikacja tego, czego nauczono w ramach edukacji zdrowotnej przez wspierające działanie szkoły, rodziny, społeczności, w której dziecko żyje”2. Jeśli to, czego dziecko nauczy się w klasie, nie jest zbliżone do tego, co widzi i stosuje w szkole, domu i najbliższym otoczeniu, to cała wiedza jest niewiarygodna i nie ma żadnego wpływu na młodego człowieka.
Szkoła promująca zdrowie to miejsce nauki i pracy społeczności szkolnej, gdzie uczniowie, nauczyciele i rodzice we współpracy ze społecznością lokalną podejmują starania w kierunku poprawy swego samopoczucia i zdrowia.

1Williams T.: Szkoła promująca zdrowie – rzeczywistość czy mit. Wych. Fiz. Zdrow. 7,8/1989
2Woynarowska B., Sokołowska M.: Szkoła promująca zdrowie – doświadczenia dziesięciu lat. Warszawa 2000r.


Podstawą koncepcji SzPZ jest eko – holistyczne podejście do zdrowia. Zakłada ono, że zdrowie jest „produktem” ogromnej liczby wzajemnie ze sobą powiązanych czynników1. Wyróżnia się dwa podstawowe założenia koncepcji:
• siedlisko: środowisko fizyczne, psychologiczne i społeczne wspierające zdrowie wszystkich członków społeczności szkolnej; dwukierunkowe relacje ze społecznością lokalną (rys.3);
• wzmacnianie potencjału osobistego i społecznego ludzi: możliwość współdecydowania, podejście demokratyczne, oddolne, włączenie wszystkich grup; w centrum uwagi zdrowie prospołeczne.
Cztery główne cechy skutecznej SzPZ2:
• życzliwe i wspierające relacje międzyludzkie: empatia, docenianie, szacunek, szczerość w stosunku do uczniów i nauczycieli; struktura szkoły wspiera i docenia ludzi, a nie ich „podłamuje”;
• uczestnictwo całej społeczności: wspólnota celów, wartości, programów; partnerstwo wszystkich pracowników, uczniów, rodziców, społeczności lokalnej we wszystkich działaniach;
• klarowność przepisów, zasad, oczekiwań, struktury, wszyscy wiedzą „na czym stoją” i mają poczucie bezpieczeństwa;
• autonomia – odpowiedzialność, niezależność, krytyczne myślenie,; koncentracja na uczeniu się, a nie na nauczaniu; kształtowanie poczucia wiary w siebie.
Nadrzędnym celem szkoły promującej zdrowia jest zdrowy styl życia społeczności szkolnej, tzn. pracowników i uczniów. Aby to osiągnąć społeczność szkolna powinna starać się(rys.4):
• Kształtować poczucie odpowiedzialności za zdrowie u każdej osoby,
w rodzinie i w społeczności lokalnej.
• Zachęcać do zdrowego stylu życia oraz stworzyć uczniom i pracownikom realne i atrakcyjne możliwości dokonywania zdrowych wyborów.
• Umożliwić uczniom rozwój ich potencjału fizycznego, psychicznego i społecznego oraz wzmacniać ich poczucie własnej wartości.
• Zapewnić sprzyjające zdrowiu środowisko fizyczne pracy i nauki.
• Włączyć edukację zdrowotną do programu nauczania szkoły z wykorzystaniem aktywizujących metod nauczania.
• Wyposażyć uczniów w wiedzę i umiejętności niezbędne do podejmowania wyborów dla poprawy własnego zdrowia oraz tworzenia zdrowego i bezpiecznego środowiska fizycznego.
• Włączyć do działań szkoły służbę zdrowia, zwłaszcza do edukacji zdrowotnej oraz do pomocy uczniom we wchodzeniu w rolę aktywnego konsumenta opieki zdrowotnej.

1Weare K., Gray G.: Promocja zdrowia w Europejskiej Sieci Szkół Promujących Zdrowie. Warszawa 1996r.
2Woynarowska B., Sokołowska M.: Szkoła promująca zdrowie – doświadczenia dziesięciu lat. Warszawa 2000r.


STRATEGIA
Tworzenie SzPZ wymaga zastosowania wielu strategii (sposobów przeprowadzania działań) wynikających z zasad promocji zdrowia i skutecznego rozwiązywania problemów.
Podejście siedliskowe oznacza, że obiektem działań w promocji zdrowia są systemy społeczne, a nie jednostki. Jest to podejście uczestniczące „Co ludzie mogą sami zrobić dla swojego zdrowia i w czym możemy im pomóc?”.
Podejście „od ludzi do problemu” zakłada, że społeczność szkolna oraz osoby spoza szkoły wspierające i współpracujące sami identyfikują własne problemy, wybierają te, które są dla nich ważne i podejmują działania prowadzące do ich rozwiązania (rys.5). Mają własne pomysły. Osoby z zewnątrz wspierają te działania, lecz nie narzucają szkole swoich programów i pomysłów.
Uczestnictwo społeczności szkolnej. W tworzeniu SzPZ uczestniczą dobrowolnie wszyscy członkowie społeczności szkolnej. Wszyscy są pytani o zdanie, informowani o wynikach, decyzjach, zapraszani do współpracy. Wsparcie z zewnątrz polega na dostarczaniu informacji, materiałów, doradztwie, kształceniu.
Strategia dokonywania zmian. Tworzenie SzPZ polega na wprowadzaniu wielu zmian, które nie są sumą pojedynczych innowacji, ale mają charakter systemowy, czyli dotyczą wszystkich sfer funkcjonowania szkoły.

W procesie zmian można wyróżnić trzy powiązane ze sobą etapy: inicjacja (decyzja o podjęciu innowacji; budowanie porozumienia dla jej wprowadzenia), wdrożenie (próba wprowadzenia innowacji w życie) i instytucjonalizacja (innowacja jest postrzegana nie jako coś nowego, lecz staje się częścią rutynowej działalności szkoły). Zdarza się, że wysiłki kończą się na wdrożeniu, bez dalszej konsekwentnej realizacji wprowadzania zmian do codziennego życia szkoły.
Demokratyzacja życia szkoły to doświadczanie przez społeczność szkolną demokracji w codziennym życiu, wspólnym jej uczeniu się. Należy pamiętać, że nie polega ona na zapisie zasad demokracji w statucie, regulaminie lub programie szkoły. SzPZ zbudowana jest na zasadach demokracji, które wspierają uczenie się, rozwój osobisty i społeczny oraz zdrowie. Tak rozumiana demokracja to:
• sposób rozwiązywania problemów;
• rodzaj umowy lub układ, który daje ludziom pewność, że różnice i sprzeczności są rozwiązywane, a nie przemilczane lub bagatelizowane;
• dialog i wzajemne poznawanie się społeczności szkolnej:
• autentyczny udział we współdecydowaniu we własnych sprawach przez samoorganizację i współrządzenie.

Demokratyzacja społeczności szkolnej to stworzenie odpowiednich warunków dobrego samopoczucia uczniów i pracowników jako wyjściowego warunku promowania zdrowia w życiu szkoły1.

WSPÓŁDZIAŁANIE SPOŁECZNOŚCI SZKOLNEJ
Współdziałanie wszystkich zainteresowanych stron odnosi się do wszystkich podgrup wewnątrz społeczności szkolnej (klasa szkolna, pokój nauczycielski, dyrekcja i administracja szkoły, grupa świetlicowo – biblioteczna, obsługa konserwatorsko – porządkowa) oraz do partnerów współpracy na zewnątrz społeczności szkolnej (rodzice, doradcy z zewnątrz, inne szkoły, ośrodki kultury, kluby sportowe, rady osiedlowe, straż miejska, organizacje i stowarzyszenia).
Kluczową osoba w tworzeniu szkoły promującej zdrowie jest koordynator. Pełni o rolę lidera (przewodnika, przywódcy) oraz agenta (promotora, rzecznika) zmian, który inicjuje i ułatwia ich dokonywanie oraz stwarza warunki do pracy przynoszącej sukcesy1. Funkcję koordynatora powinna pełnić osoba o szerokim spojrzeniu na całą społeczność szkolną, w powiązaniu z rodzicami i ze społecznością lokalną, potrafiąca ocenić, które z ogniw tej społeczności jest najsłabsze i w jaki sposób można je wzmocnić.
W skład zespołu wchodzą dobrowolnie zgłaszający się przedstawiciele wszystkich grup społeczności szkolnej: nauczyciele (w tym opiekun samorządu uczniowskiego, opiekun koła PCK), uczniowie, pielęgniarka szkolna, rodzice, przedstawiciele samorządu lokalnego.

Esencją szkoły promującej zdrowie jest budowanie dialogu, który otwiera nieskończenie wiele możliwości wzajemnego rozbudzania i pomnażania potencjału zdrowia oraz ludzie pełni entuzjazmu i twórczej inwencji, potrafiący patrzeć krytycznie na siebie i szkołę, integrować społeczność szkolną wokół wspólnie wybranych celów i wartości2.

1Kulmatycki.: Co to jest szkoła promująca zdrowie? Lider 10/1999r.
2Kawecki M. J.: Ku edukacji suwerennej. Nowa Edukacja 4/1998r.


TWORZENIE PROGRAMU SZKOŁY PROMUJĄCEJ ZDROWIE.1

Krok 1. Ktoś w społeczności szkolnej próbuje zainspirować innych do identyfikacji najważniejszych problemów w szkole.
Krok 2. Powołany zostaje zespół d/s promocji zdrowia w szkole, na czele którego stoi koordynator.
Krok 3. W kooperacji z jak największą częścią społeczności szkolnej zostają zidentyfikowane aktualne problemy szkoły.
Krok 4. Ustalona zostaje hierarchia szkolnych problemów w aspekcie zdrowia.
Krok 5. Przedłożenie wstępnej koncepcji rozwiązania jednego lub dwóch problemów oraz przeprowadzenie szerokich konsultacji środowiskowych –
w obrębie oraz na zewnątrz szkoły.
Krok 6. Ustalenie szczegółowego planu działania szkoły, obejmującego plan merytoryczny i finansowy, włączający grupy wsparcia, sponsorów, sposoby komunikacji, harmonogram czasowy, osoby odpowiedzialne za poszczególne prace.
Krok 7. Przeprowadzenie ewaluacji wyjściowe, ustalenie kryteriów ewaluacji etapowej i końcowej programu.
Krok 8. Sformułowanie jasnego i ogólnie znanego społeczności szkolnej celu lub celów oraz zadań programu.
Krok 9. Praktyczne przygotowanie do rozpoczęcia, sala, materiały, formy dokumentacji, informacja wewnętrzna i zewnętrzna.
Krok 10. Formalne rozpoczęcie programu, nadanie tej chwili uroczystego wymiaru., zaproszenie „ważnych” gości, lokalnych mass-mediów.
Krok 11. Realizacja programu, okresowe weryfikacje i korekty, monitorowanie i dokumentowanie działań, ciągła współpraca i komunikacja.
Krok 12. Etapowa ewaluacja programu, dostrzeganie etapów dokonywanych zmian, informowanie o zauważonych zmianach.
Krok 13. Przeprowadzenie oceny programu bezpośrednio po jego zakończeniu, tzw. ewaluacja procesu. Formalne zakończenie programu, zaproszenie gości, mass-media, uczestników, współpracowników.
Krok 14. Przeprowadzenie oceny programu po czasie, tzw. ewaluacja końcowa.
Krok 15. Opracowanie wniosków końcowych oraz zaleceń na przyszłość.
Krok 16. Opracowanie raportu końcowego.

Opracowała
mgr Beata Kłosowska

1Kulmatycki L.: Co to jest szkoła promująca zdrowie? Lider 10/1999r.


(Tabela - dop. red.)

RÓŻNICE W PODEJŚCIU DO DZIAŁAŃ NA RZECZ ZDROWIA1

SZKOŁA PROMUJĄCA SZKOŁA O PODEJŚCIU ZDROWIE TRADYCYJNYM

Koncentracja na ludziach.
Koncentracja na problemach.

Koncentracja na wybranych
Mnogość różnorodnych działań
problemach priorytetowych. (kalejdoskop zdrowia).

Działania wynikające z potrzeb
Dominują akcje i działania narzucane
„wewnętrznych” społeczności szkolnej. (proponowane z zewnątrz).

Uwzględnianie potrzeb całej
Koncentracja na zdrowiu ucznia
społeczności szkolnej – uczniów (podejmujemy wiele działań, które i pracowników. mają wpływ na zdrowie ucznia).

Koncentracja na zdrowiu pozytywnym
Eksponowanie zagrożeń dla zdrowia. – dobrym samopoczuciu.

Budowanie planu działań (z określeniem
Tradycyjne plany lub działania
celu i kryterium sukcesu) wg zaleceń zewnętrznych.
dla rozwiązania własnych problemów.

Ewaluacja wyników – sprawozdanie
Koncentracja na działaniach, czy osiągnięto cel, sukcesy czy bez sprawdzania ich efektów. niepowodzenia

Wygaszanie współzawodnictwa. Eksponowanie współzawodnictwa między uczniami, klasami, szkołami
(uczestnictwo najlepszych).

1Woynarowska B.: Jak tworzymy Szkołę Promującą Zdrowie, pierwsze doświadczenia. Warszawa 1995 r.